MEHNAT RESURSLARIDAN FOYDALANISH KO‘RSATKICHLARI Reja: Kirish 1. Mehnat resurslarining shakllanishi. 2. Mehnat resurslaridan foydalanish. 3. Mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unumdorligi darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi. 4. Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi. 5. Mehnat resurslarining asosiy sifat xususiyatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar: KIRISH O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida “Jahon miqyosidagi murakkab jarayonlarni va mamlakatimiz bosib o'tgan taraqqiyot natijalarini chuqur tahlil qilgan holda keyingi yillarda «Inson qadri uchun» tamoyili asosida xalqimizning farovonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, inson huquqlari va manfaatlarini so'zsiz ta'minlash hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo'nalishlarini belgilash maqsadida: ... inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish ..” bilan bog'liq eng ustuvor bo'lgan vazifalar belgilab berildi. Mazkur halqchil bo'lgan vazifalarni ijrosini yuqori suratlarda ta'minlash, korxonalarda personalni boshqarishning motivatsion mexanizmini ham takomillashtirish bo'yicha ilmiy va amaliy taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishni talab etadi. O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayoni mehnat resurslarini boshqarish sohasida ham tub o'zgarishlar qilinishini taqozo etadi. Ma’lumki, iqtisodiyot tarmoqlari faoliyati unda ishlovchi mehnat resurslari tarkibining qay darajada shakllanganligi bilan belgilanadi. Shu jihatdan, hozirgi vaqtda malakali va ishbilarmon. yuqori salohiyatga ega bo'lgan, ma'naviy yetuk, tadbirkor insonlarni shakllantirishga erishish har bir korxona va tashkilot oldida turgan dolzarb masala hisoblanadi. Shunday ekan, zamonaviy malakali iqtisodchi kadrlarni shakllantirishda '‘Mehnat resurslarini boshqarish” fanini o'rganish o‘ta muhimdir. “Korxona xodimlari va mehnat resurslari samaradorligini oshirish yo’llari” mavzusining dolzarbligi korxonaning samarali faoliyatini ta’minlashning muhimligi bilan asoslanadi. Chunki mehnat unumdorligini oshirishga aynan inson omili katta ta'sir ko'rsatadi. Korxonada mehnatdan foydalanish samaradorligini oshirish ko'p jihatdan mehnat unumdorligini oshirishni anglatadi. Mehnat unumdorligini oshirish omillariga quyidagilar kiradi: fanning rivojlanish darajasi, ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish tajribasi, ishchilarning malakasini oshirish, mehnatni moddiy va ma'naviy rag'batlantirish, jihozlarni takomillashtirish va yangilash. Korxonaning samarali ishlashini ta'minlash ko'p jihatdan bunday omillarning oqilona kombinatsiyasiga bog'liq. Ushbu ishning maqsadi: foydalanish samaradorligini tahlil qilish mehnat resurslari korxonada, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish yo'llarini baholash. Ishning vazifalari: iqtisodiy kategoriya sifatida mehnat resurslari tushunchasi, tarkibi va mohiyatini aniqlash; mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish yo'nalishlarini belgilash; korxonada mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilish. Butun korxona faoliyatining asosiy printsipi bo'lib, uning ishlab chiqarish quvvati mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning o'zaro rivojlanishi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarishda turli xil texnikalar (texnologiyalar), mehnat vositalaridan foydalanishga qarab va ishlab chiqarishni tashkil etish tamoyillari, usullari va usullariga variantlarni kiritishni oldindan belgilab beradi, shu bilan mehnat munosabatlarining mohiyati va mazmunini izohlaydi. Texnologik evolyutsiya odamlarning mehnat faoliyati tabiatiga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatdi. Mexanizmlar va sanoat davrlarini avtomatlashtirish ishlab chiqarishning qisqarishiga (yoki qo'lda va mashina-qo'lda ishlab chiqarish turlarini butunlay yo'q qilishga) olib keldi; shuning uchun ACS tizimlari bilan ishlash dolzarb bo'lib qoladi. Xodimlarning mehnat faoliyatini tashkil etish vazifalari har bir xodimning faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilishni o'z ichiga oladi, ular nuqtaviy modellashtirish va mehnat funktsiyalarini birlashtirish va taqsimlash paytida yagona boshqaruv ob'ektining harakatlarini muvofiqlashtirish tamoyillari orqali amalga oshiriladi. Xodimlar faoliyatini mehnatni tashkil qilishni takomillashtirish (ko'paytirish) yo'nalishlarini amalga oshirish boshqaruvni, rejalashtirishni, shuningdek buxgalteriya hisobini tashkil etishdagi o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Mehnatni tashkil etishning ushbu usullarining ta'siri ham texnologiyani, ham butun ishlab chiqarishni tashkil qilishni birgalikda modernizatsiya qilish sharti bilan ijobiy bo'lishi kerak. 1. Mehnat resursiarining shakllanishi “Mehnat resursiarining shakllanishi” tushunchasi ancha vaqtlardan buyon iqtisodiy adabiyotlarda va statistika amaliyotida qaror topgan bo’lib. o'ziga xos tor kasbiy atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bu tushunchaning nimadan iborat ekanligi haqida umumiy tarzda qabul 24 qilingan, munozara talab qilmaydigan tasavvur yo'q. Biz esa “mehnat resurslarini shakllantirish” deganda mehnat resurslarining doimiy ravishda yangilanib turishi tushuniladi, deb hisoblaymiz. Mehnat resurslarining qanday shakllanishini aniqlash uchun biz birinchidan, mehnat resurslarini uchta yirik yosh guruhlari bo‘yicha - mehnatga layoqatli kishilar, mehnatga layoqatli kishilardan kichik va mehnatga layoqatli yoshdan katta kishilami, ikkinchidan, har bir guruh aholi soniga. uning o ‘zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarni, uchinchidan, mehnat resurslari hamda aholining tabiiy va mexanik o'zgarishdagi umumiy va o’ziga xos tomonlarni ko’rib chiqishimiz lozim. Mehnat resurslarining aksariyat qismini mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli yoshdan 25 katta kishilar, ishlovchi pensionerlar vaam alda “nol” vazifasini bajaruvchi shaxslar, mehnatga layoqatli yoshdan kichik ishlovchi o ‘smirlar mehnat resursiarining salmog‘ida u darajada sezilarli rol o'ynamaydi. Mehnat resurslari tarkibiga I va II guruhdagi ishlamaydigan nogironlar kirmasligini esda tutgan holda, dastlab biz mehnat qilishga layoqatli yoshdagi aholini, so‘ngra uning mehnat qilishga qobiliyatli qismini qarab chiqamiz. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholiga milliy statistika bo'yicha 16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar. 16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan ayollar kiradi. Mazkur aholi guruhining soni demografik omil ta‘sirida o'zgarib turadi. Ularning qancha bo'lishi tegishli yoshlardagi o'lim darajasiga bog'liq. Bu shuningdek, mehnat qilish yoshiga yetgan yoshlar bilan pensiya yoshiga yetgan fuqorolar soni o'rtasidagi nisbatga ham bog'liq. O’lim qanchalik kam bo'lsa va mehnat qilish yoshiga yetgan fuqorolar bu yoshdan chiqqan kishilar o'rtasidagi farq qanchalik yuqori bo'lsa, mehnat qilish qobiliyatiga yetgan kishilar soni shunchalik ko'p bo’ladi yoki aksincha. Iqtisodiyotda hamisha pensiya yoshidagi kishilar mehnatidan foydalanish "nuqta” lari bo'ladi. Ular orasida yuqori aqliy malaka ishlatishni talab qiladigan faoliyat turiari ham bo'ladiki. ular insondan yuqori malaka va muayyan amaliy tajribani talab qiladi. Ko'pgina maktab o'qituvchilari. oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarining o'qituvchilari, shifokorlar, ilmiy xodimlar va boshqa yuqori aqliy faoliyat turiari vakillari borki, ular pensiya marrasidan o'tgandan keyin ham muvaffaqiyatli mehnat qilib kelmoqdalar. Pensiya yoshining dastlabki besh yilligida (erkaklar uchun 60-64 yosh, ayollarda 55-59 yoshda) alohida faollik seziladi. Mehnat resurslari sonining o'zgarishi bilan butun aholi sonining o 'zgarishi o'rtasida bog'liqlik mavjud. Masalan, tug'ilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta'sir qiladi. mehnat resurslarida esa faqat 16 yildan keyin aks etadi. Qancha kishi pensiya yoshiga yetishi faqat mehnat pesurslariga ta’sir qiladi, butun aholi soniga daxldor bo’lmavdi. Mehnat resursiarining aksariyat qismini mehnat qilishga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat resursiarining dinamikasiga xos xususiyatlar ko'proq darajada mehnatga layoqatli yoshdagi aholi bilan bog'liq. Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan bevosita bog'liqligini e’tirof etgan holda, mehnat resurslari dinamikasining ma’lum darajada nisbiy ''mustaqilligi”ga e’tiborni qaratamiz. U mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan demografik asosni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Shu ma’noda "mehnat resurslari” ijtimoiy va demografik rivojlanishni tahlil qilish va asoslab berishning o'ziga xos metodologik vositasi bo’lib maydonga chiqadi. 2."Mehnat resurslaridan foydalanish” "Mehnat resurslaridan foydalanish” va “mamlakatning mehnat salohiyati” tushunchalari bir-biri bilan o'zaro bog'liq. Biz bu yerda foydalanish deganda iqtisodiyotning resurslaridan biri bo'lgan mehnat resurslarini ta’riflovchi ikki vo'nalishni tushunamiz. Bu, birinchidan, mehnat resurslarining taqsimlanishi va ikkinchidan, ularning mehnatidan iqtisodiyot tarmoqlarida foydalanish samaradorligidir Mehnat resurslarini taqsimlash deganda, resurslarning iqtisodiyot tarmoqlarida ishlaydigan qismlari va ishlamaydigan qismlari tushiniladi. O 'z navbatida, ishlamaydigan qism mehnat qilish qobiliyatiga ega bo'lgan yoshdagi o'quvchilarga va shaxsiy yordamchi xo‘jalik bilan shug'ullanuvchilarga, harbiy kuchlar safida xizmat qilayotganlarga, ishsizlarga, shuningdek. hech yerda ishlamavdiganlarga, o'qimaydiganlarga va ish qidirmaydiganlarga bolinadi. Mehnat bilan bandlik turlari bo'yicha mehnat reurslarining taqsimlanishini faqat fuqaro aholi (ya’ni, bunga harbiy xizmatchilar kirmaydi) bo'yicha kuzatish mumkin. Ishlaydigan aholi (mehnat bilan band aholi), o'z navbatida, ayrim tarmoqlar. kasb guruhlari bo'yicha taqsimlanishi, shu jumladan, aqliy va jismoniy mehnat bo'yicha. mehnat rejimi bo'yicha (to'liq yillik bandlik, to'liq bo'lmagan ish kuni va haftasi va hokazo), nihoyat ijtimoiy-iqtisodiy sohalar bo'yicha qarab chiqiladi. Xalqaro jihatlardan biri mehnat bilan bandlarni “iqtisodiy faoliyat turlari bo'yicha” taqsimlashdir. Bu jihatning mazmuni iqtisodiy faoliyat turlari klassifikatori, mahsulot va xizmatlarklassifikatori, deb belgilangan. Unga xalqaro standart tarmoq tasniflashi va xalqaro asosiy mahsulotlar klassifikatori kiradi. Ular BMTning statistika komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Mehnat resurslarining tuzilishiga yosh nuqtayi nazardan murojaat qilish. ayniqsa, muhimdir. U ayniqsa. bozor sharoitida ko'proq ahamiyatga ega. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar muvaffaqiyati yoshlarning soniga ko'p jihatdan bog'liq. Yoshlar yangi iqtisodiy “ruh"ni o'zlari va mamlakat foydasi uchun muvaffaqiyatiiroq o'zlashtirib oladilar. Mehnat resurslarini taqsimlashga bog‘liq ravishda inson resursiarining imkoniyatlari rivojlanish omillari sifatida katta yoki kichik bo'lishi mumkin. Masalaga ana shu tarzda yondashish jamiyatning mehnat potensialini, hududni. korxonalarni o'rganish va aniqlash imkonini beradi. Mehnat potensialini sifat o'lchovidagi mehnat resurslari sifatida ta'riflash mumkin. Yuqorida aytilganlardan shu narsa aniqki, “mehnat salohivati" tushunchasi mehnat resurslari va iqtisodiyotning o'zaro ta'sirini o'rganishga yordam beradigan alohida omildir. Biz yana "mehnat samaradorligi’' degan ta’rifni ham aniqlab olishimiz kerak. U mehnat resurslaridan foydalanish ko'rsatkichlaridan biridir. Har qanday faoliyatturidagisamaradorlikpirovardnatijadavaqtbilano'lchanadi. vaqt mahsulot birligini yoki xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadi. Bunda mahsulot va xizmatlar sifatiga qo'yiladigan talablarga katta e’tibor beriladi. Shu nuqtayi nazardan mehnatni tatbiq etish sam aradorligi-yuqori sifatli pirovard natijaga mehnat sarfini kamaytirishdir. Mehnat resurslarini taqsimlash turlaridan biri mamlakat hududi bo'yicha taqsimlash bo'lib, u ham muayyan foydali axborotga ega. Respublika hududi iqtisodiy rivojlanish darajasi kishilarning farovonligi va demografik rivojlanishi bilan farq qiladi. Mehnat resurslarini shakllantirishning mintaqaviy xususiyatlari, avvalo, demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta'siri bilan bog'liqdir. Demografik omillarga aholining takror ishlab chiqarilishidagi jadallik kiradi. U hal qiluvchi darajada tug'ilish darajasi bilan bog'liq. Bu daraja qanchalik yuqori boTsa, mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi, demak, mehnat resurslari shunchalik tez o'sadi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan mehnat resurslarini shakllantirish uchun ancha ahamiyatlisi mintaqadagi ishlab chiqarish va iqtisodiy konvunktura tuzilmasining xususiyatlari (mehnat unumdorligining o ‘sishi)ni aytib o ‘tish mumkin. Bu hoi ishlovchi o‘smirlar va ishlovchi pensionerlar soniga ta’sir qiladi. Ish o'rinlarining, ayniqsa, o'sm irlar va katta yoshdagi ishlovchilar mehnatidan foydalanishga mos keladigan ish o'rinlarining mavjudligi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan bogiiq. Mehnat resursiarining takror barpo bo'lishi uch bosqichdan iborat bo’lib, urasmda aks etgan. Mehnat resurslaridan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlari ham demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning amal qilishi bilan bog‘liqdir. Mehnat resurslaridan foydalanish tomonlaridan biri mehnat resurslarini taqsimlash bo‘lsa, ikkinchi tomoni - mehnatni tatbiq etish samaradorligidir. Mehnat resurslarini taqsimlash demografik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning mintaqaviy shart-sharoitlari ta'siriga ancha ko'proq uchraydi. Demografik omillarning ta'siri aholining yosh tuzilishi orqali namoyon bo'ladi, u odatda. turli mintaqalarda turlicha bo'ladi. Mehnatga layoqatli yoshdagi kishilarning ishlaydigan va ishlamaydigan qismlarga bo‘linishi m a’lum darajada ana shu bilan belgilanadi. Aholi orasidagi kichik voshli bolalar soni o‘zlarini uy-ro‘zg‘or ishlariga bag1 ishlaydigan ayollar soniga ta’sir ko‘rsatadi. Tajriba shundan dalolat beradiki, bu ikki ko‘rsatkich o'rtasida bevosita bog'liqlik bor. Ijtimoiy-iqtisodiy omiliardan eng ahamiyatlilari: iqtisodiy konyunktura va ishlab chiqarish tuzilmasidir. Iqtisodiy konyunkturaga ishsizlar soni, ishlab chiqarish tuzilmasiga esa, xodimlarning tarmoqlar bo'yicha, kasblar, ish kuchining kasbiy tayyorgarligi bog‘liq bo’ladi. Mehnatni tatbiq qilish samaradorligi bo’yicha mintaqalar o ’rtasidagi farqqa sabab shuki, turli hududlarda texnologiya, mehnatni tashkil etish darajasi turlicha. Turli sabablarga, shu jumladan, etnik va tarixiy xususiyatlarga ega bo’lgan sabablarga ko‘ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin. Mehnat resurslari shakllanishining va ulardan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olish mehnat resurslarini o’rganishning eng muhim tomonlaridan biridir. Masalaning bu tomonini bilish mehnat munosabatlarini, mehnat bozorini davlat yo‘li bilan samarali tartibga solish uchun zarur. 3. Mehnat resurslari Mehnat resurslari - mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi qismi, iqtisodiy resurslarning tarkibiy unsuri; 16 yoshdan 55 yoshgacha boʻlgan ayollar, 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar Mehnat resurslariga kiritiladi. Kishilar yoshining ulgʻayishiga qarab Mehnat resurslariga dastlab qoʻshiladilar, soʻngra (yoshi oʻtgach) undan chiqadilar. Koʻpchilik mamlakatlarda, shu jumladan, Oʻzbekistonda 16—59 yoshdagilar Mehnat resurslariga kiritiladi. Mehnat resurslari oʻsishi aholining koʻpayishiga bogʻliq. Aholi tarkibida yoshlar qanchalik koʻp boʻlsa, Mehnat resurslari shunchalik tez oʻsadi. 20-asr oxiri —21-asr boshlarida Oʻzbekistonda Mehnat resurslari har yili 320—350 ming kishi atrofida koʻpay-ib bordi. Ularning asosiy qismini mehnat yoshiga qadam qoʻyganlar tashkil etadi. Mehnat resurslari soni miqdoriy ifoda boʻlsa, mehnat yoshidagilarning bilim saviyasi, malakasi, kasbiy mahorati va ishbilarmonligi uning sifatini yaratadi. Taʼlimtarbiya, malakani oshirish, sogʻliqni taʼminlash, uni mustahkamlash uchun sarflar inson kapitaliga investitsiya boʻlib, Mehnat resurslari ni takroran yaratishga xizmat qiladi. Mehnat resurslari mehnat bozori orqali taqsimlanadi. Mehnat resurslari ban-dligi — mehnat yoshidagi kishilarning ish bilan taʼminlanishi, ularning tovar va xizmatlar yaratishda ishtirok etishi. Mehnat resurslari tarkibidagi ishlashga talabgor boʻla turib ish topa olmaganlar ishsizlar (qarang Ishsizlik) hisoblanadi (qarang Bandlik). 21-asr boshlarida Oʻzbekiston Mehnat resurslari tez oʻsishi bilan tavsiflandi. 2003-yilda respublikada Mehnat resurslari 13181,0 ming kishini tashkil etdi. Mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unumdorligi darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi • Mehnat resurslari qishloq xo’jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarish resurslarining eng faol omili sifatida katta ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish jarayonida ongli ravishda qatnashib, ko’proq, sifatliroq mahsulotlarni talabni qondiradigan miqdorda yetishtirishga, ish va xizmatlarni tez va samarali bajarishga harakat qiladi. Shunday ekan, ulardan yil davomida to’liq, samarali foydalanishga erishish lozim. a). Mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsienti. • U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bunda: Mk – mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsienti; ИМр  haqikatda ishlagan jami mehnat resurslari, kishi; ММр  mavjud bo’lgan jami mehnat resurslari, kishi. b). Mehnat resurslarining xo’jalik faoliyatida qatnashishi (1 oyda, 1 yilda). Bunda: MrXqk – mehnat resurslarining ma'lum bir muddatda o’rtacha ishlagan ish vaqti, kishi-kuni, kishi-soati, mehnat resurslarining jami sarflagan ishlagan vaqti, kishi-kuni, kishi-soat. Mehnat resurslaridan foydlanishni yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish yo’llari Respublika qishloq xo’jaligidagi mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan yil davomida to’liq va samarali foydalanish natijasida ularning mehnatlari unumdorligini kelajakda yuksaltirish eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Uni muvaffaqiyatli hal etish keng miqyosda tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirishni taqozo etadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «2004-2006 yillarda fermer xo`jaliklarini rivojlantirish kontseptsiyasi to`g`risida»gi Farmoni, Respublika Vazirlar Mahkamasining «2005-2007 yillarda fermer xo`jaliklarini rivojlantirish to`g`risida» gi qarorlarini bajarish maqsadida Respublikada faoliyat ko`rsatayotgan «Biznes maktablari»da faoliyat ko`rsatayotgan fermer xo`jaliklarining bilimini oshirish bo`yicha yangidan tashkil etilayotgan fermer xo`jaliklarining rahbarlarini tayyorlash uchun 2004 yildan boshlab maxsus o`quv kurslari tashkil etildi. 4. Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi Ish bilan bandlik kompleks ijtimoiy siyosatning ajralmas qismi bo'lib. mehnat sohasidagi insonlarning ehtiyojlariga qaratilganligi bilan belgilanadi va aholi daromadlarini oshirishning asosiy elementi hisoblanadi. Ish bilan bandlik - bu iqtisodiy faol aholining qonun hujjatlariga muvofiq, daromad keltiradigan faoliyatga ega boiishidir. O ’zbekiston Respublikasining ‘A holini ish bilan ta’minlash to‘g’risidagi Qonunning 2-moddasiga asosan ish bilan ta’minlash - fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmavdigan, o’z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo’lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatidir. Demak, ish bilan band bo’lgan xodim uch shartga javob bera oladigan faoliyat bilan shug’ullanishi lozim: birinchisi, qonun hujjatlariga zid kelmavdigan, ikkinchidan, jam iyat a’zolarining shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, uchinchidan, bu faoliyat xodimga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan bo‘lishi zarur. Unumli va ijodiy mehnat qilishga bo‘lgan o ’z qobiliyatlarini tasarruf etish va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyat, shu jumladan, haq toianadigan ishni bajarishga aloqasi bo‘lmagan faoliyat bilan shug'ullanish mutlaq huquqi fuqarolarga tegishlidir. Majburiy mehnat. ya’ni biron-bir jazoni qollash bilan tahdid qilish orqali ish bajarishga majburlash taqiqlanadi. qonunda belgilangan hollar bundan mustasno. Kishilarning ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo’lmasligi ularni javobgarlikka tortish uchun asos bo‘la olmaydi. Mehnat bozoridagi talab va taklif miqdori, aholi turmush darajasi, mamlakatdagi bir qator makroiqtisodiy koisatkichlam ing holati ish bilan bandlikdagi vazivatga chambarchas bog'liq. Birgina ish haqi darajasining o ‘zi mehnat bozoridagi talab va taklif, aholi daromadlari, mamlakat iqtisodiy holatiga bevosita ta ’sir ko’rsatadi. Mamlakatlarda mehnatda bandlik va ishsizlikni ko’p yillik o ’rganish tajribasi shuni koisatadiki, mehnatga yaroqli aholining 94-95 foizi mehnatda band bolsa, iqtisodiyot me'yorida rivojlanayotgan hisoblanadi. Mamlakat jami aholisini ishchi kuchiga (iqtisodiy faol aholiga) va ishchi kuchidan tashqaridagilarga (iqtisodiy nofaol aholiga) ajratish. ishchi kuchini ish bilan bandlar va faol ish axtarib yurgan ishsizlarga b o ' lish mumkin. Bu guruhlar o'rtasida doimiy harakat bo'lib, bu harakat aholining mehnat bozoriga kirishi va undan uzoqlashishi kabilarni ham anglatadi. Mamlakatimiz mehnat qonunchiligida ish bilan band deb hisoblangan fuqarolar quyidagi guruhlarga ajratib ko'rsatilgan: - yollanib ishlayotgan, shu jumladan, ishni to'liqsiz ish vaqtida haq evaziga bajarayotgan, shuningdek haq to'lanadigan boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega bo'lgan fuqarolar; - betobiigi. mehnat ta'tilida. kasbga qayta tayyorlashda. malaka oshirishda ekanligi; ishlab chiqarishning to'xtatib qo'yilganligi munosabati bilan. shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha ish joyida bo'imaganda xodimning ish joyi saqlanib turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo'lm agan fuqarolar; - o'zini ish bilan mustaqil ta'minlayotgan fuqarolar. shu jumladan. yuridik shaxs tashkil qilmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanayotgan fuqarolar. kooperativlarning a'zolari, fermerlar va ularning ishlab chiqarishda qatnashayotgan oila a ’zolari; - Qurolli Kuchlarda, Milliy xavfsizlik xizmati va ichki ishlar organlari va qo'shinlarida xizmatni o'tayotgan, shuningdek muqobil xizmatni o'tayotgan fuqarolar; - Ta'lim to'g'risidagi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan fuqarolar: - qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat olib borayotgan jamoat birlashmalari va diniy muassasalarda ishlayotgan fuqarolar. Aholi ish bilan bandligining tasniflanishi quyidagi rasmda keltirilgan (5.1-rasm). Ish bilan bandlik ijtimoiy mehnatga qatnashish shakli (yollanma, o'zo'zini ish bilan ta'minlaydiganlar). mulkchilik shakli bo'yicha (hukumat, xususiy va aralash korxonalarda ish bilan bandlar), iqtisodiyot va inson ehtiyojlariga to'g'ri kelishiga ko'ra (oqilona. samarali va eng maqbul), ishga joylashish istagi bo'yicha (ko'ngilli. majburiy), huquqiy shakliga ko'ra (rasmiy, norasmiy), tashkil qilinish (standart, nostandart) mezonlari bo'yicha ko'rinishlariga ega. Iqtisodiyot fanida ish bilan bandlikning quyidagi turlarini farqlaydilar: 1. Ish bilan to'liq bandlik - mehnatga qobiliyatli aholining ijtimoiy foydali mehnatga eng ko ‘p jalb etilishi. A malda bu ish bilan yalpi bandlik bo'lib, bunda mehnatga qobiliyatli aholining 90,0-92.0 % toliq bandlikda mehnat qilishga muhtojlar va mehnat qilishni xohlovchilar ish bilan ta ’minlanadi, bu ishchi kuchiga talab va taklifning mutanosibligini anglatadi. 2. Ish bilan to'liq b 'Imagan bandlik - bu iqtisodiy faol aholining bir qismigina ijtimoiy foydali mehnat bilan ta ’minlanganligini ko'rsatadi. Ish bilan mavsumiy bandlik - bu mehnatga qobiliyatli aholini tabiiy-iqlim xususiyatlarini hisobga olgan holda vaqti-vaqti bilan (odatda muayyan mavsumlarda) ijtimoiy foydali mehnatga jalb etishdir. 3. Ish bilan yashirin bandlik- bu holda pul to'lamaydigan uzoq muddatli ta’tilda bo'lganlar norasmiy ravishda (ish bilan band sifatida rasman ro'yxatga olinmasdan) turli savdo-sotiq, aholiga xizmat ko'rsatish bilan mashg'ul bo’lishlarini anglatadi. 4. Ish bilan davriy bandlik - bu muayyan muddatda mehnat faoliyati bilan mashg'ul bo'lish, muayyan muddatda dam olishni bildiradi. Ish bilan bandlikning bu turi asosan neft, gaz sanoati, baliqchilik tarmoqlarida vaxta usulida ishlovchilami nazarda tutadi. 5. Ish bilan samarali bandlik - bu aholining ish bilan bandlikka ehtiyoj ining mavjud ish o'rinlariga muvofiq kelishining sifat xususiyati bo'lib, iqtisodiy nuqtayi nazardan mehnat resurslaridan eng oqilona foydalanishni, ijtimoiy jihatdan mehnat faoliyatining inson manfaatlariga eng muvofiq kelishini bildiradi. 5. Mehnat resursiarining asosiy sifat xususiyatlari Mehnat resursiarining asosiy sifat xususiyatlari Mehnat resurslarining asosiy sifat ko'rsatkichi - uning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligidir. Mazkur sifat ko'rsatkichlariga o’zgarayotgan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, ishlab chiqarishda ro’y berayotgan innovatsiya jarayonlari ta'sir ko'rsatadi. Ushbu o’zgarishlar jam lanm asini ularning ishlab chiqarish, institutsional va axborot tarkibiy qism lari birligi sifatida ko'rib chiqishi mumkin. Bunda ishlab chiqarishdagi o'zgarishlar texnika taraqqiyotining bevosita ta ’siri ostida sodir bo'ladi va eng avvalo, ishlab chiqarish vositalarining o’zgarishida, shuningdek tegishli ravishda ishchi kuchi sifatiga talablarning o'zgarishida namoyon bo’ladi. Institutsional o’zgarishlar xodim maqomi o’zgarishlari jamlanmasini aks ettiradi. Ular ham ishchi kuchini takror hosil qilish tizim ida o’zgartirishlarini talab etadi. Axborot o'zgarishlari esa iqtisodiyot ham da ishchi kuchi sifatidagi o'zgarishlar bilan bog’liq qarorlar qabul qilish tizim ining asosini tashkil etadi. O'zgarishlarining tarkibiy qism lari o’rtasidagi aloqadorlik quyidagicha ham talqin etilishi m umkin: - birinchidan. fan-texnika taraqqiyotidagi o’zgarishlar unsurlari; - ikkinchidan, m ehnatning kapital bilan qurollanganligining xodimlar malakasi darajasiga ta ’siri; - uchinchidan, axborot m anbalari va oqim lari jamlanmasi. Ular ishlab chiqarishni rivojlantirishda ham , ishchi kuchini takror hosil qilishda ham m uhim aham iyatga egadir. Itisodiyotda ishlab chiarish tarkibiy qism ining ta ’siri foydalanilayotgan mehnat vositalari va predm etlarining o’zgarishi bilan bog’liq bo'lib, o’z vaqtida ishchi kuchi sifatini oshirishni ta'm inlash zaruriyatini tug'diradi. Iqtisodiyot institutsional tarkibiy qismining ta'siri ishlab chiqarishning boshqarish tashkiliy tuzilmalari hamda mehnatni tashkil etishning tegishli shakllarini takomillashtirishni talab qiladi. Bu o’zgarishiaming darajasi innovatsion ta ’sir darajasi, shuningdek mavjud boshqaruv, mehnatni tashkil etish tizimi hamda xo’jalik yurutuvchi sub’ekt tashkiliy madaniyatiga bog’liq ravishda jiddiy tarzda farqlanishi mumkin. Mehnat resurslarining sifat ko'rsatkichlarining shakllanishi uning bugungi kun talablariga javob berishini ifoda etadi. Mehnat resurslarining raqobatbardoshlik ko’rsatkichi uning yoshi, jism oniy holat va sog’liq darajasi, malaka va kasbiy mahorat, ijtimoiy, ma’naviy yetukligi, ta'lim va ma'lumot darajasi tavsiflarining qanday ekanligini, mehnat bozorida ishchi kuchining yollash shartlariga javob berishlarini ko'rsatadi (8.2-rasm). XXI asrda jahon iqtisodiyoti rivojlanishining tendentsiyalari ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiy etishining yangi bosqichi - mexanizatsiyalashgan yirik mashina ishlab chiqarishi ustunlik qilgan sanoat rivojlanishi bosqichidan xizmatlar, fan, ta'lim va hokazolar ustunlik qiladigan sanoat ishlab chiqarishidan keyingi bosqichga o’tish boshlanganidan dalolat beradi. Moddiy ne'matlar ishlab chiqarish o'z ahamiyatini saqlab qolishi shubhasizdir. Lekin uning iqtisodiy sam aradorligi yuqori malakali xodimlar, yangi bilimlar, texnologiyalarga bog’liq bo'ladi. Shuning uchun inson, uning salohiyati sanoat rivojlanishidan keyingi jam iyatning eng qimmatli, tabiiy yoki to ’plangan boylikdan ancha m uhim roq resursga aylandi. Bevosita inson omili iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini belgilab beradi. XULOSA Biz IQTISODIYOT NAZARIYASI fanidan mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari mavzusida amaliy ishni organdik. Bozor iqtisodiyotida mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari Mehnat resursiarining asosiy sifat xususiyatlari kabi mavzularni organdik. Foydalanilgan adabiyotlar: Ўзбекистон Республикасининг ЎРҚ-642-сон «Аҳоли бандлиги тўғрисида»ги Қонуни, 20.10.2020 йил. https://lex.uz/docs/5055690 “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi o‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF- 62-sonli farmoni. www.lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aholi bandligini ta’minlash bo‘yicha olib borilayotgan ishlar natijadorligi va samaradorligini oshirishda mahalliy ijro hokimiyati va iqtisodiy kompleksning hududiy organlari rahbarlarining shaxsiy mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-2960- sonli Qarori. www.lex.uz Mehnat resurslarini boshqarish : o'quv qo‘llanma / Abdurahmanov Q.X., www.gov.uz - O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali. www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. www.norma.uz - Elektron xuquqiy sayti. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti. http://www.Ziyonet.uz