Mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab chiqarish madaniyati
Reja:
1.Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda mehnat sharoitlarini yaxshilash
va ishlab chiqarish madaniyatining ahamiyati.
2. Mehnat sharoitlarini yaxshilash.
3. Korxonalarda ishlash va dam olish tartibi.
7.1. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda mehnat sharoitlarini
yaxshilash va ishlab chiqarish madaniyatining ahamiyati.
Mehnat sharoitlarini har tomonlama sog‘lomlashtirish va yengilashtirish
korxonalarda mehnatni tashkil qilishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Shuning
uchun ham mehnat sharoitini yaxshilash va xalq farovonligining to‘xtovsiz o‘sib
borishiga ta’sir qiluvchi mehnat samaradorligini oshirish omili bugungi kunning
muhim va dolzarb masalasi hisoblanadi.
Xodimlar organizmlari sifatlari foydali va unumli bo‘lishi, shaxs sog‘lomligi
natijasida mehnat qilish qobiliyatini yo‘qotmasligi va uning garmonik rivojlanishini
ta’minlash uchun mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy va ishlab chiqarish sharoitlari
yaratilishi zarur.
Mehnat sharoitlarini yaxshilash muammolari markazida jamiyatning asosiy
ishlab chiqaruvchi kuchi – mehnatkash inson turadi. Mehnat sharoitini yaxshilash
uchun uning unumdorligini oshirish, qiziqarli va xavfsiz bo‘lishini, shuningdek,
xodimning mehnat qobiliyati va hayot faoliyati uzoq vaqt saqlanishini ta’minlovchi
muhim omildir.
Mehnat sharoiti keng ma’noda o‘zaro bir-biriga bog‘liq butun bir ishlab
chiqarish omillari majmuini o‘z ichiga oladi. Bu majmuaga mehnat va dam olish
tartibi, ish joyi va butun binoni, korxona maydonini yoritish, ishlab chiqarish binosi
va butun asbob-uskunalarni texnika estetikasi talablariga muvofiq bo‘yash, harorat
rejimi, bino va ish joyidagi havoning tozaligi, ishlab chiqarish shovqini va
tebranishlardan muhofaza qilish, ishlab chiqarishda ishchilarga odatdagi (normal)
maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish, og‘ir jismoniy ishlarga barham berish singari
masalalar kiradi.
Shunday qilib, mehnat sharoitlari deganda, xodimlarni ish bajarish, xizmat
ko‘rsatish jarayonida kishining sog‘ligi va ish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab
chiqarish muhiti omillarining jami tushiniladi. Mehnat sharoitlarini yaxshilash
bo‘yicha korxonalarda mehnatni tashkil qilish tadbirlari rejalashtirilayotganda
quyidagi sharoitlar va talablar yetarlicha hisobga olinishi zarur:
*
mehnatning umumiy sharoitlari;
*
mehnatning texnika sharoitlari;
*
mehnat xavfsizligi sharoitlari;
*
sanitariya- gigiena sharoitlari;
*
estetik sharoitlar.
Mehnatning umumiy sharoitlari – ishlab chiqarish va maishiy binolarning
holatidan, ish o‘rinlarini, dam olish burchaklari va joylarini tashkil qilish va
jihozlashdan, ishchilarni shifobaxsh, profilaktik ovqatlar, ichimliklar, maxsus
kiyim - bosh, poyabzal bilan taminlashdan iborat. Mehnatning umumiy
sharoitlari mehnat va dam olish tartibi bilan o‘zaro bog‘liqdir.
Mehnatning texnika sharoitlari mehnat qurollarining (uskunalar, mashinalar,
instrumentlarning) texnika darajasi, ishlab chiqarish texnologiyasining qanchalik
mukammalligi bilan xarakterlanadi. Texnika
sharoitlarining eng muhim
ko‘rsatkichlaridan biri – ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish
darajasi, umumiy mehnat sarfida qo‘l mehnatning hissasidir.
Mehnat xavfsizligi sharoitlari xavfsizlik texnikasi va mehnatni muhofaza
qilishning holatiga bog‘liq. Bu jihatdan normal sharoit yaratishning asosiy
ko‘rsatkichi mayib bo‘lish (travmatiz), kasb kasalliklarining bo‘lmasligidir.
Mehnatning sanitariya-gigiena sharoitlariga havoning holati (harorat, namlik,
havoning chang-gard va gaz bilan to‘lish darajasi), shovqin, tebranish (vibratsiya),
yoritilganlik darajasi kabilar kiradi.
Shuningdek, maishiy binolarning va maishiy xizmat ko‘rsatishning, tibbiyot
va davolash-profilaktika xizmatini tashkil qilishning, umumiy ovqatlanishning
holati, ishxonalarning obodonligi va atrofning ko‘kalamzorlashtirilganligi ham katta
ahamiyatga ega.
Mehnatning estetik sharoitlari mehnat faoliyatining emotsional tomoniga
ta’sir qiladi. Bularga jumladan, ishlab chiqarish binolarini va uskunalarini turli
rangga bo‘yash, ish o‘rinlarini yoritish, ishlab chiqarishda muzikadan foydalanish va
hokazolar kiradi.
Mehnat sharoitlarining xususiyatlaridan bo‘lgan mehnat gigienasi, xavfsizlik
va estetikasi o‘z navbatida mehnat madaniyatini xarakterlaydi. Mehnat madaniyati
esa ishlab chiqarish madaniyati, korxonaning tashkiliy-texnik madaniyati, mehnat
madaniyati va jamoa a’zolarining shaxsiy madaniyatini anglatadi. Ammo ishlab
chiqarishning konkret faoliyatida mehnat sharoiti va ishlab chiqarish madaniyatini
bir-biridan ajartish maqsadga muvofiq emas. Mehnat sharoitini yaxshilash
tadbirlarining ko‘pchiligi mehnat madaniyati va ishlab chiqarish madaniyati
darajasini oshirish bilan chambarchas bog‘liq.
Mehnat sharoiti va ishlab chiqarish madaniyati darajasini oshirish ijtimoiy-
iqtisodiy jihatdan umumiylikka ega bo‘lib, korxonalarda mehnat unumdorligini
oshirish, ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirish, kadrlar qo‘nimsizligini
kamaytirish va har xil kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mehnat madaniyatining holati, mehnat sharoitlariga estetik jihatdan chiroy
berish bilan har tomonlama ta’sir etiladi, chunki o‘z rangi va joylashishi bilan ajralib
turadigan yangi dastgohlarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi, ishchi ishlaydigan
xonaning kishi hissiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan bezalishi va boshqa tadbirlar
har bir ishchida ish qobiliyatini oshirishga, charchoqlik belgilarini kamaytirishga
olib keladi. Aslini olganda, mehnat madaniyati mehnat sharoitining zarur
shartlaridan biridir.
Mehnat sharoitlarini va ishlab chiqarish madaniyatini yaxshilash tadbirlari
korxonaga, uning iqtisodiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
mehnatni tashkil qilish rejalarini joriy qilishda ruhiy fiziolgik va sanitariya-gigiena
tadbirlarini amalga oshirish korxona uchun salmoqli ijtimoiy-iqtisodiy samara beradi
(4-jadvalga qarang).
4- jadval
Korxonalarda mehnatni tashkil qilish rejalarini joriy qilishda ruhiy-fiziologik
va sanitariya-gigiena tadbirlarining taxminiy samaradorligi
T/R
Tadbirlar
Mehnat
unumdorli
gi, %
hisobida
Xodim holatiga ta’siri
1.
Fiziologik jihatdan
asoslangan mehnat va dam
olish tartibini joriy etish
15-20
Asab, yurak, nafas olish va
muskul tizimining faoliyati
yaxshilanadi. Charchash
alomatlari yo‘qoladi
2.
Kishining ruhiy-fiziologik
xususiyatlarini hisobga
olgan holda ish maromini
tartibga solish
5-10
Ishning, xizmatning sifati va
asab tizimining ahvoli
yaxshilanadi
3.
Fiziologik ma’lumotlar
asosida ish joylarini
takomillashtirish
17-20
Charchoq belgilari va jarohat
olish kamayadi. Harakatlar
uyg‘unligi yaxshilanadi
4.
Bino va jihozlarni
maqsadga muvofiq rangga
bo‘yash
6-10
Asab tizimining faoliyatini
yaxshilaydi. Ishdan, xizmatdan
qoniqish hissiyoti oshadi
5.
Fiziolgoik jihatdan
asoslangan jismoniy
mashqlar majmuini joriy
etish
10-12
Ishning, xizmatning sifati
yaxshilanadi, unumdorlik davri
ko‘payadi, moslashuv davri
kamayadi
6.
Oqilona yorug‘likni tanlash
10-15
Mehnatning sifati oshadi. Bosh
og‘rig‘i yo‘qoladi va charchash
alomatlari kamayadi
7.
Shovqinni normativ
talablari darajasiga tushirish
4-10
Bosh og‘rig‘i va asablarning
o‘rinsiz ko‘zg‘olishi, kasb
kasalliklari kamayadi
8.
Yuqori issiqlik
darajasining(30-
350s)normal darajaga
tushishi
10-18
Issiqlik almashuvi va terlash
jarayoni kamayadi
4-jadvaldan ma’lum bo‘lishicha, mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab
chiqarish madaniyatini o‘stirish korxona iqtisodi, unda faoliyat ko‘rsatayotgan
xodimlar salomatligiga bevosita ta’sir qiluvchi omil hisoblanadi. Ammo bu ijtimoiy-
iqtisodiy samara tez sur’atlar bilan va birdaniga amalga oshavermaydi, korxona va
uning xodimlariga asta-sekin, sezilmasdan ta’sir qiladi.
Ishxonalarda ishlab chiqarish madaniyati texnikaning va ishni tashkil
qilishning yuksak darajada bo‘lishi hisobigagina emas, balki ish bajaruvchilarga
xizmat ko‘rsatishni takomillashtirib borish hisobiga ham yaratiladi. Jumladan,
dushxonalar, yechinish, kiynish xonalari, dam olish va hordiq chiqarish xonalari,
kiyim shkaflari, oshxonalar shu hisobga kiradi. Tikuvchilik va to‘qimachilik
korxonalarida xotin-qizlarning mehnat qilish sharoitiga alohida e’tibor berilishi
kerak.
Korxonada qulay mehnat sharoitlarini yaratish, mehnat jarayonini oqilona
tashkil qilish va boshqarish uchun texnik, tashkiliy-iqtisodiy, ruhiy-fiziologik,
huquqiy, umumta’lim va tarbiyaviy tadbirlar majmuini bir yo‘la amalga oshirish
zarur. Bu tadbirlarga bir tomonlama qarash, ulardan faqat ba’zi birlarinigina tanlash
yoki vaqti-vaqti bilan shug‘ullanish korxonada mehnatni tashkil qilishga va uning
tadbirlarini amalga oshirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va unga nisbatan jamoatchilik
e’tiborini susaytiradi.
Ayni vaqtda bozor iqtisodiyotining iqtisodiy qonunlarini chuqur tushungan
holda xo‘jalikni boshqarishning murakkab mexanizmalridan biri bo‘lgan mehnatni
tashkil qilishda mehnat sharoitlari va ishlab chiqarish madaniyatini har tomonlama
yaxshilash muhim vazifa bo‘lib qoladi.
7.2.Mehnat sharoitlarini yaxshilash
Mehnat sharoitlarini yaxshilashda sanitariya-gigiena talablari muhim o‘rin
tutadi. Mehnatning sanitariya-gigena sharoitlariga mehnat jarayonida qatnashadigan
ishlab chiqarish muhitining barcha elementlari kiradi. Jumladan, meteorologik
sharoitlar, havo muhitining tozaligi, har xil ishlab chiqarish nurlarining ajralishi,
korxonaning yortilishi, shovqin va tebranish kabi ishlab chiqarish muhitining qator
elementlari mehnat sanitariyasining asosiy mazmunini tashkil etadi. Qulay mehnat
sharoitini yaratish uchun yuqoridagi ishlab chiqarish muhiti elementlarini muntazam
tekshirib borish va ularni tegishli va nufuzli xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab
chiqilgan norma darajasida saqlash zarur.
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida mehnatni tashkil etishning
sanitariya-gigiena sharoitlarini tartibga solish va norma darajasini aniqlab borish
uchun «Korxonalarni loyihalashda sanitariya normalari», «Qurilish normalari va
qoidasi», «Mehnatni muhofaza qilish va mehnat gigienasi» masalalari va
muammolari bo‘yicha har xil sanitariya normalaridan asosiy va me’yoriy hujjat
sifatida foydalanish kerak.
Ishxonalarda qulay mehnat sharoitlari yaratishda ishlab chiqarish binolarining
mikroiqlimi muhim ahamiyatga ega. Bu yerda havo harorati asosiy omil bo‘lib, jami
ishlab chiqarish binolari unga qarab issiq va sovuq binolarga bo‘linadi. Ishlab
chiqarish binolarida asbob-uskunalar, xom ashyo, kishilardan bir soatda ajraladigan
issiqlik va quyosh issiqligi 1 kub metr joyga 20 kilo-kaloriyadan oshmasa, bunday
binolar sovuq, issiqlik me’yori bu ko‘rsatgichdan oshsa, bino issiq hisoblanadi.
Ishlov beriladigan jismlarning issiqlik harorati 750-800S ga yetganda
yorug‘lik nurlari bilan bir qatorda ko‘zga ko‘rinmaydigan infraqizil nurlar ham
ajralib chiqa boshlaydi. Natijada bunday ish joylarida havoning harorati yuqori
bo‘lib, jismoniy ish bilan band bo‘lgan xodimlarga infraqizil nurlarning ta’siri yurak-
tomir tizimiga, nafas olish, suv va tuz almashinuviga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ayniqsa, yoz vaqtlarda issiq ish joylarda ishlaydigan ishchilarning tana
harorati 38-39 S gacha ko‘tarilishi mumkin. Bu esa ish kuni davomida terlash
natijasida 5-8 litr, ya’ni tana og‘irligining 7-10 foizi miqdorida kamayishiga olib
keladi. Yuqori haroratli binolarda mikroiqlim noto‘g‘ri yoki yetarli darajada
bo‘lmasligi organizmning ortiqcha qizishiga va turli kasalliklar vujudga kelishiga
sabab bo‘ladi.
Ishxonalarda normal mikroiqlimni ta’minlash maqsadida yil mavsumlari,
iqlim zonasi, nur va oqim issiqligi ta’sirini, nurlanish tezligi va ishning og‘irlik
darajasini hisobga oluvchi normalar mavjud. Masalan, yilning issiq davrida ishlab
chiqarish binosi va tashqi havo harorati o‘rtasidagi farq 3-5 S dan oshmasligi kerak.
Ayrim hollarda tashqi havo harorati bilan ishlab chiqarish binosi harorati o‘rtasidagi
farq 10 darajagacha borishi norma chegarasida hisoblanadi. Shu bilan birga, isitish
yoki sovitish qurilmalari binoda havo haroratini bir me’yorda ushlab turishi, uni
nisbiy namlikdan 30%dan pastga tushirmasligi va 60-80%dan yuqori ko‘tarmasligi
kerak.
Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish bilan band bo‘lgan ishxonalarda
mehnatni tashkil etish rejalarini ishlab chiqishda serquyosh O‘zbekiston
Respublikasida yozning o‘ta issiq, kishning sovuq haroratini hisobga olish zarur.
Masalan, respublikamizda yoz paytida og‘ir jismoniy ishda band bo‘lgan ishchi
orgnizmi juda qizib ketadi, tana harorati ko‘tariladi, ko‘p ter chiqadi. Yilning sovuq
vaqtida aksincha, tana juda sovib ketadi. Past haroratda qo‘l-oyoq panjalari uvishib
qoladi, harakati ancha kamayadi, kishi chaqqon ishlay olmay qoladi, shamollash
bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar ko‘payadi.
Shuning uchun ham O‘rta Osiyo respublikalarida o‘ta kontinental iqlimni
hisobga olib, ishlab chiqarish binolarida mehnat sharoitlarini amaliyotda isbotlanib,
har tomonlama asoslangan norma doirasida saqlash uchun alohida tadbirlar belgilash
kerak. Issiq ish joylarni qo‘shimcha sovitish, sovuq ish joylarini esa qo‘shimcha
isitish qurilmalari bilan ta’minlash tadbirlarini har bir ishxona loyihalanayotgan
davridayoq rejalashtirish zarur.
Mehnatning sanitariya-gigiena sharoitlarini, ishlab chiqarishdagi nurlanish va
nurlarning kishi organizmiga ta’sirini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega.
Nur energiyasi deganda, elektromagnit to‘lqinlari ko‘rinishda tarqaladigan
energiya tushuniladi. Bu to‘lqinlar uzunligi va tebranish chastotasi qancha yuqori
bo‘lsa, to‘lqin shunchalik qisqa bo‘ladi va aksincha tebranish chastotasi qanchalik
kam bo‘lsa, to‘lqinlar shunchalik uzun bo‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayonida uchraydigan infraqizil, ultrabinafsha nurlaridan
saqlanish va kezi kelganda ulardan maqsadga muvofiq foydalanish gigiena jihatidan
muhim ahamiyatga ega.
Infraqizil nurlarning to‘lqin uzunligi 343 dan 0,76 mikrongacha bo‘lib, ular
qizigan asbob-uskunalardan va xom ashyolardan chiqadi, kishi organizmiga juda tez
salbiy ta’sir qiladi va yurak faoliyatining buzilishi, organizmning ortiqcha qizishiga
olib keladi.
Ultrabinafsha nurlarning to‘lqin o‘zunligi 400 millimikrondan 76A
(Angstrem) gacha bo‘lib, ma’lum darajadagi miqdori kishi organizmiga ijobiy ta’sir
qiladi, ya’ni organizmning qon yaratish funksiyasi, modda almashinuvi
yaxshilanadi.
Ammo ultrabinafsha nurlar bilan haddan ortiq nurlanish zararli bo‘lib, u teri,
ko‘z va asab tizimi kasalliklarini keltirib chiqaradi. Ultrabinafsha nurlar sanoatda
asosan volt yoyi yordamida elektr bilan materiallarni payvandlash ishlarida
uchraydi.
Ishxonalarda havo muhitini tozalash mehnat sharoitini yaxshilashning eng
muhim muammolaridan biridir. «Havo muhiti» tushunchasiga mehnat jarayoni
amalga oshayotgan binoda paydo bo‘ladigan va ajraladigan aralashmalarning butun
bir majmui kiradi. Bulardan eng xarakterli va doimiylari - chang, karbon oksidi, azot
oksidi, marganes, simob bug‘i, qo‘rg‘oshin, ishqor, aseton va boshqa
aralashmalardir. Havoning bu aralashmalar bilan ifloslanishi ko‘pincha noxushlikka
sabab bo‘ladi.
Inson organizmining o‘zgarib turuvchi tashqi sharoitga moslashish chegarasi
bor. Masalan, havodagi chang va qurumning ko‘p konsentratsiyasi yuqori nafas olish
yo‘llari kasalligi va o‘pka to‘qimalarida mayda chang zararlari qatlami paydo
bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Har xil chang turlarining organizmga ko‘rstadigan ta’siri
ularning kimyoviy va minerologik tarkibiga bog‘liq va ko‘p hollarda ko‘zning
shilimshiq pardasi hamda teriga yomon ta’sir qiladi.
Sanitariya normalariga muvofiq, tarkibida 50% dan oshiq kvars bo‘lgan
changlar uchun yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiya 2 mg.m. kub, qolgan turdagi
zaharli bo‘lmagan changlar uchun 10 mg. m. kub bo‘lishi kerak.
Ishxonalarda har xil changlar bilan zararlanmaslik va mehnat sharoitini
yanada sog‘lomlashtirish uchun ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish, jihozlar va apparatlarni germetik berkitish, chang yutadigan
apparatlar qo‘llash, ishchilar uchun chang kirmaydigan maxsus xonalar (kabinalar)
yaratish zarur.
Mehnat sharoitini yaxshilash va uning samaradorligini oshirishga ta’sir
qiluvchi muhim omillardan biri yoritishdir. Qulay va ilmiy jihatdan asoslangan
yoritish tizimi ishlab chiqarishda band bo‘lgan kishilar salomatligiga va ish
qobiliyatining ortib borishiga, nafas olish organlarining faoliyatiga yaxshi ta’sir
ko‘rsatadi. Agar bino yetarlicha yoritilmasa, chiroq bir o‘chib, bir yonib tursa yoki
normadan ortik darajada yoritilgan bo‘lsa, ko‘zda toliqish yuzaga keladi, bu esa
birinchi navbatda ishchining uzoq vaqt charchab yurishiga olib keladi.
Shuning uchun to‘g‘ri yoritish maslasi mehnatni tashkil qilishda muhim
masala bo‘lib, uni rang muammosi bilan yaqin bog‘lab, norma darajasiga yetkazish
zarur. Ishchi ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt charchamasdan, toliqmasdan
yaxshi ko‘rishi uchun korxonalarda yoritish tizimi uchun zarur barcha sharoitlar
yaratilishi kerak.
Ko‘rish qobiliyati normal sharoitda kichik-kichik qismlarni (detallarni)
farqlash uchun 50-70 lyuks miqdorda yorug‘lik ham yetarli. Lekin ularni maksimal
darajada farqlashi uchun esa 600 lyuksgacha miqdorda yorug‘lik kerak. Bu borada
fiziologik kuzatishlarning ko‘rsatishicha, 3 soat davomida 50 lyuks yorug‘likda
ishlagan ishchining ko‘rish qobiliyati 72,0%, 75 lyuks yorug‘likda 55,0%, 100 lyuks
yorug‘likda 26,0%, 200 lyuksda esa faqat 15,0% gacha kamayganligi aniqlangan.
Ko‘rinib turibdiki, yorug‘lik kam bo‘lgan sharoitda ishchi ish boshlangan
davrdagiga nisbatan ko‘rish qobiliyatini yo‘qotadi va ko‘zda toliqish alomatlarini
sezadi.
Ishxonalardagi ishlab chiqarish jarayonining xususiyatlariga qarab yoritish
tizimi 3 xil, ya’ni umumiy, mahalliy va kombinatsiyalashgan bo‘lishi mumkin.
Umumiy yoritish butun binoni yoritish bilan belgilangan. Mahaliy yoritish esa ish
joyining o‘zinigina yoritishni ko‘zda tutadi. Kombinatsiyalashgan yoritish tizimi
umumiy va mahaliy yoritish tizimlarining ayni bir vaqtda amalga oshrilishini
bildiradi.
Yorug‘liklar umuman ikki xil bo‘lib, ular tabiiy yorug‘lik va sun’iy
yorug‘liklarga bo‘linadi. Kechki smenada ishlaydigan ishchilar asosan sun’iy
yorug‘likda mehnat qiladilar. Sun’iy yoritishda cho‘g‘lanma lampalar va
lyuminissent lampalardan foydalaniladi.
Yaxshi yoritish va elektr energiyasini tejab sarflash maqsadida keyingi
yillarda lyuminissent lampalar keng qo‘llanmoqda. Chunki, ular cho‘g‘langan
lampalarga nisbatan ko‘pgina afzalliklarga ega. Lyuminissent lampa cho‘g‘lanma
lampaga qaraganda yorug‘ni 3-4 marta ortiq beradi, elektr energiyasini bir necha
marta kam sarflaydi. Tabiiy yorug‘lik bilan lyuminissent lampasining yorug‘ligi
tekshirilganda ularning aralashligi deyarli sezilmaydi.
Ish joyini yoritish masalasini hal etishda tabiiy yorug‘likdan maksimal
foydalanilishi kerak. Buning uchun deraza o‘rni va yorug‘lik tushadigan boshqa
tuynuklarni kegaytirish lozim. Hozirgi vaqtda keng qo‘llanilayotgan vitrina tipidagi
katta
derazalar
yorug‘likni
ko‘p
tushiradi
va
oynasini
yuvishni
mexanizatsiyalashtirishga imkon beradi. Oynalarni changdan tez-tez tozalab turish
kerak, chunki chang kunduzgi yorug‘likning 30% ga yaqinini ushlab qoladi va ish
joyi yomon yoritilishiga sababchi bo‘ladi.
Mehnat sharoitini yaxshilashning yana bir muhim shartlaridan biri – ishlab
chiqarish shovqini va tebranishga qarshi kurashishdir, chunki, hozirgi ilmiy-texnika
taraqqiyoti davrida chiqariladigan mashina va mexanizmalarning quvvati va
unumdorligi ortishi bilan ulardan chiqadigan shovqin va tebranish ham
kuchaymoqda.
Shovqin turli balandlikdagi va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda
qo‘shilib eshitilishi bilan xarakterlanadi. Tovush fizik holat sifatida havodan, suvdan
va boshqa tarang muhitdan kelib chiqadigan to‘lqinsimon harakatlardan iborat. U
tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo‘ladi va eshitish
organimiz tomonidan qabul qilinadi. Ritmlarga rioya qilingan holda muntazam
ravishda kelib chiqadigan ohangrabo tovushlarning tebranishi muzikali tovushlar
deb ataladi. Shuning uchun ham har qanday ovoz alohida komponentlarga bo‘linadi.
Masalan, muzika bizga estetik zavq bersa, shovqin esa g‘ashimizni keltiradi.
Shovqin 130 desibelga bo‘lingan xalqaro tovush balandligi shkalasi bilan
o‘lchanadi. Tovush bosimi darajasini o‘lchash uchun shovqin o‘lchagich
(shumomer) qo‘llaniladi.
Qurilma va inshootlarning tebranishi, tebranish chastotasi (chs.), amplitudasi
(mm.), tebranma harakat tezligi (sm.sek), tebranma harakatning tezlanishi (sm.sek2)
bilan o‘lchanadi. Tebranishni o‘lchash va hisobga olish uchun mexanik vibragraf,
turli xil manba va kuchaytirgichlar qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida yuzaga keladigan barcha
shovqinlar chastota tarkibga qarab uch tabaqaga (klassga) bo‘linadi: past chastotali
(300 gersgacha), o‘rtacha chastotali (100 gersgacha) va yuqori chastotali (100
gersdan yuqori). Bu shovqin tabaqasi (klassi) har biri uchun yo‘l qo‘yiladigan
shovqin darajasi belgilanib, ular quyidagi miqdorlarga bo‘linadi: birinchi klass-65-
75 db, ikkinchi klass-75-100 db, uchinchi klass-100 db. dan ortiq. O‘rtacha kuchli
ovoz bilan aytilgan so‘z 1,5 metrli masofadan yetarlicha aniq va tushunarli eshitilsa,
bunday shovqin darajasi normal hisoblanadi. Bu kuch 68-70 db. bo‘lgan shovqin
darajasiga to‘g‘ri keladi.
Hozirgi vaqtda ko‘pchilik ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida
shovqin darajasi o‘rtacha 87-95 db ga teng bo‘lib, bu ko‘rsatgich asosan normal
hisoblanadi. Ammo ba’zi korxonalarda shovqin darajasi me’yoridan ancha oshiqdir.
Masalan, Toshkent, Farg‘ona to‘qimachilik korxonalarining ba’zi bo‘limlarida,
sexlarida shovqin darajasi 85 db. dan 120 db. gacha oshadi.
Shovqinning zararli ta’siri uning kuchi va chastotasi tufaylidir. U ko‘proq
markaziy asab tizimi orqali xodimning butun organizmiga ta’sir etuvchi biologik
qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi. Kuchli shovqin nafaqat quloqqa salbiy ta’sir ko‘rsatadi
va nihoyat oliy nerv faoliyatining buzilishi, qon bosimining o‘zgarishiga, yurak
faoliyatining buzilishiga, boshda og‘riq paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi.
Ko‘p yillik kuzatishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, agar kishi 90 db.dan
oshiqroq shovqin ostida uch-to‘rt yil mobaynida to‘xtovsiz ish faoliyatini amalga
oshirsa, bunday holda garmoniya kasalliklari, chala eshitish, bosh og‘rig‘i,
serjahillik, haddan tashqari charchash va xotira susayishi kabi bir qator ko‘ngilsiz
hollarga duchor bo‘ladi.
Shu boisdan ham mustaqil respublikamizning ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish korxonalarida shovqin va tebranish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘ngilsiz
hollarning oldini olish uchun barcha chora-tadbirlar qo‘llanilib kelmoqda.
Shovqinning zararli ta’sirlarini kamaytirish maqsadida, shovqin paydo
bo‘ladigan manbalarda texnologik, konstruktiv va ekspluatatsiya tadbirlarini
qo‘llash, shovqin kuchini uning tarqalishi yo‘lida tovush o‘tqazmaydigan yoki
tovush yutadigan vositalar yordamida kamaytirish, shu va shunga o‘xshagan
omillarning zararli ta’sirlaridan shaxsiy himoya qilish kabi tadbirlarni amalga
oshirish zarur.
Tebranishlarning uzoq vaqt ta’sir etib turishi xodimning tez charchashiga,
uning asab tizimi va ichki organlari ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi. To‘qimachilik
sohasidagi korxonalarda tebranish parametrlarining eng yuqorisi to‘quv sexlarida,
mashinasozlik korxonalarining temirchilik sexlarida bo‘lishi mumkin. Tebranishga
qarshi
kurashish
uchun
maxsus
texnik
vositalardan
(turli
izolyatorlar,
amortizatorlardan), shuningdek, shaxsiy (individual) saqlanish vositalaridan (masus
qo‘lqoplar, paloslar va to‘shaklardan) foydalaniladi.
Me’yoridan ortiqcha shovqin va tebranishning oldini olish va unga qarshi
kurashish ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida eng qulay mehnat
sharoiti yaratish sohasida olib borilayotgan muhim ishning bir qismi bo‘lib, u
mehnatni tashkil etish va boshqarishning zaruriy shartlaridandir.
Ishlovchining kiyimi, ish joyining ozoda, saronjom va batartibligi ish joyi
madaniyati elementlariga kiradi. Kiyim qulay, bejirim, ish yoki xizmat xarakteriga
mos gigienik xususiyatli bo‘lishi va mehnat xafsizligini ta’minlashi kerak. Ish joyini
ozoda va tartibli saqlash uchun uni muntazam yig‘ishtirib va asbob-uskunalarga
qarab turish, ya’ni asbob-uskunalarni muntazam tozalash grafigiga qat’iy rioya qilish
kerak.
Korxonalarda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish madaniyati texnikasi va
ishni tashkil qilishning yuksak darajada bo‘lishi hisobigagina emas, balki
mehnatkashlarga xizmat ko‘rsatishni takomillashtirib borish hisobiga ham yaratiladi.
Jumladan, dushxonalar, kiyim yechadigan va kiyadigan xonalar, dam olish va hordik
chiqarish xonalari, kiyim shkaflari, oshxonalar shu hisobga kiradi. Ayniqsa, xotin-
qizlar ko‘proq faoliyat ko‘rsatadigan, masalan, to‘qimachilik korxonalarida
ayollarning mehnat qilish va dam olish sharoitiga alohida e’tibor berilishi kerak.
Jamoadagi psixologik iqlim, xodimlarning o‘zaro munosabatlari, ularning
kayfiyatlari ham mehnatni tashkil etish muammolariga kiradi. Bularning
hammasi ish qobiliyatiga, xodimlarning beqarorligiga va ishlab chiqarish
(xizmat ko‘rsatish) ko‘rsatgichlariga muhim (ham ijobiy, ham salbiy) ta’sir
ko‘rsatadi. Korxonalardagi psixologik iqlim ko‘p texnikaviy va tashkiliy
