Ilmiybaza.uz Mehnat ta’limi va tarbiyasining uzviyligi Reja: 1.Mehnatga munosabat. 2.Texnologiya fani va tarbiyasining uzviyligi va ularning o’ziga xos jihatlari. 3.Integratsiyalashgan tarbiyaviy tadbirlarning samaradorligini oshirish omillari. Ilmiybaza.uz Mavzuga doir tayanch tushunchalar: texnologiya fani va tarbiyasi, texnologiya fanining o’ziga xos jihatlari, integratsiyalashgan tarbiyaviy tadbir turlari. Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichi, texnologiya fanining xarakteri va mazmuniga, insonni hayotga tayyorlashga yuksak talablar qo‘yadi. Shunga ko‘ra har bir kishini hayotga tarbiyalashda aniq o‘zgarishlar qilishi lozim. Har bir o‘quvchida zamonaviy ishchi shaxsining sifatlarini shakllantirish uchun maktabning boshlang‘ich sinflarida va hatto ilgariroq maktabgacha muassasalarda, keyinroq maktabdan yuqori sinflardagi ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, o‘z bilimlarini davom ettirishlari lozim. Butun kuch va qobiliyatlarini siyosiy bilim doiralarini kengaytirish, zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish va mehnatni har tomonlama uyg‘unlashtira olishga o‘rgatishdan iboratdir. О’quvchilarni mehnatga tarbiyalash va kasbga tayyorlash vazifalari boshlang‘ich sinflarda butun ta’lim va tarbiya tizimida hamda barcha o'quv predmetlari yordamida hal etiladi. Bu o‘rinda mehnat darslari yetakchi rol o‘ynaydi. Boshlang'ich sinflarda mehnat ta’limining ilk tushunchalari, malaka va ko‘nikmalari mehnat darslarida shakllantiriladi. Boshlang’ ich maktabdagi mehnat ta’ limining asosiy vazifalari mehnatga axloqiy, ruhiy tayyorlash va amaliy tayyorlash, о‘quvchilarni boshlang’ich politexnik bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir. Mehnatga axloqiy tayyorlash - o‘zaro do‘stona yordamni berishni, ijodiy tashabbuskorlik, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyish qilishni, mehnat kishilari va mehnat natijalarini hurmat qilishni o‘rgatishdan iboratdir. Mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etishda jamoa asosidagi mehnatni uyushtirish muhim masalalardan biridir. Zero, jamoa ishtirokida o‘tkazilayotgan mehnat jarayonida o‘quvchilarda do‘stlik, o‘rtoqlik, o‘zaro yordam va hamkorlik, jamoa mehnat samaralaridan quvonish kabi xislatlar tarbiyalanib boradi.Shuningdek, ularda tashabbuskorlik, tashkilotchilik, Ilmiybaza.uz mehnatga ijodiy yondashish, jamoa manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo‘yish singari axloqiy sifatlaming shakllanishiga poydevor qo‘yiladi. Mehnat jarayonida o‘quvchilarda mehnat madaniyatining unsurlarini hosil qilib borish muhim talablardan biri sanaladi. Mehnat madaniyati - bajarilayotgan ishga ongli munosabatda bo‘lish, uni ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi (puxta rejalashtirish, vaqtdan unumli foydalanish), ish o‘mini ozoda tutish, mehnat (ish) qurollariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, boshlangan ishni natijalash, uning samarali bo‘lishiga erishishga yo‘naltirilgan faoliyat ko‘rsatkichidir. Mehnat madaniyati tushunchasi o‘zida yana o‘quvchining mustaqil harakat olib borishini, mehnat qilishi va dam olishini to‘g‘ri tashkil eta olishni ham aks ettiradi. Mehnatga ongli munosabatni tarbiyalashning yana bir talabi o‘quvchilami ilm-fan, madaniyat, texnika va texnologiya borasidagi yangiliklardan boxabar etish, ularda mehnatga nisbatan qiziqishni hosil qilish, bu boradagi layoqat, qobiliyat va iqtidorlarini oshirib borishdan iborat. Mehnatga ruhiy tayyorlash - o'quvchilaming yoshiga mos keluvchi ongli va ijobiy xususiyatlami tarkib toptirish, o‘quvchilaming mehnat malaka va ko‘nikmalarini egallashga qiziqishini shakllantirishdan iboratdir. O'qituvchining vazifasi o‘quvchilarga yoshligidan boshlab mehnat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga o‘quvchilaming mehnatga qobiliyatini shakllantirish, jamiyat rivojlanishi uchun ishlab chiqarishda qatnashish zarurligini tushuntirish juda muhimdir. Mehnatga ruhiy tayyorlash o‘quvchilardagi turli psixologik jarayonlarni rivojlantirishni va takomillashtirishni nazarda tutadi. Bular: sezib- anglash, psixomotor, emotsional-idrok, diqqat, xotira, tafakkur- mehnatning psixologik komponentlaridir. O‘quvchilami mehnatga o'rgatishda uning ruhiy imkoniyatlarini nazarda tutib, hissiy bilish jarayonini takomillashtirish zarur. Bundan tashqari bolaning xotirasini o‘stirish ham alohida ahamiyatga ega. Chunki, mehnat faniga oid materiallarni eslab qolish va amaliy ishlarni bajarish boshqa predmetlarga nisbatan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Barcha yangi asboblar, materiallarni, amaliy ishlaming nomini boshlang‘ich sinf o‘quvchilari predmetni ko‘rib idrok etish bilan fikran biriktirib, tinglab o‘rganadilar, tushunib oladilar. Ilmiybaza.uz O‘qituvchi mehnat darslarida amaliy ishlami tushuntiribgina qolmay, balki asosiy materiallar va buyumlar namunasini, asboblami materialga ishlov berish usullarini, ish bosqichlarining izchilligini ko‘rsatadi. Shu bois mehnat ta’limida eshitish, ko‘rish xotirasi va harakatlanuvchi xotira muhim ro‘l o‘ynaydi. O‘quvchilarda mehnat darsidan mehnat darsigacha yangidan-yangi bilim va ko‘nikmalar mujassamlashib boradi, ularni esa anglash va xotirada saqlab qolish kerak. Mehnat ta’limini to‘g‘ri tashkil etish о'quvchilarni qiyinchiliklarni yengishga, qo‘yilgan maqsadga erishish yo'lida qat’iyat bilan mehnat qilish, boshlangan ishni chalatashlabketmay, balki oxirigayetkazishga o‘rgatish lozim. Bu o‘rinda o‘quvchilarda ijobiy natijalar: mehnatdan quvonish, lazzatlanish va qoniqish hissiyotlarining namoyon bo’lishi juda muhimdir. О‘quvchilami mehnatga amaliy tayyorlash. Boshlang’ich sinf mehnat ta’limida keng ma’nodagi mehnatning ilmiy asoslari haqida emas, mehnat ta’limning elementlari to‘g‘risida gap boradi. Bu o‘quvchilarda mehnatning yutuqlariga nisbatan qiziqish uyg‘onishiga yordam beradi. Politexnik bilimga ega bo‘lish qo‘yilgan mehnat vazifalarini bajarishda yordam beradi. Shuningdek, bu bilim kerakli amaliy ish bosqichlarini qanday va qaysi izchillikda amalga oshirish, qanday asboblami qo’llash va uning sabablarini anglashga ko‘maklashadi. O’quvchilarni mehnatga amaliy tayyorlash mehnat ta’limining muhim omillaridan biridir. U o‘zaro bog‘langan bir nechta elementlardan: oddiy asbob va moslamalardan foydalana bilish, u yoki bu materialga ma’lum izchillikda ishlov bera olish, yo‘l qo‘yilgan xatoni o‘z vaqtida aniqlash va to‘g‘irlay olish kabilardan tarkib topadi. Mehnatga amaliy tayyorlashni faqat kerakli bilimlar bazasida amalga oshirish mumkin.U boshlang'ich sinflarda boshlang’ich politexnik bilimlarga asoslanadi. Mehnat ta’limining mazmuniga muvofiq o‘quvchilar mazkur yosh uchun qulay bo‘lgan materiallarga ishlov berish, qo’llaniladigan oddiy asbob va moslamalardan foydalanish malaka va ko‘nikmalarini egallaydilar. Oddiy asbob va moslamalar maxsus asbob va moslamalarning bosh asosi hisoblanadi. O’quvchilar ta’lim jarayonida va darsdan tashqari sharoitlarda mehnatning ijtimoiy jamiyatda tutgan o‘rni va rolini, inson kamolotini ta’minlash omili ekanligini, shaxsning qobiliyati va iqtidorini mehnat Ilmiybaza.uz jarayonida takomillashib borishini hayotiy misollar yordamida bilib olishlari lozim. Mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etishda bugungi kunda an’anaviy va noan’anaviy shakllardan foydalanilmoqda. Xususan, mehnat bayramlari, ishlab chiqarish ko‘rgazmalari, hashar, “Mohir qo‘llar” tanlovi, “Quvnoq shahar ustaxonasi”, “Yosh radiotexniklar to‘garagi” va ijodiy markazlar faoliyati, shuningdek, ustozshogird an’analari asosida faoliyat olib boruvchi yakka tartibdagi kasb-hunar ta’limi va boshqalar. Mehnat tarbiyasi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ta’lim muassasalarida o‘quvchilar maktabga kelgan dastlabki kunlardanoq o‘zlarining yosh va psixologik xusnsiyatlariga mos mehnat faoliyatiga jalb qilinadilar. Bunda ular o‘z-o‘ziga xizmat qilish borasidagi eng oddiy yumushlarni bajaradilar (chunonchi, sinf xonasi ozodaligini saqlash, o‘quv qurollarini ta’mirlash, kitoblarni yelimlash, o‘quv anjomlarini darsga tayyorlash va hokazolar). Mehnatga ruhiy, axloqiy va amaliy tayyorlash jarayonida o‘quvchilarda mehnatsevarlik, mehnatni tashkil etish jarayonida intizomga bo‘ysunish, maqsadni amalga oshirish yo’lida shijoat, qat’iyat ko‘rsatish, axloqiy-irodaviy xususiyatlar tarbiyalanib boradi. Mehnat ta’limi vazifalari haqida gapirilganda, o‘quvchilarda mehnatsevarlik, mas’uliyat, intizomlilik, burch hissi, jamoatchilik hissini tarbiyalashni tilga olmaslik mumkin emas. Shu bilan birgalikda mehnat odamlar tirikchiligining moddiy va ma’naviy ta’minotining vositasi, jamiyat taraqqiyotining eng muhim omilidir. O’quvchilarni barkamol shaxs bo’lib voyaga yetishida mehnat ta’limining roli ko‘p qirralidir. Mehnat o‘quvchilaming bilim olishiga intilishlarini qo‘zg‘atuvchi vositagina emas, balki uning manbayi hamdir. Mehnat ta’limi jarayonida o‘quvchilami aqliy jihatdan o‘stirishda jismoniy va aqliy mehnatni almashtirib turish muhim ahamiyatga egadir. Biroq har qanday mehnat ham aqliy o‘sishga yordam bermasligini unulmasligimiz kerak. Mehnat ta’limi shaxsning eng muhim iroda va axloqiy sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Mehnat ta’limida mehnatga psixologik tayyorgarlik, mehnat faoliyatining to‘g‘ri motivlari tarbiyalanadi, shaxsning har bir ongli mehnatkash uchun zarur bo‘lgan sifatlari shakllanadi. Darslarning jihozlanganligi o‘z mehnati uchun shaxsiy mas’uliyatni, mehnat madaniyatini tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Agarda bolalar yomon Ilmiybaza.uz jihozlangan sinfda, qo‘pol, og‘ir va yoshlariga nomunosib asboblar bilan shug‘ullansalar ish natijalari ko‘ngildagidek bo‘lmaydi.Agarda bola har bir qadamda tartiblilikka, aniqlikka rioya qilish lozimligiga ishonch hosil qilmasa, bolalarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashda muvaffaqiyatga erishish haqida gapirish qiyin. Mehnat malaka va ko‘nikmalari u yoki bu mehnat jarayonida belgilangan tartibga va harakat izchilligiga rioya qilish kerakligini muntazam tushuntirib borish bilan birga bo‘ladigan ko‘p mashq qilishlar natijasida tarkib topadi. O'quvchilar o‘rtasida yo'lga qo‘yilgan o‘zaro yordam esa, ularda do‘stlik, birodarlik, umumlashish, jamoatchilik kabi fazilatlami tarbiyalaydi. Ta’lim muassasalarida mehnat ta’limi va tarbiyasini olib borish maxsus dastur asosida amalga oshiriladi. Mehnat ta’limi dasturi namunali xususiyatga ega. Unda maktab, o‘qituvchi va o‘quvchilar mehnat faoliyatini baholash bo‘yicha ta’lim va tarbiya natijalariga nisbatan davlatning minimum (eng kuchli) talablar aks etadi. Mehnat tarbiyasi jarayonida bu boradagi bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lish maqsadning o‘zigina va pedagogik faoliyatning yakuniy mahsuli emas, balki eng muhim insoniy layoqat —mehnat qilish layoqatini rivojlantirish uchun vosita hisoblanadi. Shu bois bugungi kunning talabi mehnat ta’limini tashkil etishda reproduktiv metodlar rolini kamaytirib, yuksak darajadagi mantiqiy fikrlash hamda yaratuvchanlik asosini hosil qiluvchi faol tadqiqot metodlaridan foydalanish hisoblanadi. Mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkiliy shakllarini o‘qituvchilar yosh, psixologik xususiyatlari, mahalliy shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda tanlaydigan. Mehnat tarbiyasini yo‘lga qo‘yishga shunday shakl va metodlardan foydalanish lozimki, natijada mehnat insonning eng sevimli mashg‘ulotiga aylansin, shaxs mehnati samarasi, yutug‘i va quvonchi bilan yashay olsin. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Mehnat tarbiyasining mazmunini ayting. 2. Mehnat ta’limi turlarini ayting va ularni ta’riflang. 3. Mehnat tarbiyasining o‘quvchilarni kasbga yo‘llashdagi ahamiyatini ayting. 4. Mehnat faoliyatini tashkil etishga qo‘yiladigan pedagogik talablar Ilmiybaza.uz nimadan iborat? Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Sanoqulov X.R,Xodieva D.P.Satbaeva “Mehnat va uni o’qitish metodikasi” Darslik .T.;TDPU.2015-yil. 2. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni o’qitish metodikasi” O’quv qo’llanma. 2007yil TDPU. 3..Sanaqulov X.,.Xaydarov M “Boshlang’ich sinflarda qog’ozdan amaliy ishlar” o’quv-metodik qo’llanma .T.;Navruz.2013-yil. 4.I.Mannopova,R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik .Toshkent-2017 5. I.Mannopova,R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik .Toshkent-2017 6.Matlab Tilavova ”Mehnat va uni o’qitish metodikasi ”.Toshkent ”Turon Zamin Ziyo” 2017. 7. The Exequisite Book of Paper Flowers : A Guide to Making Unbelievably Realistic Paper USA, 2014 Blooms. USA, 2014. Paperback New York, Boston