Mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab chiqarish madaniyati Reja: 1.Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab chiqarish madaniyatining ahamiyati. 2. Mehnat sharoitlarini yaxshilash. 3. Korxonalarda ishlash va dam olish tartibi. 7.1. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab chiqarish madaniyatining ahamiyati. Mehnat sharoitlarini har tomonlama sog‘lomlashtirish va yengilashtirish korxonalarda mehnatni tashkil qilishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Shuning uchun ham mehnat sharoitini yaxshilash va xalq farovonligining to‘xtovsiz o‘sib borishiga ta’sir qiluvchi mehnat samaradorligini oshirish omili bugungi kunning muhim va dolzarb masalasi hisoblanadi. Xodimlar organizmlari sifatlari foydali va unumli bo‘lishi, shaxs sog‘lomligi natijasida mehnat qilish qobiliyatini yo‘qotmasligi va uning garmonik rivojlanishini ta’minlash uchun mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy va ishlab chiqarish sharoitlari yaratilishi zarur. Mehnat sharoitlarini yaxshilash muammolari markazida jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi – mehnatkash inson turadi. Mehnat sharoitini yaxshilash uchun uning unumdorligini oshirish, qiziqarli va xavfsiz bo‘lishini, shuningdek, xodimning mehnat qobiliyati va hayot faoliyati uzoq vaqt saqlanishini ta’minlovchi muhim omildir. Mehnat sharoiti keng ma’noda o‘zaro bir-biriga bog‘liq butun bir ishlab chiqarish omillari majmuini o‘z ichiga oladi. Bu majmuaga mehnat va dam olish tartibi, ish joyi va butun binoni, korxona maydonini yoritish, ishlab chiqarish binosi va butun asbob-uskunalarni texnika estetikasi talablariga muvofiq bo‘yash, harorat rejimi, bino va ish joyidagi havoning tozaligi, ishlab chiqarish shovqini va tebranishlardan muhofaza qilish, ishlab chiqarishda ishchilarga odatdagi (normal) maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish, og‘ir jismoniy ishlarga barham berish singari masalalar kiradi. Shunday qilib, mehnat sharoitlari deganda, xodimlarni ish bajarish, xizmat ko‘rsatish jarayonida kishining sog‘ligi va ish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish muhiti omillarining jami tushiniladi. Mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha korxonalarda mehnatni tashkil qilish tadbirlari rejalashtirilayotganda quyidagi sharoitlar va talablar yetarlicha hisobga olinishi zarur: * mehnatning umumiy sharoitlari; * mehnatning texnika sharoitlari; * mehnat xavfsizligi sharoitlari; * sanitariya- gigiena sharoitlari; * estetik sharoitlar. Mehnatning umumiy sharoitlari – ishlab chiqarish va maishiy binolarning holatidan, ish o‘rinlarini, dam olish burchaklari va joylarini tashkil qilish va jihozlashdan, ishchilarni shifobaxsh, profilaktik ovqatlar, ichimliklar, maxsus kiyim - bosh, poyabzal bilan taminlashdan iborat. Mehnatning umumiy sharoitlari mehnat va dam olish tartibi bilan o‘zaro bog‘liqdir. Mehnatning texnika sharoitlari mehnat qurollarining (uskunalar, mashinalar, instrumentlarning) texnika darajasi, ishlab chiqarish texnologiyasining qanchalik mukammalligi bilan xarakterlanadi. Texnika sharoitlarining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri – ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi, umumiy mehnat sarfida qo‘l mehnatning hissasidir. Mehnat xavfsizligi sharoitlari xavfsizlik texnikasi va mehnatni muhofaza qilishning holatiga bog‘liq. Bu jihatdan normal sharoit yaratishning asosiy ko‘rsatkichi mayib bo‘lish (travmatiz), kasb kasalliklarining bo‘lmasligidir. Mehnatning sanitariya-gigiena sharoitlariga havoning holati (harorat, namlik, havoning chang-gard va gaz bilan to‘lish darajasi), shovqin, tebranish (vibratsiya), yoritilganlik darajasi kabilar kiradi. Shuningdek, maishiy binolarning va maishiy xizmat ko‘rsatishning, tibbiyot va davolash-profilaktika xizmatini tashkil qilishning, umumiy ovqatlanishning holati, ishxonalarning obodonligi va atrofning ko‘kalamzorlashtirilganligi ham katta ahamiyatga ega. Mehnatning estetik sharoitlari mehnat faoliyatining emotsional tomoniga ta’sir qiladi. Bularga jumladan, ishlab chiqarish binolarini va uskunalarini turli rangga bo‘yash, ish o‘rinlarini yoritish, ishlab chiqarishda muzikadan foydalanish va hokazolar kiradi. Mehnat sharoitlarining xususiyatlaridan bo‘lgan mehnat gigienasi, xavfsizlik va estetikasi o‘z navbatida mehnat madaniyatini xarakterlaydi. Mehnat madaniyati esa ishlab chiqarish madaniyati, korxonaning tashkiliy-texnik madaniyati, mehnat madaniyati va jamoa a’zolarining shaxsiy madaniyatini anglatadi. Ammo ishlab chiqarishning konkret faoliyatida mehnat sharoiti va ishlab chiqarish madaniyatini bir-biridan ajartish maqsadga muvofiq emas. Mehnat sharoitini yaxshilash tadbirlarining ko‘pchiligi mehnat madaniyati va ishlab chiqarish madaniyati darajasini oshirish bilan chambarchas bog‘liq. Mehnat sharoiti va ishlab chiqarish madaniyati darajasini oshirish ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan umumiylikka ega bo‘lib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirish, kadrlar qo‘nimsizligini kamaytirish va har xil kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat madaniyatining holati, mehnat sharoitlariga estetik jihatdan chiroy berish bilan har tomonlama ta’sir etiladi, chunki o‘z rangi va joylashishi bilan ajralib turadigan yangi dastgohlarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi, ishchi ishlaydigan xonaning kishi hissiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan bezalishi va boshqa tadbirlar har bir ishchida ish qobiliyatini oshirishga, charchoqlik belgilarini kamaytirishga olib keladi. Aslini olganda, mehnat madaniyati mehnat sharoitining zarur shartlaridan biridir. Mehnat sharoitlarini va ishlab chiqarish madaniyatini yaxshilash tadbirlari korxonaga, uning iqtisodiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, mehnatni tashkil qilish rejalarini joriy qilishda ruhiy fiziolgik va sanitariya-gigiena tadbirlarini amalga oshirish korxona uchun salmoqli ijtimoiy-iqtisodiy samara beradi (4-jadvalga qarang). 4- jadval Korxonalarda mehnatni tashkil qilish rejalarini joriy qilishda ruhiy-fiziologik va sanitariya-gigiena tadbirlarining taxminiy samaradorligi T/R Tadbirlar Mehnat unumdorli gi, % hisobida Xodim holatiga ta’siri 1. Fiziologik jihatdan asoslangan mehnat va dam olish tartibini joriy etish 15-20 Asab, yurak, nafas olish va muskul tizimining faoliyati yaxshilanadi. Charchash alomatlari yo‘qoladi 2. Kishining ruhiy-fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ish maromini tartibga solish 5-10 Ishning, xizmatning sifati va asab tizimining ahvoli yaxshilanadi 3. Fiziologik ma’lumotlar asosida ish joylarini takomillashtirish 17-20 Charchoq belgilari va jarohat olish kamayadi. Harakatlar uyg‘unligi yaxshilanadi 4. Bino va jihozlarni maqsadga muvofiq rangga bo‘yash 6-10 Asab tizimining faoliyatini yaxshilaydi. Ishdan, xizmatdan qoniqish hissiyoti oshadi 5. Fiziolgoik jihatdan asoslangan jismoniy mashqlar majmuini joriy etish 10-12 Ishning, xizmatning sifati yaxshilanadi, unumdorlik davri ko‘payadi, moslashuv davri kamayadi 6. Oqilona yorug‘likni tanlash 10-15 Mehnatning sifati oshadi. Bosh og‘rig‘i yo‘qoladi va charchash alomatlari kamayadi 7. Shovqinni normativ talablari darajasiga tushirish 4-10 Bosh og‘rig‘i va asablarning o‘rinsiz ko‘zg‘olishi, kasb kasalliklari kamayadi 8. Yuqori issiqlik darajasining(30- 350s)normal darajaga tushishi 10-18 Issiqlik almashuvi va terlash jarayoni kamayadi 4-jadvaldan ma’lum bo‘lishicha, mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab chiqarish madaniyatini o‘stirish korxona iqtisodi, unda faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlar salomatligiga bevosita ta’sir qiluvchi omil hisoblanadi. Ammo bu ijtimoiy- iqtisodiy samara tez sur’atlar bilan va birdaniga amalga oshavermaydi, korxona va uning xodimlariga asta-sekin, sezilmasdan ta’sir qiladi. Ishxonalarda ishlab chiqarish madaniyati texnikaning va ishni tashkil qilishning yuksak darajada bo‘lishi hisobigagina emas, balki ish bajaruvchilarga xizmat ko‘rsatishni takomillashtirib borish hisobiga ham yaratiladi. Jumladan, dushxonalar, yechinish, kiynish xonalari, dam olish va hordiq chiqarish xonalari, kiyim shkaflari, oshxonalar shu hisobga kiradi. Tikuvchilik va to‘qimachilik korxonalarida xotin-qizlarning mehnat qilish sharoitiga alohida e’tibor berilishi kerak. Korxonada qulay mehnat sharoitlarini yaratish, mehnat jarayonini oqilona tashkil qilish va boshqarish uchun texnik, tashkiliy-iqtisodiy, ruhiy-fiziologik, huquqiy, umumta’lim va tarbiyaviy tadbirlar majmuini bir yo‘la amalga oshirish zarur. Bu tadbirlarga bir tomonlama qarash, ulardan faqat ba’zi birlarinigina tanlash yoki vaqti-vaqti bilan shug‘ullanish korxonada mehnatni tashkil qilishga va uning tadbirlarini amalga oshirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va unga nisbatan jamoatchilik e’tiborini susaytiradi. Ayni vaqtda bozor iqtisodiyotining iqtisodiy qonunlarini chuqur tushungan holda xo‘jalikni boshqarishning murakkab mexanizmalridan biri bo‘lgan mehnatni tashkil qilishda mehnat sharoitlari va ishlab chiqarish madaniyatini har tomonlama yaxshilash muhim vazifa bo‘lib qoladi. 7.2.Mehnat sharoitlarini yaxshilash Mehnat sharoitlarini yaxshilashda sanitariya-gigiena talablari muhim o‘rin tutadi. Mehnatning sanitariya-gigena sharoitlariga mehnat jarayonida qatnashadigan ishlab chiqarish muhitining barcha elementlari kiradi. Jumladan, meteorologik sharoitlar, havo muhitining tozaligi, har xil ishlab chiqarish nurlarining ajralishi, korxonaning yortilishi, shovqin va tebranish kabi ishlab chiqarish muhitining qator elementlari mehnat sanitariyasining asosiy mazmunini tashkil etadi. Qulay mehnat sharoitini yaratish uchun yuqoridagi ishlab chiqarish muhiti elementlarini muntazam tekshirib borish va ularni tegishli va nufuzli xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan norma darajasida saqlash zarur. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida mehnatni tashkil etishning sanitariya-gigiena sharoitlarini tartibga solish va norma darajasini aniqlab borish uchun «Korxonalarni loyihalashda sanitariya normalari», «Qurilish normalari va qoidasi», «Mehnatni muhofaza qilish va mehnat gigienasi» masalalari va muammolari bo‘yicha har xil sanitariya normalaridan asosiy va me’yoriy hujjat sifatida foydalanish kerak. Ishxonalarda qulay mehnat sharoitlari yaratishda ishlab chiqarish binolarining mikroiqlimi muhim ahamiyatga ega. Bu yerda havo harorati asosiy omil bo‘lib, jami ishlab chiqarish binolari unga qarab issiq va sovuq binolarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish binolarida asbob-uskunalar, xom ashyo, kishilardan bir soatda ajraladigan issiqlik va quyosh issiqligi 1 kub metr joyga 20 kilo-kaloriyadan oshmasa, bunday binolar sovuq, issiqlik me’yori bu ko‘rsatgichdan oshsa, bino issiq hisoblanadi. Ishlov beriladigan jismlarning issiqlik harorati 750-800S ga yetganda yorug‘lik nurlari bilan bir qatorda ko‘zga ko‘rinmaydigan infraqizil nurlar ham ajralib chiqa boshlaydi. Natijada bunday ish joylarida havoning harorati yuqori bo‘lib, jismoniy ish bilan band bo‘lgan xodimlarga infraqizil nurlarning ta’siri yurak- tomir tizimiga, nafas olish, suv va tuz almashinuviga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, yoz vaqtlarda issiq ish joylarda ishlaydigan ishchilarning tana harorati 38-39 S gacha ko‘tarilishi mumkin. Bu esa ish kuni davomida terlash natijasida 5-8 litr, ya’ni tana og‘irligining 7-10 foizi miqdorida kamayishiga olib keladi. Yuqori haroratli binolarda mikroiqlim noto‘g‘ri yoki yetarli darajada bo‘lmasligi organizmning ortiqcha qizishiga va turli kasalliklar vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Ishxonalarda normal mikroiqlimni ta’minlash maqsadida yil mavsumlari, iqlim zonasi, nur va oqim issiqligi ta’sirini, nurlanish tezligi va ishning og‘irlik darajasini hisobga oluvchi normalar mavjud. Masalan, yilning issiq davrida ishlab chiqarish binosi va tashqi havo harorati o‘rtasidagi farq 3-5 S dan oshmasligi kerak. Ayrim hollarda tashqi havo harorati bilan ishlab chiqarish binosi harorati o‘rtasidagi farq 10 darajagacha borishi norma chegarasida hisoblanadi. Shu bilan birga, isitish yoki sovitish qurilmalari binoda havo haroratini bir me’yorda ushlab turishi, uni nisbiy namlikdan 30%dan pastga tushirmasligi va 60-80%dan yuqori ko‘tarmasligi kerak. Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish bilan band bo‘lgan ishxonalarda mehnatni tashkil etish rejalarini ishlab chiqishda serquyosh O‘zbekiston Respublikasida yozning o‘ta issiq, kishning sovuq haroratini hisobga olish zarur. Masalan, respublikamizda yoz paytida og‘ir jismoniy ishda band bo‘lgan ishchi orgnizmi juda qizib ketadi, tana harorati ko‘tariladi, ko‘p ter chiqadi. Yilning sovuq vaqtida aksincha, tana juda sovib ketadi. Past haroratda qo‘l-oyoq panjalari uvishib qoladi, harakati ancha kamayadi, kishi chaqqon ishlay olmay qoladi, shamollash bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar ko‘payadi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo respublikalarida o‘ta kontinental iqlimni hisobga olib, ishlab chiqarish binolarida mehnat sharoitlarini amaliyotda isbotlanib, har tomonlama asoslangan norma doirasida saqlash uchun alohida tadbirlar belgilash kerak. Issiq ish joylarni qo‘shimcha sovitish, sovuq ish joylarini esa qo‘shimcha isitish qurilmalari bilan ta’minlash tadbirlarini har bir ishxona loyihalanayotgan davridayoq rejalashtirish zarur. Mehnatning sanitariya-gigiena sharoitlarini, ishlab chiqarishdagi nurlanish va nurlarning kishi organizmiga ta’sirini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Nur energiyasi deganda, elektromagnit to‘lqinlari ko‘rinishda tarqaladigan energiya tushuniladi. Bu to‘lqinlar uzunligi va tebranish chastotasi qancha yuqori bo‘lsa, to‘lqin shunchalik qisqa bo‘ladi va aksincha tebranish chastotasi qanchalik kam bo‘lsa, to‘lqinlar shunchalik uzun bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonida uchraydigan infraqizil, ultrabinafsha nurlaridan saqlanish va kezi kelganda ulardan maqsadga muvofiq foydalanish gigiena jihatidan muhim ahamiyatga ega. Infraqizil nurlarning to‘lqin uzunligi 343 dan 0,76 mikrongacha bo‘lib, ular qizigan asbob-uskunalardan va xom ashyolardan chiqadi, kishi organizmiga juda tez salbiy ta’sir qiladi va yurak faoliyatining buzilishi, organizmning ortiqcha qizishiga olib keladi. Ultrabinafsha nurlarning to‘lqin o‘zunligi 400 millimikrondan 76A (Angstrem) gacha bo‘lib, ma’lum darajadagi miqdori kishi organizmiga ijobiy ta’sir qiladi, ya’ni organizmning qon yaratish funksiyasi, modda almashinuvi yaxshilanadi. Ammo ultrabinafsha nurlar bilan haddan ortiq nurlanish zararli bo‘lib, u teri, ko‘z va asab tizimi kasalliklarini keltirib chiqaradi. Ultrabinafsha nurlar sanoatda asosan volt yoyi yordamida elektr bilan materiallarni payvandlash ishlarida uchraydi. Ishxonalarda havo muhitini tozalash mehnat sharoitini yaxshilashning eng muhim muammolaridan biridir. «Havo muhiti» tushunchasiga mehnat jarayoni amalga oshayotgan binoda paydo bo‘ladigan va ajraladigan aralashmalarning butun bir majmui kiradi. Bulardan eng xarakterli va doimiylari - chang, karbon oksidi, azot oksidi, marganes, simob bug‘i, qo‘rg‘oshin, ishqor, aseton va boshqa aralashmalardir. Havoning bu aralashmalar bilan ifloslanishi ko‘pincha noxushlikka sabab bo‘ladi. Inson organizmining o‘zgarib turuvchi tashqi sharoitga moslashish chegarasi bor. Masalan, havodagi chang va qurumning ko‘p konsentratsiyasi yuqori nafas olish yo‘llari kasalligi va o‘pka to‘qimalarida mayda chang zararlari qatlami paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Har xil chang turlarining organizmga ko‘rstadigan ta’siri ularning kimyoviy va minerologik tarkibiga bog‘liq va ko‘p hollarda ko‘zning shilimshiq pardasi hamda teriga yomon ta’sir qiladi. Sanitariya normalariga muvofiq, tarkibida 50% dan oshiq kvars bo‘lgan changlar uchun yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiya 2 mg.m. kub, qolgan turdagi zaharli bo‘lmagan changlar uchun 10 mg. m. kub bo‘lishi kerak. Ishxonalarda har xil changlar bilan zararlanmaslik va mehnat sharoitini yanada sog‘lomlashtirish uchun ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, jihozlar va apparatlarni germetik berkitish, chang yutadigan apparatlar qo‘llash, ishchilar uchun chang kirmaydigan maxsus xonalar (kabinalar) yaratish zarur. Mehnat sharoitini yaxshilash va uning samaradorligini oshirishga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biri yoritishdir. Qulay va ilmiy jihatdan asoslangan yoritish tizimi ishlab chiqarishda band bo‘lgan kishilar salomatligiga va ish qobiliyatining ortib borishiga, nafas olish organlarining faoliyatiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Agar bino yetarlicha yoritilmasa, chiroq bir o‘chib, bir yonib tursa yoki normadan ortik darajada yoritilgan bo‘lsa, ko‘zda toliqish yuzaga keladi, bu esa birinchi navbatda ishchining uzoq vaqt charchab yurishiga olib keladi. Shuning uchun to‘g‘ri yoritish maslasi mehnatni tashkil qilishda muhim masala bo‘lib, uni rang muammosi bilan yaqin bog‘lab, norma darajasiga yetkazish zarur. Ishchi ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt charchamasdan, toliqmasdan yaxshi ko‘rishi uchun korxonalarda yoritish tizimi uchun zarur barcha sharoitlar yaratilishi kerak. Ko‘rish qobiliyati normal sharoitda kichik-kichik qismlarni (detallarni) farqlash uchun 50-70 lyuks miqdorda yorug‘lik ham yetarli. Lekin ularni maksimal darajada farqlashi uchun esa 600 lyuksgacha miqdorda yorug‘lik kerak. Bu borada fiziologik kuzatishlarning ko‘rsatishicha, 3 soat davomida 50 lyuks yorug‘likda ishlagan ishchining ko‘rish qobiliyati 72,0%, 75 lyuks yorug‘likda 55,0%, 100 lyuks yorug‘likda 26,0%, 200 lyuksda esa faqat 15,0% gacha kamayganligi aniqlangan. Ko‘rinib turibdiki, yorug‘lik kam bo‘lgan sharoitda ishchi ish boshlangan davrdagiga nisbatan ko‘rish qobiliyatini yo‘qotadi va ko‘zda toliqish alomatlarini sezadi. Ishxonalardagi ishlab chiqarish jarayonining xususiyatlariga qarab yoritish tizimi 3 xil, ya’ni umumiy, mahalliy va kombinatsiyalashgan bo‘lishi mumkin. Umumiy yoritish butun binoni yoritish bilan belgilangan. Mahaliy yoritish esa ish joyining o‘zinigina yoritishni ko‘zda tutadi. Kombinatsiyalashgan yoritish tizimi umumiy va mahaliy yoritish tizimlarining ayni bir vaqtda amalga oshrilishini bildiradi. Yorug‘liklar umuman ikki xil bo‘lib, ular tabiiy yorug‘lik va sun’iy yorug‘liklarga bo‘linadi. Kechki smenada ishlaydigan ishchilar asosan sun’iy yorug‘likda mehnat qiladilar. Sun’iy yoritishda cho‘g‘lanma lampalar va lyuminissent lampalardan foydalaniladi. Yaxshi yoritish va elektr energiyasini tejab sarflash maqsadida keyingi yillarda lyuminissent lampalar keng qo‘llanmoqda. Chunki, ular cho‘g‘langan lampalarga nisbatan ko‘pgina afzalliklarga ega. Lyuminissent lampa cho‘g‘lanma lampaga qaraganda yorug‘ni 3-4 marta ortiq beradi, elektr energiyasini bir necha marta kam sarflaydi. Tabiiy yorug‘lik bilan lyuminissent lampasining yorug‘ligi tekshirilganda ularning aralashligi deyarli sezilmaydi. Ish joyini yoritish masalasini hal etishda tabiiy yorug‘likdan maksimal foydalanilishi kerak. Buning uchun deraza o‘rni va yorug‘lik tushadigan boshqa tuynuklarni kegaytirish lozim. Hozirgi vaqtda keng qo‘llanilayotgan vitrina tipidagi katta derazalar yorug‘likni ko‘p tushiradi va oynasini yuvishni mexanizatsiyalashtirishga imkon beradi. Oynalarni changdan tez-tez tozalab turish kerak, chunki chang kunduzgi yorug‘likning 30% ga yaqinini ushlab qoladi va ish joyi yomon yoritilishiga sababchi bo‘ladi. Mehnat sharoitini yaxshilashning yana bir muhim shartlaridan biri – ishlab chiqarish shovqini va tebranishga qarshi kurashishdir, chunki, hozirgi ilmiy-texnika taraqqiyoti davrida chiqariladigan mashina va mexanizmalarning quvvati va unumdorligi ortishi bilan ulardan chiqadigan shovqin va tebranish ham kuchaymoqda. Shovqin turli balandlikdagi va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qo‘shilib eshitilishi bilan xarakterlanadi. Tovush fizik holat sifatida havodan, suvdan va boshqa tarang muhitdan kelib chiqadigan to‘lqinsimon harakatlardan iborat. U tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo‘ladi va eshitish organimiz tomonidan qabul qilinadi. Ritmlarga rioya qilingan holda muntazam ravishda kelib chiqadigan ohangrabo tovushlarning tebranishi muzikali tovushlar deb ataladi. Shuning uchun ham har qanday ovoz alohida komponentlarga bo‘linadi. Masalan, muzika bizga estetik zavq bersa, shovqin esa g‘ashimizni keltiradi. Shovqin 130 desibelga bo‘lingan xalqaro tovush balandligi shkalasi bilan o‘lchanadi. Tovush bosimi darajasini o‘lchash uchun shovqin o‘lchagich (shumomer) qo‘llaniladi. Qurilma va inshootlarning tebranishi, tebranish chastotasi (chs.), amplitudasi (mm.), tebranma harakat tezligi (sm.sek), tebranma harakatning tezlanishi (sm.sek2) bilan o‘lchanadi. Tebranishni o‘lchash va hisobga olish uchun mexanik vibragraf, turli xil manba va kuchaytirgichlar qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida yuzaga keladigan barcha shovqinlar chastota tarkibga qarab uch tabaqaga (klassga) bo‘linadi: past chastotali (300 gersgacha), o‘rtacha chastotali (100 gersgacha) va yuqori chastotali (100 gersdan yuqori). Bu shovqin tabaqasi (klassi) har biri uchun yo‘l qo‘yiladigan shovqin darajasi belgilanib, ular quyidagi miqdorlarga bo‘linadi: birinchi klass-65- 75 db, ikkinchi klass-75-100 db, uchinchi klass-100 db. dan ortiq. O‘rtacha kuchli ovoz bilan aytilgan so‘z 1,5 metrli masofadan yetarlicha aniq va tushunarli eshitilsa, bunday shovqin darajasi normal hisoblanadi. Bu kuch 68-70 db. bo‘lgan shovqin darajasiga to‘g‘ri keladi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida shovqin darajasi o‘rtacha 87-95 db ga teng bo‘lib, bu ko‘rsatgich asosan normal hisoblanadi. Ammo ba’zi korxonalarda shovqin darajasi me’yoridan ancha oshiqdir. Masalan, Toshkent, Farg‘ona to‘qimachilik korxonalarining ba’zi bo‘limlarida, sexlarida shovqin darajasi 85 db. dan 120 db. gacha oshadi. Shovqinning zararli ta’siri uning kuchi va chastotasi tufaylidir. U ko‘proq markaziy asab tizimi orqali xodimning butun organizmiga ta’sir etuvchi biologik qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi. Kuchli shovqin nafaqat quloqqa salbiy ta’sir ko‘rsatadi va nihoyat oliy nerv faoliyatining buzilishi, qon bosimining o‘zgarishiga, yurak faoliyatining buzilishiga, boshda og‘riq paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Ko‘p yillik kuzatishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, agar kishi 90 db.dan oshiqroq shovqin ostida uch-to‘rt yil mobaynida to‘xtovsiz ish faoliyatini amalga oshirsa, bunday holda garmoniya kasalliklari, chala eshitish, bosh og‘rig‘i, serjahillik, haddan tashqari charchash va xotira susayishi kabi bir qator ko‘ngilsiz hollarga duchor bo‘ladi. Shu boisdan ham mustaqil respublikamizning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida shovqin va tebranish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘ngilsiz hollarning oldini olish uchun barcha chora-tadbirlar qo‘llanilib kelmoqda. Shovqinning zararli ta’sirlarini kamaytirish maqsadida, shovqin paydo bo‘ladigan manbalarda texnologik, konstruktiv va ekspluatatsiya tadbirlarini qo‘llash, shovqin kuchini uning tarqalishi yo‘lida tovush o‘tqazmaydigan yoki tovush yutadigan vositalar yordamida kamaytirish, shu va shunga o‘xshagan omillarning zararli ta’sirlaridan shaxsiy himoya qilish kabi tadbirlarni amalga oshirish zarur. Tebranishlarning uzoq vaqt ta’sir etib turishi xodimning tez charchashiga, uning asab tizimi va ichki organlari ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi. To‘qimachilik sohasidagi korxonalarda tebranish parametrlarining eng yuqorisi to‘quv sexlarida, mashinasozlik korxonalarining temirchilik sexlarida bo‘lishi mumkin. Tebranishga qarshi kurashish uchun maxsus texnik vositalardan (turli izolyatorlar, amortizatorlardan), shuningdek, shaxsiy (individual) saqlanish vositalaridan (masus qo‘lqoplar, paloslar va to‘shaklardan) foydalaniladi. Me’yoridan ortiqcha shovqin va tebranishning oldini olish va unga qarshi kurashish ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida eng qulay mehnat sharoiti yaratish sohasida olib borilayotgan muhim ishning bir qismi bo‘lib, u mehnatni tashkil etish va boshqarishning zaruriy shartlaridandir. Ishlovchining kiyimi, ish joyining ozoda, saronjom va batartibligi ish joyi madaniyati elementlariga kiradi. Kiyim qulay, bejirim, ish yoki xizmat xarakteriga mos gigienik xususiyatli bo‘lishi va mehnat xafsizligini ta’minlashi kerak. Ish joyini ozoda va tartibli saqlash uchun uni muntazam yig‘ishtirib va asbob-uskunalarga qarab turish, ya’ni asbob-uskunalarni muntazam tozalash grafigiga qat’iy rioya qilish kerak. Korxonalarda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish madaniyati texnikasi va ishni tashkil qilishning yuksak darajada bo‘lishi hisobigagina emas, balki mehnatkashlarga xizmat ko‘rsatishni takomillashtirib borish hisobiga ham yaratiladi. Jumladan, dushxonalar, kiyim yechadigan va kiyadigan xonalar, dam olish va hordik chiqarish xonalari, kiyim shkaflari, oshxonalar shu hisobga kiradi. Ayniqsa, xotin- qizlar ko‘proq faoliyat ko‘rsatadigan, masalan, to‘qimachilik korxonalarida ayollarning mehnat qilish va dam olish sharoitiga alohida e’tibor berilishi kerak. Jamoadagi psixologik iqlim, xodimlarning o‘zaro munosabatlari, ularning kayfiyatlari ham mehnatni tashkil etish muammolariga kiradi. Bularning hammasi ish qobiliyatiga, xodimlarning beqarorligiga va ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) ko‘rsatgichlariga muhim (ham ijobiy, ham salbiy) ta’sir ko‘rsatadi. Korxonalardagi psixologik iqlim ko‘p texnikaviy va tashkiliy omillarga, shu jumladan, anchagina darajada rahbarlik qilish usul va uslublariga, rahbarlar bilan ularning qo‘l ostida faoliyat ko‘rsatayotganlarning o‘zaro munosabat shakliga ham bog‘liq. 7.3.Korxonalarda ishlash va dam olish tartibi Fan-texnika taraqqiyoti tez sur’atlar bilan o‘sib va rivojlanib borishi natijasida ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) jarayonida avtomatlashtirilgan va mexanizatsiyalashtirilgan soha va tarmoqlar ko‘payib bormoqda. Shu bilan bir qatorda bu jarayon xodimdan yuqori bilim, tajriba va mahorat talab qiladigan murakkab harakatlarni talab qilmoqda. Bunday sharoitda mehnat jarayoni yetarlicha aniq tashkil etilmasa, xodimlarning charchab qolishiga, ish vaqti (kuni) davomida tanaffuslar qilishiga olib keladi. Bu esa mehnat va dam olishni ma’lum tartibga solishni talab etadi. O‘z navbatida, ishlash va dam olish tartibi deganda, ish kuni davomida, hafta davomida va yil davomida ish vaqti bilan dam olish vaqtining navbatlashuvi (almashuvi) tushuniladi. Ishlash va dam olish tartibining oqilonaligi insonning yuksak, barqaror ish qobiliyati, salomatligi saqlanishiga, mehnatga layoqatli yoshi va umri uzayishiga maksimal darajada yordam beradi. Har bir kishilik jamiyatida ijtimoiy ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish samaradorligi ko‘p jihatdan har bir kishining ish qobiliyati bilan va ishga layoqatli yoshi qancha davom etishi bilan belgilanadi, chunki vaqt birligi mobaynida va xodimlarning umri davomida ishlab chiqariladigan mahsulot, ko‘rsatilgan xizmat miqdoriga va ularning sifatiga shular ta’sir qiladi. Mehnat jarayonida kishi organizmi ko‘p ishlab chiqarish omillarining intensivlik jihatidan har xil ta’sirga duch keladi. Mehnatning og‘irligi, intensivligi, zerikarliligi, sur’ati va ritmi, tashqi muhit sharoiti shunday omillar qatoriga kiradi. Ana shu omillar ta’sirida inson organizmining ish qobiliyati charchash natijasida kamayishiga, mahsulot tayyorlash va mahsulot sifati pasayib ketishiga sabab bo‘ladigan psixofiziologik funksiyalari o‘zgaradi. Mehnat va dam olish tartibi mehnatni tashkil etish talablari asosida tuzilgan taqdirdagina kishining mehnat qilish qobiliyati uzoq saqlanadi. Mehnat fiziologlarining ko‘rsatishicha, xodimni ish yoki xizmat bilan shunday band qilish mumkinki, bunda hech qanday charchash yuz bermasin. Mana shunday mehnat uslubidan yuqori sur’atli mehnatga o‘tish kishidan dam olish uchun davriy tanaffusga ehtiyoj tug‘ilishi bilan bog‘liq. Shuning uchun ham korxonalardagi mehnatni tashkil etish tartibida, ish o‘rtasida ovqatlanish va dam olish uchun vaqti- vaqti bilan tanaffus qilib turish ko‘zda tutiladi. Xalqimiz bejiz aytmagan, yaxshi dam – mehnatga hamdam deb, bu maqoldan dam olishning zarurligini va mohiyatini to‘liq tushunsa bo‘ladi. Undan tashqari dam olishning fiziologik ahamiyati ham juda keng va chuqurdir. Dam olish natijasida kishi uzoq davom etgan charchash oqibatidan bo‘zilgan reflekslar tizimini tiklaydi. Dam olishni bir necha turga bo‘lish mumkin: a) ish kuni o‘rtasidagi dam olish; b) kun (sutka) davomida ishdan bo‘sh vaqtdagi dam olish; v) haftada bir yoki ikki marta dam olish; g) yiliga bir marta dam olish. «Dam olish vaqti» tushunchasi O‘zbekiston Respublikasi «Mehnat kodeksi»ning 126- moddasida «Dam olish vaqti – xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo‘lgan va bundan o‘z ixtiyoriga ko‘ra foydalanishi mumkin bo‘lgan vaqtdir» deb ifodalangan.Shu kodeksning 127-moddasida qayd etilganidek, «Xodimga ish kuni (smena) davomida dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berilishi kerak, bu tanaffus ish vaqtiga kirmaydi». Tanaffus berish vaqti va uning aniq muddati ichki mehnat tartibi qoidalariga, smena grafiklarida yoki xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilab quyiladi. Ishlab chiqarish sharoitiga ko‘ra, dam olish va ovqatlanish uchun tanafus berish mumkin bo‘lmagan ishlarda ish beruvchi xodimga ish vaqtida ovqatlanib olish imkoniyatini ta’minlashi shart. Bunday ishlarning ruyxati, ovqatlanish tartibi va joyi ichki mehnat tartibi qoidalarida belgilab qo‘yiladi. Mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda ish kuni (smena) davomida tanaffuslar ham belgilab qo‘yilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Kundalik dam olish vaqtining muddati esa, «Mehnat kodeksi»ning 128- moddasida quyidagicha ta’riflangan: «Ishning tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o‘rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati o‘n ikki soatdan kam bo‘lishi mumkin emas». Yil davomida ishlash va dam olish tartibi dam olish va bayram kunlarini ham o‘z ichiga oladi. Mehnat kodeksi»ning 129- moddasiga ko‘ra «Barcha xodimlarga dam olish kunlari (har haftalik uzluksiz dam olish) beriladi». Xodimlarga besh kunlik ish haftasida haftada ikki dam olish kuni, olti kunlik ish ish haftasida esa, bir dam olish kuni beriladi.Umumiy dam olish kuni – yakshanba. Ushbu Kodeksning 131- moddasiga ko‘ra, bayram (ishlanmaydigan) kunlari quyidagi kunlardir: 1 yanvar - Yangi yil; 8 mart - Xotin-qizlar kuni; 21 mart - Navro‘z bayrami; 9 may - Xotira va qadrlash kuni; 1 sentyabr - Mustaqillik kuni; 1 oktyabr – O‘qituvchi va murabbiylar kuni; 8 dekabr - Konstitutsiya kuni; Ro‘za hayit (Iyd al-Fitr) diniy bayramning birinchi kuni; Qurbon hayit (Iyd al - Adxa) diniy bayramining birinchi kuni; Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida band bo‘lgan xodimlarning mehnat va dam olish tartibi maqsadga muvofiq tashkil etilsada, mehnat qobiliyati va mehnat samaradorligi yuqori bo‘ladi. Buning uchun ish kunini soatlar bo‘yicha tahlil qilib, dam olish tanaffuslarini kuzatib borish zarur. Ish kuni mobaynidagi mehnat qilish qobiliyati dinamikasining xarakterida muayyan qonuniyat bor. Ish kuni boshida mehnat qobiliyati ma’lum vaqt davomida sekin-asta orta boradi. Buni, ishga kirishish davri deyiladi. Maksimum darajaga yetgandan keyin ish qobiliyati to charchoq sezila boshlagunga qadar o‘zgarmay turadi. Bu, barqaror ishlash davri, deyiladi. Shundan keyin charchoq orta borib, tushki ovqat vaqtigacha ish qobiliyati kamaya boradi. Bu, toliqish davridir. Ish kunining ikkinchi yarmi boshida ish qobiliyati sekin-sekin, lekin ish kuni boshidagiga nisbatan kamroq vaqt, yana orta boradi. Biroq bunda ish qobiliyati ish kunining birinchi yarmidagi eng yuqori darajaga yetmaydi. Tushdan keyingi ishga kirishish davridan so‘ng va ish kuni oxiriga yaqin yana toliqish davri boshlanadi. Ammo bu gal, ish qobiliyati tushgacha bo‘lgan darajasidan anchagina pasayib ketadi. Ish kunining har ikki qismida ham mehnat unumdorligi taxminan 1,5-2,0 soat yuqori bo‘ladi, keyin esa pasaya boradi. Bu pasayish ish kunining birinchi qismida sekin amalga oshsa, ikkinchi qismida sezilarli darajada amalga oshadi, chunki ish kuning ikkinchi qismida ishchi charchaydi va yuqorida ko‘rsatilganidek, uning mehnat qobiliyati pasayadi. Odatda, ishchida ish boshlanganidan 2,5-3 soat keyin charchashning dastlabki belgilari paydo bo‘ladi. Bunday sharoitda qisqa mudatli dam olish tanaffusi belgilanadi. Tanaffusning qancha davom etishi bajariladigan ishning yoki ko‘rsatiladigan xizmatning og‘irligi va mazmuniga qarab belgilanadi. Jismoniy ishda bunday tanaffus yurak qisqarishi chastotasi, o‘pkada havo almashish, kislorod iste’mol qilishni asl holiga keltirish uchun zarur bo‘lgan vaqtning ozgina ulushini tashkil etadi. Mehnat fiziologlari o‘tkazgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qisqa mudatli, lekin tez-tez qilinadigan tanaffuslar og‘ir jismoniy ishlarda ham, turli o‘rtacha og‘ir jismoniy ishlarda ham kishi organizmiga ijobiy ta’sir etib ishda yaxshi samara beradi. Shuning uchun ishlab chiqarishda tanaffusga ajratilgan vaqtdan oqilona foydalanish joiz. Tanaffus vaqtida ochiq havoga chiqish yoki eshak (skameyka) va tayanma stullar (kreslolar) bilan jihozlangan xonada o‘tirib, tinch va yaxshi dam olishga imkon yaratish kerak. Eng foydali dam olish yo‘llaridan biri aslida xodimning mehnat faoliyatini o‘zgartirishidir. Fiziologik olimlarning fikricha, dam olish uchun majburiy harakat qilish kerak emas, bunga bajarayotgan oddiy ishni o‘zgartirish – diqqatni yangi mehnat faoliyatga qaratish bilan ham erishish mumkin. Masalan, ish jarayonida ishlab chiqarish gimnastikasi bilan shug‘ullanish xodimning diqqatini yangi faoliyatga qaratadi. Toshkentdagi samalyotsozlik ishlab chiqarish birlashmasi va to‘qimachilik kombinati kabi korxonalarda mehnatni tashkil etish va uni normalash tajribasi ish kuni boshlanishi oldidan ishlab chiqarish gimnastikasi bilan shug‘ullanish maqsadga muvofiq ekanligini ko‘rsatmoqda. Ishlash jarayonida bajariladigan harakatlarga o‘xshash 6-8 xil mashqni bajarish, odatda, xodim organizmining faoliyatini faollashtirish va diqqatni kuchaytirish uchun kifoya qiladi. Mashqlar kompleksini maxsus tanlangan muzika bilan bajarish maroqli bo‘ladi. Bularning hammasi mehnat operatsiyalarini bajarish oqibatidagi toliqishni ancha qisqartiradi va mehnat samaradorligini oshiradi. Hafta yoki yil mobaynidagi mehnat qobiliyati dinamikasi ham taxminan ish kuni davomidagi singari bo‘ladi: dam olishdan keyin ishga kirishib boriladi, keyin ma’lum vaqtgacha barqaror ish qobiliyati saqlanib turadi, undan keyin sekin-asta charchoq orta borib, bu dam olishga chiqish bilan tugallanadi. Ish kuni mobaynida mehnat qilish va dam olishning oqilona tartibini belgilash ishni boshlash va tugallash vaqtini tanlashdan boshlanadi. Bu, jumladan, bir kecha-kunduzda nechta ish smenasi borligiga bog‘liq bo‘ladi. Bir smenali ishda fiziologlar ishni soat 8-9da boshlashni tavsiya qilishadi, chunki bundan vaqtli ish boshlash ish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikki smenali ishda ikkinchi smena soat 24 dan kech tugallanmasligi kerak. Shuning uchun birinchi smenani vaqtliroq boshlashga to‘g‘ri keladi. Bunda birinchi smenani soat 630 dan vaqtli boshlamaslik tavsiya etiladi. Uch smenali ishda uchinchi smenani soat 24 dan kech boshlashga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ish kuni mobaynida ovqatlanish va shaxsiy ehtiyojlar uchun tanaffuslar qilish, mehnat og‘ir va zerikarli bo‘lganda esa, dam olish uchun qisqa – qo‘shimcha tanaffus va pauzalar qilish mutlaqo shart. Reglamentdagi tanaffuslar toliqish boshlanadigan paytlarga to‘g‘ri kelishi kerak. Bunday tanaffuslar ishga kirishish davrlarida bo‘lmasligi lozim. Shuningdek, qattiq charchagandan keyin ham bunday tanaffusdan foyda yo‘q, chunki bunda uzoq vaqt dam olish kerak bo‘lib, ish vaqtida buning iloji bulmaydi. Mehnat va dam olish tartibini oqilona tashkil etishda tushki ovqat tanaffusini to‘g‘ri tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Tushki ovqat tanaffusi bir soatdan kam bo‘lmasligi maqsadga muvofiqdir. Chunki bu vaqt davomida ishchi ovqatlanish bilan birga dam olib, o‘z kuchini tiklaydi va ishni davom etirish uchun tayyorgarlik ko‘radi. Tushki ovqat tanaffusi ish kunining o‘rtasida bo‘lishi kerak. Buning maqsadga muvofiqligi shundaki, birinchidan, ishchi bir necha soat ishlagandan so‘ng ish qobiliyati kamayib, charchashi sezila boshlagan davrda tanaffusga bo‘lgan tabiiy zaruriyat, ikkinchidan, shu vaqtda ovqat yeyishga ehtiyoj oshadi. Tushki ovqat tanaffusini boshqa vaqtda qilish maqsadga muvofiq emas, chunki bunday tanaffus erta bo‘lsa, ishchi mehnat qobiliyatining yuqori darajasiga erishilmasdan ish to‘xtab qoladi, kech bo‘lsa, ish qobiliyati tanaffus boshlanishidan ancha oldin keskin kamayadi. Tanaffusga kech chiqilganda esa ishga kirishish davri cho‘zilib ketadi. Mehnat qilish va dam olish tartibini ishlab chiqishga ish haftasining hozir qonunchilikda belgilab qo‘yilgan davom etish tartibi asos bo‘lib xizmat qiladi: mehnat qilish sharoiti og‘ir va zararli bo‘lganda - 36 soat, sharoit juda zararli bo‘lganda - 24 soat. Mehnat va dam olishning smenalar o‘rtasidagi tartibini ishlab chiqish bilan birga sutkaning ishdan bo‘sh qismida to‘g‘ri dam olishni tashkil qilish ham ishxonalarda mehnatni tashkil qilishning muhim vazifalaridan biridir. Ishdan tashqari vaqtni ma’lum tartibga solib, har bir ishchining shaxsiy qiziqishlarini hisobga olgan holda ishxona qoshida har xil foydali mashg‘ulotlar o‘tkazish, fizkultura va sportga jalb qilish, ko‘ngil ochish sayrlarini tashkil qilish an’ana tusiga kirib bormoqda. Ishlab chiqarishdagi yoki xizmat ko‘rsatishdagi mehnat faoliyatining o‘ziga xos xususiyatini hisobga oluvchi mehnat va dam olishning maqsadga muvofiq tartibi mehnat sharoitini sog‘lomlashtirish, uning unumdorligini oshirish va mehnatkashlar salomatligini saqlashda eng samarali vosita hisoblanadi.