MEHNAT RESURSLARIDAN FOYDALANISH
KO‘RSATKICHLARI
Reja:
Kirish
1. Mehnat resurslarining shakllanishi.
2. Mehnat resurslaridan foydalanish.
3. Mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unumdorligi
darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.
4. Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi.
5. Mehnat resurslarining asosiy sifat xususiyatlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar:
KIRISH
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo'ljallangan
yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida “Jahon miqyosidagi murakkab
jarayonlarni va mamlakatimiz bosib o'tgan taraqqiyot natijalarini chuqur tahlil
qilgan holda keyingi yillarda «Inson qadri uchun» tamoyili asosida xalqimizning
farovonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilish va
tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, inson huquqlari va manfaatlarini so'zsiz ta'minlash
hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor
yo'nalishlarini belgilash maqsadida: ... inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik
jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish ..” bilan bog'liq
eng ustuvor bo'lgan vazifalar belgilab berildi. Mazkur halqchil bo'lgan vazifalarni
ijrosini yuqori suratlarda ta'minlash, korxonalarda personalni boshqarishning
motivatsion mexanizmini ham takomillashtirish bo'yicha ilmiy va amaliy taklif va
tavsiyalarni ishlab chiqishni talab etadi. O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayoni mehnat resurslarini
boshqarish sohasida ham tub o'zgarishlar qilinishini taqozo etadi. Ma’lumki,
iqtisodiyot tarmoqlari faoliyati unda ishlovchi mehnat resurslari tarkibining qay
darajada shakllanganligi bilan belgilanadi. Shu jihatdan, hozirgi vaqtda malakali va
ishbilarmon. yuqori salohiyatga ega bo'lgan, ma'naviy yetuk, tadbirkor insonlarni
shakllantirishga erishish har bir korxona va tashkilot oldida turgan dolzarb masala
hisoblanadi.
Shunday
ekan,
zamonaviy
malakali
iqtisodchi
kadrlarni
shakllantirishda '‘Mehnat resurslarini boshqarish” fanini o'rganish o‘ta muhimdir.
“Korxona xodimlari va mehnat resurslari samaradorligini oshirish yo’llari”
mavzusining dolzarbligi korxonaning samarali faoliyatini ta’minlashning muhimligi
bilan asoslanadi. Chunki mehnat unumdorligini oshirishga aynan inson omili katta
ta'sir ko'rsatadi. Korxonada mehnatdan foydalanish samaradorligini oshirish ko'p
jihatdan mehnat unumdorligini oshirishni anglatadi. Mehnat unumdorligini oshirish
omillariga quyidagilar kiradi: fanning rivojlanish darajasi, ishlab chiqarishni tashkil
etish, ishlab chiqarish tajribasi, ishchilarning malakasini oshirish, mehnatni moddiy
va ma'naviy rag'batlantirish, jihozlarni takomillashtirish va yangilash. Korxonaning
samarali ishlashini ta'minlash ko'p jihatdan bunday omillarning oqilona
kombinatsiyasiga bog'liq. Ushbu ishning maqsadi: foydalanish samaradorligini
tahlil qilish mehnat resurslari korxonada, ulardan foydalanish samaradorligini
oshirish yo'llarini baholash. Ishning vazifalari: iqtisodiy kategoriya sifatida mehnat
resurslari tushunchasi, tarkibi va mohiyatini aniqlash; mehnat resurslaridan
foydalanish samaradorligini oshirish yo'nalishlarini belgilash; korxonada mehnat
resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilish. Butun korxona faoliyatining
asosiy printsipi bo'lib, uning ishlab chiqarish quvvati mehnat va ishlab chiqarishni
tashkil etishning o'zaro rivojlanishi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarishda turli xil
texnikalar (texnologiyalar), mehnat vositalaridan foydalanishga qarab va ishlab
chiqarishni tashkil etish tamoyillari, usullari va usullariga variantlarni kiritishni
oldindan belgilab beradi, shu bilan mehnat munosabatlarining mohiyati va
mazmunini izohlaydi. Texnologik evolyutsiya odamlarning mehnat faoliyati
tabiatiga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatdi. Mexanizmlar va sanoat davrlarini
avtomatlashtirish ishlab chiqarishning qisqarishiga (yoki qo'lda va mashina-qo'lda
ishlab chiqarish turlarini butunlay yo'q qilishga) olib keldi; shuning uchun ACS
tizimlari bilan ishlash dolzarb bo'lib qoladi. Xodimlarning mehnat faoliyatini tashkil
etish vazifalari har bir xodimning faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilishni
o'z ichiga oladi, ular nuqtaviy modellashtirish va mehnat funktsiyalarini birlashtirish
va taqsimlash paytida yagona boshqaruv ob'ektining harakatlarini muvofiqlashtirish
tamoyillari orqali amalga oshiriladi. Xodimlar faoliyatini mehnatni tashkil qilishni
takomillashtirish (ko'paytirish) yo'nalishlarini amalga oshirish boshqaruvni,
rejalashtirishni, shuningdek buxgalteriya hisobini tashkil etishdagi o'zgarishlarni o'z
ichiga oladi. Mehnatni tashkil etishning ushbu usullarining ta'siri ham texnologiyani,
ham butun ishlab chiqarishni tashkil qilishni birgalikda modernizatsiya qilish sharti
bilan ijobiy bo'lishi kerak.
1. Mehnat resursiarining shakllanishi
“Mehnat resursiarining shakllanishi” tushunchasi ancha vaqtlardan buyon
iqtisodiy adabiyotlarda va statistika amaliyotida qaror topgan bo’lib. o'ziga xos tor
kasbiy atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bu tushunchaning nimadan iborat ekanligi
haqida umumiy tarzda qabul 24 qilingan, munozara talab qilmaydigan tasavvur yo'q.
Biz esa “mehnat resurslarini shakllantirish” deganda mehnat resurslarining doimiy
ravishda yangilanib turishi tushuniladi, deb hisoblaymiz.
Mehnat resurslarining qanday shakllanishini aniqlash uchun biz birinchidan,
mehnat resurslarini uchta yirik yosh guruhlari bo‘yicha - mehnatga layoqatli kishilar,
mehnatga layoqatli kishilardan kichik va mehnatga layoqatli yoshdan katta
kishilami, ikkinchidan, har bir guruh aholi soniga. uning o ‘zgarishiga ta'sir qiluvchi
omillarni, uchinchidan, mehnat resurslari hamda aholining tabiiy va mexanik
o'zgarishdagi umumiy va o’ziga xos tomonlarni ko’rib chiqishimiz lozim.
Mehnat resurslarining aksariyat qismini mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga
qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli yoshdan 25 katta kishilar,
ishlovchi pensionerlar vaam alda “nol” vazifasini bajaruvchi shaxslar, mehnatga
layoqatli yoshdan kichik ishlovchi o ‘smirlar mehnat resursiarining salmog‘ida u
darajada sezilarli rol o'ynamaydi.
Mehnat resurslari tarkibiga I va II guruhdagi ishlamaydigan nogironlar
kirmasligini esda tutgan holda, dastlab biz mehnat qilishga layoqatli yoshdagi
aholini, so‘ngra uning mehnat qilishga qobiliyatli qismini qarab chiqamiz.
Mehnatga layoqatli yoshdagi aholiga milliy statistika bo'yicha 16 yoshdan 60
yoshgacha bo'lgan erkaklar. 16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan ayollar kiradi. Mazkur
aholi guruhining soni demografik omil ta‘sirida o'zgarib turadi. Ularning qancha
bo'lishi tegishli yoshlardagi o'lim darajasiga bog'liq. Bu shuningdek, mehnat qilish
yoshiga yetgan yoshlar bilan pensiya yoshiga yetgan fuqorolar soni o'rtasidagi
nisbatga ham bog'liq. O’lim qanchalik kam bo'lsa va mehnat qilish yoshiga yetgan
fuqorolar bu yoshdan chiqqan kishilar o'rtasidagi farq qanchalik yuqori bo'lsa,
mehnat qilish qobiliyatiga yetgan kishilar soni shunchalik ko'p bo’ladi yoki
aksincha.
Iqtisodiyotda hamisha pensiya yoshidagi kishilar mehnatidan foydalanish
"nuqta” lari bo'ladi. Ular orasida yuqori aqliy malaka ishlatishni talab qiladigan
faoliyat turiari ham bo'ladiki. ular insondan yuqori malaka va muayyan amaliy
tajribani talab qiladi. Ko'pgina maktab o'qituvchilari. oliy va o'rta maxsus o'quv
yurtlarining o'qituvchilari, shifokorlar, ilmiy xodimlar va boshqa yuqori aqliy
faoliyat turiari vakillari borki, ular pensiya marrasidan o'tgandan keyin ham
muvaffaqiyatli mehnat qilib kelmoqdalar. Pensiya yoshining dastlabki besh yilligida
(erkaklar uchun 60-64 yosh, ayollarda 55-59 yoshda) alohida faollik seziladi.
Mehnat resurslari sonining o'zgarishi bilan butun aholi sonining o 'zgarishi
o'rtasida bog'liqlik mavjud. Masalan, tug'ilishdagi farqlar darhol aholi sonining
oshishiga ta'sir qiladi. mehnat resurslarida esa faqat 16 yildan keyin aks etadi.
Qancha kishi pensiya yoshiga yetishi faqat mehnat pesurslariga ta’sir qiladi, butun
aholi soniga daxldor bo’lmavdi.
Mehnat resursiarining aksariyat qismini mehnat qilishga layoqatli yoshdagi
mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat resursiarining
dinamikasiga xos xususiyatlar ko'proq darajada mehnatga layoqatli yoshdagi aholi
bilan bog'liq.
Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan
bevosita bog'liqligini e’tirof etgan holda, mehnat resurslari dinamikasining ma’lum
darajada nisbiy ''mustaqilligi”ga e’tiborni qaratamiz. U mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan demografik asosni yaxshiroq tushunishga
yordam beradi. Shu ma’noda "mehnat resurslari” ijtimoiy va demografik
rivojlanishni tahlil qilish va asoslab berishning o'ziga xos metodologik vositasi
bo’lib maydonga chiqadi.
2."Mehnat resurslaridan foydalanish”
"Mehnat resurslaridan foydalanish” va “mamlakatning mehnat salohiyati”
tushunchalari bir-biri bilan o'zaro bog'liq. Biz bu yerda foydalanish deganda
iqtisodiyotning resurslaridan biri bo'lgan mehnat resurslarini ta’riflovchi ikki
vo'nalishni tushunamiz. Bu, birinchidan, mehnat resurslarining taqsimlanishi va
ikkinchidan,
ularning
mehnatidan
iqtisodiyot
tarmoqlarida
foydalanish
samaradorligidir
Mehnat
resurslarini
taqsimlash
deganda,
resurslarning
iqtisodiyot
tarmoqlarida ishlaydigan qismlari va ishlamaydigan qismlari tushiniladi. O 'z
navbatida, ishlamaydigan qism mehnat qilish qobiliyatiga ega bo'lgan yoshdagi
o'quvchilarga va shaxsiy yordamchi xo‘jalik bilan shug'ullanuvchilarga, harbiy
kuchlar safida xizmat qilayotganlarga, ishsizlarga, shuningdek. hech yerda
ishlamavdiganlarga, o'qimaydiganlarga va ish qidirmaydiganlarga bolinadi.
Mehnat bilan bandlik turlari bo'yicha mehnat reurslarining taqsimlanishini faqat
fuqaro aholi (ya’ni, bunga harbiy xizmatchilar kirmaydi) bo'yicha kuzatish mumkin.
Ishlaydigan aholi (mehnat bilan band aholi), o'z navbatida, ayrim tarmoqlar. kasb
guruhlari bo'yicha taqsimlanishi, shu jumladan, aqliy va jismoniy mehnat bo'yicha.
mehnat rejimi bo'yicha (to'liq yillik bandlik, to'liq bo'lmagan ish kuni va haftasi va
hokazo), nihoyat ijtimoiy-iqtisodiy sohalar bo'yicha qarab chiqiladi.
Xalqaro jihatlardan biri mehnat bilan bandlarni “iqtisodiy faoliyat turlari
bo'yicha” taqsimlashdir. Bu jihatning mazmuni iqtisodiy faoliyat turlari
klassifikatori, mahsulot va xizmatlarklassifikatori, deb belgilangan. Unga xalqaro
standart tarmoq tasniflashi va xalqaro asosiy mahsulotlar klassifikatori kiradi. Ular
BMTning statistika komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan.
Mehnat resurslarining tuzilishiga yosh nuqtayi nazardan murojaat qilish.
ayniqsa, muhimdir. U ayniqsa. bozor sharoitida ko'proq ahamiyatga ega.
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar muvaffaqiyati yoshlarning soniga
ko'p jihatdan bog'liq. Yoshlar yangi iqtisodiy “ruh"ni o'zlari va mamlakat foydasi
uchun muvaffaqiyatiiroq o'zlashtirib oladilar.
Mehnat resurslarini taqsimlashga bog‘liq ravishda inson resursiarining
imkoniyatlari rivojlanish omillari sifatida katta yoki kichik bo'lishi mumkin.
Masalaga ana shu tarzda yondashish jamiyatning mehnat potensialini, hududni.
korxonalarni o'rganish va aniqlash imkonini beradi. Mehnat potensialini sifat
o'lchovidagi mehnat resurslari sifatida ta'riflash mumkin.
Yuqorida aytilganlardan shu narsa aniqki, “mehnat salohivati" tushunchasi
mehnat resurslari va iqtisodiyotning o'zaro ta'sirini o'rganishga yordam beradigan
alohida omildir.
Biz yana "mehnat samaradorligi’' degan ta’rifni ham aniqlab olishimiz kerak.
U mehnat resurslaridan foydalanish ko'rsatkichlaridan biridir. Har qanday
faoliyatturidagisamaradorlikpirovardnatijadavaqtbilano'lchanadi. vaqt mahsulot
birligini yoki xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadi. Bunda mahsulot va
xizmatlar sifatiga qo'yiladigan talablarga katta e’tibor beriladi. Shu nuqtayi nazardan
mehnatni tatbiq etish sam aradorligi-yuqori sifatli pirovard natijaga mehnat sarfini
kamaytirishdir.
Mehnat resurslarini taqsimlash turlaridan biri mamlakat hududi bo'yicha
taqsimlash bo'lib, u ham muayyan foydali axborotga ega. Respublika hududi
iqtisodiy rivojlanish darajasi kishilarning farovonligi va demografik rivojlanishi
bilan farq qiladi. Mehnat resurslarini shakllantirishning mintaqaviy xususiyatlari,
avvalo, demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta'siri bilan bog'liqdir. Demografik
omillarga aholining takror ishlab chiqarilishidagi jadallik kiradi. U hal qiluvchi
darajada tug'ilish darajasi bilan bog'liq. Bu daraja qanchalik yuqori boTsa, mehnatga
qobiliyatli yoshdagi aholi, demak, mehnat resurslari shunchalik tez o'sadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan mehnat resurslarini shakllantirish uchun ancha
ahamiyatlisi mintaqadagi ishlab chiqarish va iqtisodiy konvunktura tuzilmasining
xususiyatlari (mehnat unumdorligining o ‘sishi)ni aytib o ‘tish mumkin. Bu hoi
ishlovchi o‘smirlar va ishlovchi pensionerlar soniga ta’sir qiladi. Ish o'rinlarining,
ayniqsa, o'sm irlar va katta yoshdagi ishlovchilar mehnatidan foydalanishga mos
keladigan ish o'rinlarining mavjudligi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan bogiiq.
Mehnat resursiarining takror barpo bo'lishi uch bosqichdan iborat bo’lib, urasmda
aks etgan.
Mehnat
resurslaridan
foydalanishning
mintaqaviy
xususiyatlari
ham
demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning amal qilishi bilan bog‘liqdir. Mehnat
resurslaridan foydalanish tomonlaridan biri mehnat resurslarini taqsimlash bo‘lsa,
ikkinchi tomoni - mehnatni tatbiq etish samaradorligidir.
Mehnat resurslarini taqsimlash demografik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning
mintaqaviy shart-sharoitlari ta'siriga ancha ko'proq uchraydi. Demografik
omillarning ta'siri aholining yosh tuzilishi orqali namoyon bo'ladi, u odatda. turli
mintaqalarda turlicha bo'ladi. Mehnatga layoqatli yoshdagi kishilarning ishlaydigan
va ishlamaydigan qismlarga bo‘linishi m a’lum darajada ana shu bilan belgilanadi.
Aholi orasidagi kichik voshli bolalar soni o‘zlarini uy-ro‘zg‘or ishlariga bag1
ishlaydigan ayollar soniga ta’sir ko‘rsatadi. Tajriba shundan dalolat beradiki, bu ikki
ko‘rsatkich o'rtasida bevosita bog'liqlik bor.
Ijtimoiy-iqtisodiy omiliardan eng ahamiyatlilari: iqtisodiy konyunktura va ishlab
chiqarish tuzilmasidir. Iqtisodiy konyunkturaga ishsizlar soni, ishlab chiqarish
tuzilmasiga esa, xodimlarning tarmoqlar bo'yicha, kasblar, ish kuchining kasbiy
tayyorgarligi bog‘liq bo’ladi.
Mehnatni tatbiq qilish samaradorligi bo’yicha mintaqalar o ’rtasidagi farqqa
sabab shuki, turli hududlarda texnologiya, mehnatni tashkil etish darajasi turlicha.
Turli sabablarga, shu jumladan, etnik va tarixiy xususiyatlarga ega bo’lgan
sabablarga ko‘ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin.
Mehnat resurslari shakllanishining va ulardan foydalanishning mintaqaviy
xususiyatlarini hisobga olish mehnat resurslarini o’rganishning eng muhim
tomonlaridan biridir. Masalaning bu tomonini bilish mehnat munosabatlarini,
mehnat bozorini davlat yo‘li bilan samarali tartibga solish uchun zarur.
3. Mehnat resurslari
Mehnat resurslari - mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi
qismi, iqtisodiy resurslarning tarkibiy unsuri; 16 yoshdan 55 yoshgacha boʻlgan
ayollar, 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar Mehnat resurslariga kiritiladi.
Kishilar yoshining ulgʻayishiga qarab Mehnat resurslariga dastlab
qoʻshiladilar, soʻngra (yoshi oʻtgach) undan chiqadilar. Koʻpchilik mamlakatlarda,
shu jumladan, Oʻzbekistonda 16—59 yoshdagilar Mehnat resurslariga kiritiladi.
Mehnat resurslari oʻsishi aholining koʻpayishiga bogʻliq. Aholi tarkibida yoshlar
qanchalik koʻp boʻlsa, Mehnat resurslari shunchalik tez oʻsadi. 20-asr oxiri —21-asr
boshlarida Oʻzbekistonda Mehnat resurslari har yili 320—350 ming kishi atrofida
koʻpay-ib bordi. Ularning asosiy qismini mehnat yoshiga qadam qoʻyganlar tashkil
etadi.
Mehnat resurslari soni miqdoriy ifoda boʻlsa, mehnat yoshidagilarning bilim
saviyasi, malakasi, kasbiy mahorati va ishbilarmonligi uning sifatini yaratadi.
Taʼlimtarbiya, malakani oshirish, sogʻliqni taʼminlash, uni mustahkamlash uchun
sarflar inson kapitaliga investitsiya boʻlib, Mehnat resurslari ni takroran yaratishga
xizmat qiladi. Mehnat resurslari mehnat bozori orqali taqsimlanadi. Mehnat
resurslari ban-dligi — mehnat yoshidagi kishilarning ish bilan taʼminlanishi,
ularning tovar va xizmatlar yaratishda ishtirok etishi. Mehnat resurslari tarkibidagi
ishlashga talabgor boʻla turib ish topa olmaganlar ishsizlar (qarang Ishsizlik)
hisoblanadi (qarang Bandlik).
21-asr boshlarida Oʻzbekiston Mehnat resurslari tez oʻsishi bilan tavsiflandi.
2003-yilda respublikada Mehnat resurslari 13181,0 ming kishini tashkil etdi.
Mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unumdorligi darajasini
ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi
• Mehnat resurslari qishloq xo’jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarish
resurslarining eng faol omili sifatida katta ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish
jarayonida ongli ravishda qatnashib, ko’proq, sifatliroq mahsulotlarni talabni
qondiradigan miqdorda yetishtirishga, ish va xizmatlarni tez va samarali bajarishga
harakat qiladi. Shunday ekan, ulardan yil davomida to’liq, samarali foydalanishga
erishish lozim.
a). Mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsienti.
• U quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Bunda: Mk – mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsienti;
ИМр haqikatda ishlagan jami mehnat resurslari, kishi;
ММр mavjud bo’lgan jami mehnat resurslari, kishi.
b). Mehnat resurslarining xo’jalik faoliyatida qatnashishi (1 oyda, 1 yilda).
Bunda: MrXqk – mehnat resurslarining ma'lum bir muddatda o’rtacha ishlagan ish
vaqti, kishi-kuni, kishi-soati, mehnat resurslarining jami sarflagan ishlagan vaqti,
kishi-kuni, kishi-soat.
Mehnat resurslaridan foydlanishni yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish
yo’llari Respublika qishloq xo’jaligidagi mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan yil
davomida to’liq va samarali foydalanish natijasida ularning mehnatlari
unumdorligini kelajakda yuksaltirish eng muhim muammolardan biri hisoblanadi.
Uni muvaffaqiyatli hal etish keng miqyosda tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy
tadbirlarni amalga oshirishni taqozo etadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
«2004-2006 yillarda fermer xo`jaliklarini rivojlantirish kontseptsiyasi to`g`risida»gi
Farmoni, Respublika Vazirlar Mahkamasining «2005-2007 yillarda fermer
xo`jaliklarini rivojlantirish to`g`risida» gi qarorlarini bajarish maqsadida
Respublikada
faoliyat
ko`rsatayotgan
«Biznes
maktablari»da
faoliyat
ko`rsatayotgan fermer xo`jaliklarining bilimini oshirish bo`yicha yangidan tashkil
etilayotgan fermer xo`jaliklarining rahbarlarini tayyorlash uchun 2004 yildan
boshlab maxsus o`quv kurslari tashkil etildi.
4. Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi
Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi Ish bilan bandlik kompleks
ijtimoiy siyosatning ajralmas qismi bo'lib. mehnat sohasidagi insonlarning
ehtiyojlariga qaratilganligi bilan belgilanadi va aholi daromadlarini oshirishning
asosiy elementi hisoblanadi.
Ish bilan bandlik - bu iqtisodiy faol aholining qonun hujjatlariga muvofiq,
daromad keltiradigan faoliyatga ega boiishidir. O ’zbekiston Respublikasining ‘A
holini ish bilan ta’minlash to‘g’risidagi Qonunning 2-moddasiga asosan ish bilan
ta’minlash - fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmavdigan, o’z shaxsiy va
ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo’lgan, ularga ish haqi (mehnat
daromadi) keltiradigan faoliyatidir. Demak, ish bilan band bo’lgan xodim uch
shartga javob bera oladigan faoliyat bilan shug’ullanishi lozim: birinchisi, qonun
hujjatlariga zid kelmavdigan, ikkinchidan, jam iyat a’zolarining shaxsiy va ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, uchinchidan, bu faoliyat xodimga ish haqi
(mehnat daromadi) keltiradigan bo‘lishi zarur.
Unumli va ijodiy mehnat qilishga bo‘lgan o ’z qobiliyatlarini tasarruf etish va
qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyat, shu jumladan, haq
toianadigan ishni bajarishga aloqasi bo‘lmagan faoliyat bilan shug'ullanish mutlaq
huquqi fuqarolarga tegishlidir.
Majburiy mehnat. ya’ni biron-bir jazoni qollash bilan tahdid qilish orqali ish
bajarishga majburlash taqiqlanadi. qonunda belgilangan hollar bundan mustasno.
Kishilarning ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo’lmasligi ularni javobgarlikka
tortish uchun asos bo‘la olmaydi.
Mehnat bozoridagi talab va taklif miqdori, aholi turmush darajasi,
mamlakatdagi bir qator makroiqtisodiy koisatkichlam ing holati ish bilan
bandlikdagi vazivatga chambarchas bog'liq. Birgina ish haqi darajasining o ‘zi
mehnat bozoridagi talab va taklif, aholi daromadlari, mamlakat iqtisodiy holatiga
bevosita ta ’sir ko’rsatadi.
Mamlakatlarda mehnatda bandlik va ishsizlikni ko’p yillik o ’rganish tajribasi
shuni koisatadiki, mehnatga yaroqli aholining 94-95 foizi mehnatda band bolsa,
iqtisodiyot me'yorida rivojlanayotgan hisoblanadi.
Mamlakat jami aholisini ishchi kuchiga (iqtisodiy faol aholiga) va ishchi
kuchidan tashqaridagilarga (iqtisodiy nofaol aholiga) ajratish. ishchi kuchini ish
bilan bandlar va faol ish axtarib yurgan ishsizlarga b o ' lish mumkin. Bu guruhlar
o'rtasida doimiy harakat bo'lib, bu harakat aholining mehnat bozoriga kirishi va
undan uzoqlashishi kabilarni ham anglatadi.
Mamlakatimiz mehnat qonunchiligida ish bilan band deb hisoblangan fuqarolar
quyidagi guruhlarga ajratib ko'rsatilgan:
- yollanib ishlayotgan, shu jumladan, ishni to'liqsiz ish vaqtida haq evaziga
bajarayotgan, shuningdek haq to'lanadigan boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik
ishga ega bo'lgan fuqarolar;
- betobiigi. mehnat ta'tilida. kasbga qayta tayyorlashda. malaka oshirishda ekanligi;
ishlab chiqarishning to'xtatib qo'yilganligi munosabati bilan. shuningdek qonun
hujjatlariga muvofiq vaqtincha ish joyida bo'imaganda xodimning ish joyi saqlanib
turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo'lm agan fuqarolar;
- o'zini ish bilan mustaqil ta'minlayotgan fuqarolar. shu jumladan. yuridik shaxs
tashkil qilmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanayotgan fuqarolar.
kooperativlarning a'zolari, fermerlar va ularning ishlab chiqarishda qatnashayotgan
oila a ’zolari;
- Qurolli Kuchlarda, Milliy xavfsizlik xizmati va ichki ishlar organlari va
qo'shinlarida xizmatni o'tayotgan, shuningdek muqobil xizmatni o'tayotgan
fuqarolar;
- Ta'lim to'g'risidagi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishdan ajralgan holda
ta’lim olayotgan fuqarolar:
- qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat olib borayotgan jamoat birlashmalari va diniy
muassasalarda ishlayotgan fuqarolar.
Aholi ish bilan bandligining tasniflanishi quyidagi rasmda keltirilgan (5.1-rasm).
Ish bilan bandlik ijtimoiy mehnatga qatnashish shakli (yollanma, o'zo'zini ish bilan
ta'minlaydiganlar). mulkchilik shakli bo'yicha (hukumat, xususiy va aralash
korxonalarda ish bilan bandlar), iqtisodiyot va inson ehtiyojlariga to'g'ri kelishiga
ko'ra (oqilona. samarali va eng maqbul), ishga joylashish istagi bo'yicha (ko'ngilli.
majburiy), huquqiy shakliga ko'ra (rasmiy, norasmiy), tashkil qilinish (standart,
nostandart) mezonlari bo'yicha ko'rinishlariga ega.
