3 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI «IQTISODIYOT, BOSHQARUV, SOLIQLAR VA SUG’URTA» KAFEDRASI “STRATEGIK MENEJMENT” fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu: Mehnat resurslarini boshqarishda strategik menejmentning vazifalari Tayyorladi: Toshkent-2021 4 Mavzu: Mehnat resurslarini boshqarishda strategik menejmentning vazifalari Reja; Kirish 1. Strategik boshqarishning maqsadi va uning turlari 2. Innovatsion strategiyalarni samarali boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 5 KIRISH Marketing tadqiqotlari bag’rida vujudga kelgan tovarlar, talab va texnologiyalarning yashash davralari qisqa vaqt ichida iqtisodiy ob’ektlar, jarayonlar va tizimlarni o’rganishda ustuvor holatni egallaganlar. Misol uchun, tashkilotlar, sanoat ishlab chiqarishi sohalari, texnik buyumlar, qurilish konstruktsiyalari, mashinalar va mexanizmlar yashash davralari kontseptsiyasi ancha rivojlanganlar. Innovatsion faoliyatni strategik nuqtai nazardan o’rganish uchun yangi tovar, yangi texnika va texnologiyalar, hamda ochiq tizimlar sifatidagi innovatsion tashkilotlarning yashash davralari eng katta ahamiyatga ega. “ Biz uchun asosiy vazifa – ishlab chiqarishni texnik va texnologik jihatdan uzluksiz yangilab borish, doimiy ravishda ichki imkoniyat va zaxiralarni izlab topish, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, sanoatni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni izchil davom ettirishdan iborat bo’lishi zarur. Ayni shunday yangicha qarash va harakatlar butun faoliyatimizning negizini tashkil etishi shart. Bozor iqtisodiyoti shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir paytda boshqaruv faoliyatida, ayniqsa, korxonalar faoliyatini boshqarishda innovatsion strategik faolyatini samarali olib borish orqali yuqori daromad olish hamda shu yo’l bilan bozor iqtisodiyotida raqobatda “omon” qolish masalasi bugungi kunda har bir korxona oldida turgan eng muhim vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. 6 1reja. Strategik boshqarishning maqsadi va uning turlari. Maqsad va vazifalarni aniqlash uchta kichik jarayonlardan iborat. Birinchi kichik jarayon firmaning vazifasini aniqlashdan iborat. Bu vazifa firmaning faoliyat yuritishini mazmunini ifodalaydi va bu tashkilotda ishlovchi odamlarga ularning joriy hatti- harkatlariga istiqbol nuqtai nazaridan ma’lum ma’no, mazmun berish imkoniyatiga ega. Tashkilot faoliyatiga manfaatlari ta’sir etuvchi odamlar guruhi (demakki, firma vazifalari aniqlanishida hisobga olinishi lozim manfaatlar egalari) bo’lib tashkilot egalari (ta’sischilari) xodimlari, tashkilot mahsulotlarini sotib oluvchilar, firmaning hamkorlari, mahalliy jamoat va butun jamiyat hisoblanadi. Vazifada har bir sub’ekt manfaatlarining namoyon bo’lish darajasi bevosita tashkilot katta-kichikligiga, qaysi biznes turi bilan shug’ullanishiga, qaerda joylashganligiga va h.klarga bog’likdir. Keyin uzoq muddatli maqsadlarni aniqlash kichik jarayoni boshlanadi. Strategik boshqaruvning ushbu qismi qisqa muddatli maqsadlarni aniqlash bilan tugallanadi. Firma maqsad va vazifalarini aniqlash firma nima uchun faoliyat yuritayotganligi va 13 nimaga erishmoqchiligi aniqlanishiga olib keladi. Buni bilib esa qzini tutish strategiyasini to’g’ri tanlash mumkin. Vazifa o’zida nimani va qanday muddatlarda tashkilot qilishi lozimligi hakida aniq ko’rsatmalarni mujassamlantirmasligi lozim. U tashkilot harakatining asosiy yo’nalishlarini ko’rsatadi. Evropa, va ayniqsa, Amerika korxona va tashkilotlari potentsial xaridorlar hamda o’ziga nisabatan jamiyatning yaxshi munosabatini mustaxkamlash uchun o’zaro raqobatlashish jarayonida maksimal darajada shaffof bo’lishga harakat qiladilar. Vazifani shakllantitrish korxonaning xaqiqiy maqsadlari xaqida o’ylantirishini amaliyot ko’rsatmoqda, shuning uchun bu dastak eng avvalo, rahbarlarni qiziqtirish lozim. Vazifa shunday shakllantirishi lozimki, uni tashqi muhitda sifat va ishonchlilik jihatidan boshqalardan ajratib turuvchi tashkilotning joriy yutuqlarini aks ettirsin va kelajakdagi intilishlarini ifoda etsin. Bunda vazifa strategik muljallarni aniqlaydi va taktik yo’nalishlarni kqrsatadi, ular, o’z navbatida, tashkilot ichki muhiti uchun o’ziga xos vazifa bo’ladi. 7 Kompaniya vazifasini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: Kompaniya vazifasi=tasavvur+kredo. «Tasavvur» atrofdagilar tasavvurida kompaniya qiyofasini shakllantirishga yo’naltirilgan. Uning asosini kompaniyaning bozordagi obrqsi (joriy yutuqlar) va kompaniya qziga tashqi muhitda ta’minlanmoqchi bo’lgan imidj (kelajakdagi intilish) tashkil etadi. Tasavvurning asosiy mazmuni «Bu qanday tashkilot»? savoliga javobdan iborat. Bu erda, odatda, kompaniya faoliyatining sohasi, asosiy tovar va xizmatlari, iste’molchi guruhlar, faoliyatning geografik joylashuvi kabi tushunchalar beriladi. «Kredo», o’z navbatida, kompaniyaga ichki butunlikni beradi va xodimlarda umumkorporativ maqsadlarga erishish qiziqishini oshirishga mo’ljallangan. U kompaniyaning dunyoqarashini (strategik mqljallar) va asosiy qarash, nuqtai nazarini (taktik yqnalishlar) ifodalaydi. Kredo «Tashkilot nimaga intilmoqda»? savoliga javob beradi. Bu erda asosiy e’tibor falsafa, boyliklar tizimi, ichki madaniyat, raqobatbardoshlik asosiga qaratiladi. Yuqorilardan kelib chiqqan holda korxona yoki tashkilot vazifasining asosini tashkil etishi lozim bo’lgan asosiy unsurlarni ajratish mumkin. Bular: nom va status; tovar yoki xizmat; strategik mqljal; manfaatdor guruhlar; raqobatbardoshlik asosi. Vazifa unsurlarining ketma-ketligi va mazmuni, shuningdek vazifa shakli, ancha o’zgarishi mumkin va ko’p omillarga bog’lik. Har qanday holatda ham vazifa ifodasi korxona tarixi, obro’si va imidji bilan muvozanatda bqlishi lozim. Bunda iste’molchilarga o’z «va’dalar»ini aytish oldin, iqtisodiy sub’ekt ularni bajarish 14 uchun o’z kuchi va resurslarining etarliligini baholashi kerak. Maq-sadlar eng kamida realistik va erishiladigan bo’lishi lozim. Rejalashtirishning zamonaviy nazariyasida har bir korxona o’zining asosiy maqsadlarini aniqlaydigan faoliyatning sakkizta asosiy soha ajratiladi. Bularkorxonaning bozor o’rni, innovatsion faoliyat, ishlab chiqarish darajasi, ishlab chiqarish resurslarining mavjudligi, barqarorlik darajasi, boshqarish tizimi, personal malakasi va ijtimoiy javobgarlik. Ushbu sohalar doirasida foyda-lilik, moliyaviy barqarorlik, bozor ulushining o’sishi, ilmiy tekshiruvlar, resurs ta’minoti, diversifikatsiya, ishlab chiqarish samaradorligi, mahsulot va xizmatlar sifati, menejment 8 tizimining rivojlanishi, xalqaro kompaniyaga aylanishi va h.klar kabi asosiy maqsadlar ajratiladi. U yoki bu korxona ko’zlagan maqsadlar individual xarakterga ega va qaysi tarmoqqa tegishliligi, korxona turi, bozordagi pozitsiya, mos etkazib beruvchilar, xom ashyo manbalari va h.klar singari omillarga bog’liqdir. Shu bilan birga maqsadlarni shakllantirishning ba’zi umumlashtiruvchi tamoyillar xaqida gapirish imkonini beruvchi qator tashqi makroiqtisodiy omillarni ajratish mumkin. Hozirgi korxonalar oldida tekshiruvlar va ilmiy yangiliklarni tadbiq qilish sohasidaga maqsadlar turibdi. Biznes globalizatsiyasi korxonalarni milliy va xalqaro manfaatlarni hisobga olishga majbur qilayapti. Vazifa va maqsadlar aniqlanganidan so’ng strategiyani tanlash va tahlil qilish bosqichi boshlanadi, ya’ni strategik boshqaruvning o’zagi. Strategiyani tanlash, uni amalga oshirish, amalga oshirishini baholash hamda nazorat qilish. Strategiyani amalga oshirish jiddiy jarayon hisoblanadi, chunki aynan u muvaffaqiyatli bajarish holatida firmani qo’yilgan maqsadlarga erishishi uchun imkoniyat yaratadi. Ko’p holatlarda firmalar o’zi tanlagan strategiyani amalga oshira olmaydilar. Bu yoki noto’g’ri tahlil o’tkazilishi va notqg’ri xulosalar qilinishi natijasida vujudga keladi, yoki tashqi muhitda ko’zda tutilgan o’zgarishlar sodir bqlishi natijasida vujudga keladi. Biroq strategiya bajarilmasligining asosiy sababi boshqaruvni firma potentsialini strategiyani realizatsiya qilishga etarli darajada jalb qila olmasligidandir. Ushbu bosqich qqyilgan maqsadlarga qaysi eng samarali usul bilan erishish mumkin va buning uchun nima qilish zarur degan savolga javob berish imkonini beradi. Bitta maqsadga turli usullar bilan erishish mumkin bqlganligi uchun strategiyani tanlash bosqichini kqzlangan manzilga etib borishning marshruti va harakat vositasini tanlash kabi belgilash mumkin. Buning uchun iqtisodiy nazariyada strategiyalar xaritasi (tizimi) va strategik harakatning mexanizm (modellari) rqyxati mavjud. Strategiyalar tizimi strategik qarorlarni qabul qilishning uch darajasi, bosqichini qz ichiga oladi: 1) umumiy yoki korporativ. Korporativ strategiya korxona umumiy 9 rivojlanishining yqnalishini kqrsatadi. Bu bosqichda sub’ekt iqtisodiy faoliyatining shakl va turlari majmuasi xaqida qaror qabul qilinadi. Bu erda qushilish, sotib olish yoki biznesning biron turidan chiqish xaqidagi savollar, masalalar hal qilinadi. 2) ishbilarmon yoki raqobat. Ishbilarmon strategiyalar (biznes rejalarda ifodalanadi) tanlangan (korporativ bosqichda) tovar bozorida raqobat ustunliklariga erishish usulini ta’riflab beradi. Ushbu strategiya alohida tovar va xizmatlarni raqobat pozitsiyasini yaxshilashga yqnaltiriladi. Bu erda yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish bqyicha istiqbollar kqrib chiqiladi va mavjud istiqbolsiz tovarlardan voz kechish masalalari kqrib chiqiladi, ma’lum tovar bozori yoki bozor segmentidagi ishlab chiqarish, baho reklama, sotish va shu kabi siyosatlar aniqlashtiriladi. 3) Funktsional. Funktsional strategiyalar bqlim va xizmatlar harakatlarini korxonaning ishlab chiqarish bqlinmalari darajasida aniqlashtiradi. Ishlab chiqarish, marketing, moliya va personal koporativ va ishbilarmon strategiyalarga erishishning qz usulini rejalashtiradilar. Misol uchun, ishlab chiqarish sohasidagi funktsional strategiya yaroqsiz mahsulotni ishlab chiqarmaslik, xom ashyo yqqotishlarini kamaytirish va boshqalardan iborat bqlishi mumkin. Strategiyani tahlil qilish va tanlash bosqichida bajariluvchi chora-tadbirlarni umumlashtirgan holda sxematik tarzda kqrsatish va korxona strategiyasini «realizatsiya qilish» uchun dastlabki ma’lumotlar sifatida olinishi lozim bqlgan natijalarni ajratish mumkin. Kompaniya missiyasi va strategik qarashlarni belgilash Chizmadan ko’rinib turibdiki, strategiyani tahlil qilish va tanlash bosqichi strategik harkatni ishlab chiqish jarayonida markaziy bug’in hisoblanadi. Bu erda korxona rivojlanishining istiqbolli yo’nalishlariga mablag’larni qqyishi bqyicha muhim strategik qarorlar qabul qilinadi va investitsiyalar kamay-tiriluvchi biznessohalar ajratiladi. Strategiyalar amalga oshirilishini baholash va nazorat qilish strategik boshqaruvda bajariluvchi mantiqiy oxirgi jarayon hisoblanadi. Mazkur jarayon tashkilot maqsadlari qrtasidagi barqaror teskari aloqani ta’minlaydi. Nazoratning asosiy vazifalari bqlib quyidagilar hisoblanadi: nimani va qanday kqrsatkichlar bqyicha tekshirishni 10 aniqlash; qabul qilingan standartlar, me’yorlar yoki boshqa kqrsatkichlarga muvofiq nazorat qilinuvchi ob’ekt holatini baholashni amalga oshirish; o’tkazilgan baholash natijasida aniqlangan chetga chiqishlar sabablarini aniqlash; agar zarur va mumkin bqlsa tuzatishni amalga oshirish. Starategik nazorat strategiyani amalga oshirish qay darajada firma maqsadlariga 16 erishishga olib kelishishni aniqlashga yqnaltirilgan. Bu strategik nazoratni boshqaruv yoki operativ nazoratdan ajratib turadi, chunki uni strategik rejani bajarish strategiyani amalga oshirish yoki alohida ishlar, funktsiyalar va operatsiyalarni bajarishning tug’riligi qiziqtirmaydi. Strategik nazorat kelgusida qabul qilingan strategiyalarni realizatsiya qilish mumkinligiga va ularning amalga oshirilish qo’yilgan maqsadlarga erishilishiga olib kelishiga qaratiladi. Strategik nazorat natijalari bqyicha tuzatishlar ham strategiyalar, ham maqsadlarga tegishli bqlishi mumkin. Nazoratning asosiy maqsadlari qarorlar qabul qilish va bajarishning birligini ta’minlanishdan, mumkin bqlgan xatolarni oldindan kqra olish va oldini olishdan, belgilangan yqnalishdan chetga chiqishlarni qz vaqtida aniqlashdan, belgilangan muddatlarda qqyilgan maqsadlarga samarali erishishdan va h.k.lardan iborat. Nazoratning asosiy maqsadi esa qarorlarni qabul qilish tizimini yaxshilash imkonini beruvchi ichki zaxiralarni aniqlash va korxonani boshqarish samaradorligini oshirish yqllarini izlashdir. Adabiyotda nazoratning dastlabki, yqnaltirilgan va natijaviy asosiy usullari ajratiladi. Dastlabki, nazoratning asosiy maqsadi strategiya va maqsadlarni shakllantirishning tqg’riligini belgilashdan iborat. Strategik boshqaruv kontseptsiyasiga muvofiq dastlabki nazorat bosqichidan keyin kutilmagan qzgarishlarni hisobga olgan holda strategiyani amalga oshirishni boshqarish boshlanadi. Bu erda yqnaltiruvchi nazorat usulidan foydalaniladi. Strategiya bajarildi deb hisoblanganda olingan natijalar bqyicha natijaviy nazorat amalga oshiriladi. Nazoratning bu turi qqyilgan maqsad va vazifalarga erishish samaradorligini baholash va tahlil qilishga yqnaltirilgan. Ushbu tahlil natijalariga bog’lik holda strategik boshqaruv jarayoni yoki strategiyaga tuzatishlarni kiritish uchun «vazifalarni qqyish» bosqichiga qaytadi, yoki yangi strategik harakatni ishlab chiqish uchun rivojlanishning keyingi darajasiga utadi. 11 Shu bilan strategik harakatni ishlab chiqish jarayoni tugadi deb hisoblash mumkin keyin ishlab chiqilgan strategiyani bajarish bosqichi keladi. bu borada G.Mintsberg «ongli» (rejalashtirilgan) va «vujudga keluvchi» (amalga oshiriluvchi) strategiyalarni ajratadi. Ongli va vujudga keluvchi strategiyalar (G.Mintsberg buyicha). G.Mintsberg g’oyasi shundan iboratki, rejalashtirilgan strategiyaning bir qismini har doim amalga oshirish imkoni bqlmaydi. Amalga oshirilganning katta qismi, odatda, boshida rejalashtirilgan strategiyaga kirmagan, shu sabali uni vujudga keluvchi strategiya deb nomlagan. Oxir-oqibatda amalga oshirilgan strategiya ongli strategiyaga kiradi. Boshqacha qilib aytganda, amaliyotda ongli va vujudga keluvchi strategiyalarning ma’lum kombinatsiyasi amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlarga asoslangan holda quyidagi asosiy xulosani keltirish mumkin. korxona strategik harakatini shakllantirishning moxiyati rivojlanish yqnalishini aniqlashdan, tanlangan mo’ljalga samarali yaqinlashish bqyicha choratadbirlar tizimini ishlab chiqishdan, shuningdek tanlangan strategiyani amalga oshirish jarayonini baholash va nazorat qilishdan iborat. 18 Strategiyani boshqarish ijrochilari Firmaning ijrochi direktori strategiya bo’yicha eng ta’sirli va javobgar menejer hisoblanadi. Asosiy direktor lavozimi iazifalarini qo’yuvchi funktsiyalarni bajarishni ko’zda tutadi. U maqsadlarni belgilaydi, strategiya-ni, uni bajarish yo’llarini ishlab chiqadi. Ishlab chiqarish, marketing, moliya, xodimlar va boshqa funktsiyalar bo’yicha vitseprezidentlar ham strategiya ishlab chiqadilar va uni amalga oshirish bo’yicha javobgar hisoblanadilar. Har bir menejer o’zining javobgarlik sohasi bo’yicha strategiyani ishlab chiqadi va uning bajarilishini kuzatib boradi. Diversifikatsiyali kompannyalarda bir necha tarmoqlarda boshqaruv talab etilib, strategiya bo’yicha menejerlarning 4 darajasi mavjud: -ijrochi direktor yoki yuqori boshqaruv pog’onasi rahbari; -alohida korxonalarning foyda va zararlari uchun javobgar menejerlar; -muayyan ishlab chiqarish bo’linmasi bo’yicha funktsional menejerlar; - asosiy tezkor bo’linmalar va mintaqaviy bo’limlar menejerlari. Xususiy kompaniyalar va korxonalarda odatda strategiya bo’yicha bitta yoki ikkita menejer bo’ladi Strategik menejer va qo’yiladigan asosiy talablar. 12 Bugungi kunda murakkab va tez o’zgaruvchan vaziyatda raqobatlashish uchun firma strategiyani ishlab chiqishini boshqaruvchilarni strategik menejerlarni aniqlab olishi lozim. Ularning vazifasi butun tashkilot faoliyatining ma’lum bir yo’nalishda borishini ta’minlashdir (ular kunincha kompleks menejerlar, deb ataladi). Ular biznesning ayrim fuiktsiyalari (xodimlar, ta’minot, ishlab chiqarish, savdo, mijozlarga xizmat ko’rsatish, hisob) bajarilishini taminlanishi funktsion menejerlardan farq qiladi va butun tashkilotni strategik jihatda boshqarib, kompaniyada o’ziga xos o’rin egallaydi. E.Vrappning fikricha (Chikago universiteti), eng omadli strategik menejerlar quyidagi hislatlarga ega bo’lishi kerak: -ko’p narsadan yaxshi xabardor bo’lishlari; -o’z vaqti va kuch-quvvatini boshqara olishlari, -yaxshi siyosatchi bo’lishlari (konsensus topa olishlari); -ekspertlarga o’xshab «bir narsaga yopishib olmasliklari»; -dasturni xususiy yo’nalishlarda ilgari sura olishlari lozim. Ko’p narsadan xabardor bo’lish boshqaruvning turli pog’onalarida keng ko’lamli boshqaruv qarorlarini qabul qila olishga imkon beradi. Menejerlar tashkilotning turli qismlarida axborot manbalari tarmog’ini tashkil qilishlari kerak, bu ularga voqelikdan tez xabardor bo’lib turish imkonini beradi. Ular o’z vaqti va kuch-quvvatini turli ishlar, qarorlar muammolar o’rtasida to’g’ri taqsimlay olishlari kerak. Shuningdek, qachon javobgarlikni taqsimlash kerakligi, qaysi paytda xususiy muammolarga aralashish kerakligini bilishlari lozim. 19 Yaxshi siyosatchi o’z fikrlari asosida konsensus topa olish san’atini egallagan bo’lishi, ularni o’z obro’-e’tibori bilan ilgari surish uchun tazyiq ko’rsatmasligi kerak. U diktator kabi emas, balki koalitsiyaning a’zosi yoki rahbari sifatida ish tutishi lozim. O’zgaruvchan dunyo strategik menejerdan moslashuvchanlikni talab qiladi. U manevrlarga va vujudga kelgan vaziyatga moslashshpga tayyor turishi kerak. Bu esa firma ma’lum bir maqsadlarsiz ish yuritsa-da, biroq ularni o’zgartirishga tayyor turishi kerakligini anglatadi. 2-reja. Innovatsion strategiyalarni samarali boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari. Iqtisodiy rivojlanish xarakteridagi jiddiy o’zgarishlar mamlakat tovarlari raqobatbardoshligini qo’llab-quvvatlash zarurligi ilmiy tadqiqotlar va ishlab 13 chiqarish larni firmalar va sanoat kompaniyalarida keskin zaruratga aylantirgan. Xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga moslashish firma faoliyatining ko’pgina tomonlarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etgan. Korxonalarni boshqarishning asosiga innovatsion strategiyani texnologik yangilash va ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqarishlarning turli-tuman shakllarini faollashtirish siyosati qo’yilgan. ITTKI tashkiliy tuzilmasini qaytadan qurish, tadqiqotlar yo’nalishlari turli-tumanligini kengaytirish, sanoat firmalarining fundamental tadqiqotlar sohasidagi faollligini oshirish vujudga kelgan. 14 Sanoati rivojlangan mamlakatlarda XX asrning keyingi o’n yilliklarida sanoat ITTKI milliy ilmiy salohiyatining yirik tashkil etuvchisi va raqobat afzalligining muhim manbaiga aylangan. Sanoat kompaniyalarida fan yangilik kiritishlarning asosiy va amalda tugamaydigan manbai sifatida yangiliklarning aniq iste’molchilari bilan birlashgan. Sanoat sektori doirasida ITTKIning faol kengayishi zarurligi shunday dalil bilan tasdiqlanadiki, mahsulotlarning ishlab chiqarilishi va sotilishi orqali ilmiy tadqiqotlar natijalari tijoratlashadi va jamiyatning ehtiyojini qanoatlantiradi. ITTKI rivojlanishini boshqarishning yana bir xususiyati boshida novator va tashkilotchilar turgan ishlarni jamoaviy tashkil etishga suyanishdir. Innovatsion faoliyat, ayniqsa fundamental va amaliy tadqiqotlarni bajarishda noaniqlik va xatarning yuqori darajasi bilan ta’riflanadi. Yangilik kiritish loyihasini tanlash va qarorlar qabul qilishda ham xatar elementi juda katta. U axborotlarning to’liqligi ko’zda tutilgan loyihaning sifati, qarorlar qabul qilish usullari va yondashuvlarga bog’liq. Yangi tovarni seriyali ishlab chiqarish zarurati eng kam bo’ladi. Ammo bozorga chiqish va yangilik kiritish diffuziyasida yangiliklarning noaniqlik va xatar elementlari yana o’sadi, yangiliklarni sotishning barqaror hajmi va yuqori raqobatbardoshligida esa kamaya boshlaydi. Keyingilar innovatsiyalar yashash davrlarining har xil bosqichlarida ularni boshqarish xususiyatlaridir. Ko’pgina ijodiy g’oyalar bilimlar o’sishining mantiqiy izchil jarayoni va tafakkurning an’anaviy sharhi bo’lmaydi. Tijorat novatorlik tashkilotlari hamma vaqt ham beixtiyor ijodiy hodisalarga bog’liqdir. Korxonaning oddiy, an’anaviy faoliyatida “boshqarish usullari va yondashuvlari tasodifga juda kam joy qoldiriladi, ammo tadbirkorlik loyihalarining muvaffaqiyati ko’proq darajada bu loyihalar asoslangan g’oyalar va kontseptsiyalarning sifatiga bog’liq”, - deb yozadi yangiliklar bo’yicha mashhur mutaxassis Brayn Tviss. Ilmiy tadqiqotlar bosqichida ayniqsa noan’anaviy boshqaruv yondashuvi muhimdir. Bunda ijodiy shaxsiy xususiyatlar erkinligi, shaxsiy, guruhli, ijodiy va 15 tadbirkorlik manfaatlarini samarali qidirish va loyihani tanlash vazifasi bilan mos kelmasligini birga olib borish zarur. Tadqiqotlar ilmiy bosqichi rahbarining roli ijodiy xodimlarini oddiygina tanlash, strategik vazifalarni qo’yish va operativ nazorat qilish doirasidan tashqariga chiqadi. Undan ijodiy axloqiy-psixologik muhitni tashkil qilish, tavakkalchilikni rag’batlantirish, olimlar o’rtasidagi keng aloqalar va ularning axborotga egaliklarining yuqori darajasini ta’minlash, erkin ijodiyot, bardoshlilik va tanqidiylik uchun sharoitlar yaratish talab etiladi. Olimlar uchun tan olinish va yuqori baho, obro’ va pul mukofoti faoliyatning muhim mezonlari bo’lib xizmat qiladi. Muammolarni ijodiy hal etish usullari orasida B. Tviss tahliliy va morfologik hamda notahlil usullarni ko’rsatadi, ular orasida “aqliy hujum”, fantaziyalar, metaforalar assotsiatsiyalar, o’xshatishlar va sinektika usullaridai foydalanish muhim o’rin egallaydi. Sinektika e’tiqodli tafakkurni bartaraf etish asosida ijodiy jarayonni tashkil qilishga harakat qiladi. Ijodiy harakatni operatsion boshqarish fundamental, mantiqiy va ruhiy jarayonlar asosida izohlanadi. Sinektika usullari ixtisoslashgan ilmiy tashkilotlarda etarlicha keng tarqalgan. ITTKIni boshqarishda qarorlar qabul qilishning ikki sohasi muhimdir: loyihalarni tanlash va ishlab chiqarishni yakunlash. Bunda amaliy tadqiqolar uchun etarlicha yuqori tizimiylik va maqsadga qaratilganlik xosdir. Ammo ularda hali ham determinatsiyalanmaganlik (asoslanmaganlik) elementi yuqori. Muvofiqlashtirilgan portfelni ta’minlovchi loyihalar tanlovi o’tkaziladi, u firma tomonidan qo’yilgan vazifalarni vaqtning har xil davrlarida resurslardan muvofiq foydalanish bilan bir vaqtda hal qilish maqsadida shakllantiradi. Korxonalar faoliyatida innovatsion marketingni amalga oshirishda yangiliklarning sifat ko’rsatkichlari. Buyumlarning har qanday parametrlari va xususiyatlari innovatsiyalarning sifat ko’rsatkichlari hisoblanadi. Yangilik kiritishning texnik darajasi haqida to’liq 16 tasavvurga ega bo’lish uchun ko’rsatkichlar, xususiyatlar, ularni o’lchash usuli, ishlab chiqarish va foydalanish bosqichlari bo’yicha bo’linadi. Ta’riflarning to’liq bo’lishi uchun tabiiy yoki qiymatli aks ettirishdagi xususiyatlarning ham mutlaq, ham nisbiy ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Shu bilan birga nisbiy ko’rsatkichlar – odatda eskining mutlaq ko’rsatkichlarining yangi yoki yaxshilangan namunaga nisbati hamda moddiy iste’mol qilinishi, mehnat iste’mol qilinishi, quvvatning o’lchov birligiga tannarx, unumdorlikning solishtirma va xarajat ko’rsatkichlaridir. Bu parametrlar yangilikning texnik darajasi va sifatini baholashning asosidir. Agar yangiliklarning yakka (xususiy) ko’rsatkichlari faqat uning xususiyatlaridan biriga tegishli bo’lsa, majmuaviy ko’rsatkichlar eng muhim ta’riflar ketma-ketligini etarlicha to’liq aks ettiradi. Bunday mahsulot uchun uning texnik va texnologik takomilligi yangilikning texnik darajasini eski mahsulotning asosiy xususiyatlari bilan qiyoslash orqali belgilanadi. Asos sifatida standartlashtirib ishlab chiqarilayotgan mahsulotning ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Bunda yangi mahsulot yashash davrining barcha bosqichlari uning yakuniy bosqichi sotilishi va iste’molida foydalanishga bo’ysunadi. Ushbu nuqtai nazardan loyihalashtirishga ilmiy-texnik faoliyatning bosqichi sifatida qarash mumkin emas, chunki ITTKIning barcha bosqichlari yangi tovar namunasining istiqbolli rivojlanishiga, shu jumladan foydalanish samaradorligiga qaratilgan. Masalan, texnik - foydalanish omillari zaruriy foydalanish ta’riflarini ta’minlash xarajatlarini belgilaydi, yangi namunaning vazifaviy xususiyatlari esa mahsulotni modernizatsiyalash istiqboli va undan foydalanish va uning bozorda bo’la olishi muddatiga ta’sir ko’rsatuvchi vazifaviy parametrlari (quvvati, ishonchliligi, unumdorligi, xizmat muddati) ning dinamik zahirasini belgilaydi. Tashkiliy-iqtisodiy omillar makroiqtisodiy, mikroiqtisodiy va tashkiliy jihatlarni yangilikni ishlab chiqishning sifati va qiymatiga ta’sirini ta’riflaydi. Konstruktiv-texnologik omillar mahsulotning zarur ko’rsatkichlariga erishish xarajatlarini belgilaydi, texnologik ishlab chiqish qiymatini o’z ichiga oladi. 17 Ixtisoslashishni chuqurlashtiruvchi va mahsulotlarning standartlashuvi va unifikatsiyalashishiga ko’maklashuvchi omillar, ayniqsa ajralib turadi. Bu ko’rsatkichlar yakka va eng yangi namunalarni tatbiq etishda kichik rol o’ynaydi, chunki ommaviy ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Bu erda mahsulotning yangiligi, uning texnik va texnologik mukammalligi birinchi o’ringa chiqadi, yangi model jahon bozoridagi shunday tovarning eng yaxshi namunalari bilan qiyoslanadi. Korxonalarda tatbiq etilayotgan yangilikning texnik darajasini baholash integral yoki o’rtacha o’lchangan ko’rsatkich asosida amalga oshirilishi mumkin. Bunda asosiy umumlashtiruvchi ko’rsatkich buyumning belgilanishi va iste’mol bilan bog’liq. Tatbiq etilayotgan mahsulot sifatining umumlashtiruvchi ko’rsatkichini hisoblash uchun, odatda, ekspert baholari qo’llaniladi, chunki mavjud axborotlar miqdoriy moddiy usullarni qo’llash uchun etarli bo’lmaydi. Sifatning xususiy ko’rsatkichlari salmog’i koeffitsientlarini belgilash tadbirlari to’rt bosqichdan tashkil topadi. Birinchi bosqichda xususiy ko’rsatkichlar va ularning salmog’i ko’rsatkichlariga tegishli anketa savollari ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda “ekspertlar jamoasi” tanlab olinadi, bunda uning ishtirokchilari soni 20 dan kam bo’lmasligi kerak, bu erda buyurtmachilar, ishlab chiqaruvchilar, menejerlar, marketologlar vakillari bo’lishi kerak.4 So’rov bir necha bosqichlar va albatta yashirin holda o’tkazilishi mumkin. Har bir bosqichning oxirida olingan natijalarini muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Natijalar so’rovlarni ehtimolli usullar yoki tartibga solish usullari: ranjirovkalash (bir qatorga terish), bevosita baholash, izchil solishtirish, preferentsiyalash (afzallik berish) usuli bilan matematik ishlab chiqish to’rtinchi, yakuniy bosqich hisoblanadi. Ranjirovkalashdan oldin keluvchi agregatsiyalangan baholash usuli etarlicha tez-tez qo’llaniladi. Yangilik kiritishning integral ko’rsatkichlarini belgilashga eng yaxshi yondoshuv asosiy ko’rsatkichlarni ishlab chiqarish – foydalanish va tashkiliy iqtisodiy omillarga vazifaviy bog’liqligi ko’rinishidagi 18 matematik modellarni ishlab chiqishdan iboratdir. Yangi mahsulotning talab etiladigan texnik darajasiga erishish uchun zarur investitsiyalar hajmi ham etakchi rol o’ynaydi. Agar asosiy miqdoriy ko’rsatkichni qo’llashning iloji bo’lmasa, o’rtacha o’lchangan miqdorlar qo’llaniladi. Xususiy ko’rsatkichlarning o’rtacha o’lchangan arifmetik yoki geometrik miqdoridan foydalanish mumkin. Ushbu holda yangi mahsulotlar loyihalari variantlarini eng katta yo’l qo’yiladigan chetga chiqishlar sharoitlarini qiyoslash va barcha tashkil etuvchilar ahamiyat va ta’sir etish darajasini belgilash zarur. Ishlab chiqarish-texnologik ko’rsatkichlar yangi mahsulotni ishlab chiqarish uchun qo’llaniladigan resurslar barcha turlarining xarajatlari bilan bog’liq. Konstuktivlik unifikatsiyalash ko’rsatkichlari mahsulotning vorisligi, takrorlanishi, standartlashtirish va unifikatsiyalash darajasiga bog’liqdir. Yangi mahsulotning foydalanish xususiyatlari ayniqsa ajralib turadi. Buyumning iqtisodiy parametrlarini ifodalash uchun omilli tahlil qo’llaniladi. Bu erda mehnat iste’moli, energiya iste’moli, material iste’moli va tannarx texnologik jarayonlarning vazifalari ko’rinishida taqdim etiladi. Korxonalarda tubdan yangi marketing loyihalarni tahlil qilish, fundamental va amaliy tadqiqotlarni bashoratlash uchun maqsadlar daraxti yoki bashorat grafasi deb ataluvchi tuzilishga asoslangan usullardan foydalaniladi. Bashoratli grafa usulining mohiyati ham innovatsion muqobilni va ham innovatsion ehtiyojni, shu jumladan zarur resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlarini baholashni aks ettiruvchi maqsadlar daraxtini yaratish va tahlil qilishdan iborat. Bunda iizchil taqdim etilayotgan vaziyatlar hodisalarning sodir etilish ehtimoli yordamida baholanadi. Ishlab chiqarish va mahsulotning qayd etilgan ishlab chiqarish omillari va determinatsiyalangan turiga mo’ljallangan markazlashgan boshqaruv qaytarilmaydigan holda o’tmishda qoldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida har qanday firma o’z innovatsion strategiyasi va tashkiliy tuzilmasini mustaqil ravishda belgilaydi, qo’llaniladigan texnologiyalar turini tanlaydi. 19