MEHNAT TA’LIMI VA TARBIYASINING UZVIYLIGI. TEXNOLOGIYA DARSLARIDA O’QUVCHILARNI KASB-HUNARGA YO’NALTIRISH TEXNOLOGIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-07-11

Yuklab olishlar soni

7

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

36,1 KB


MEHNAT TA’LIMI VA TARBIYASINING UZVIYLIGI. TEXNOLOGIYA DARSLARIDA O’QUVCHILARNI KASB-HUNARGA YO’NALTIRISH TEXNOLOGIYALARI REJA: 1. Texnologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifalari 2. Texnologiya darslarini tashkil etish metodikasi 2. Texnologiya darslarida kasb-hunarga yo‘naltirish. 3. Kasbga oid ma‘lumotlar. 3. Kasbga yo‘naltirishda turli boshqotirmalardan foydalanish. 4. Kasbga yo‘naltirishga doir o‘yin texnologiyalaridan foydalanish. Tayanch so‘zlar: texnologiya, mehnat, tarbiyaviy maqsad, o’quvchi, mehnat tarbiyasi Ta’limiy maqsad – o‘quvchilarning barkamol shaxslar bo‘lib shakllanishlari uchun ularga mehnat jarayonlari, qo‘l mehnatiga o‘rgatish, ularni kasblar haqida ma’lumotlar berish bilan birga uyg‘unlashtirish orqali ularning kasbga tayyorgarligiga zamin yaratishdan iborat. Tarbiyaviy maqsad – o‘quvchilarning mehnat ko‘nikmalarini egallashlari jarayonida mehnat va kasbga munosabatlarida yuqori axloqiy sifatlarini, mehnatsevarlik, vatanparvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat. Rivojlantiruvchi maqsad – Texnologiya ta`limi mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarga aqliy, jismoniy, axloqiy badiiy estetik tarbiya va ta’lim berish orqali ularning barkamol shaxslar bo‘lib yetishishlariga yordam berishdan iborat. Nazorat maqsad – o‘quvchilarning dasturda belgilangan bilim, ko‘nikmalarni DTS ga binoan o‘zlashtirish holatini nazorat qilishdan iborat. Ijodiy vazifa – Texnologiya ta`limi jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarini zamonaviy talablar darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun o‘quvchilarning mustaqil ravishda ijodiy faoliyat yurita olishiga o‘rgatish. MEHNAT TA’LIMI VA TARBIYASINING UZVIYLIGI. TEXNOLOGIYA DARSLARIDA O’QUVCHILARNI KASB-HUNARGA YO’NALTIRISH TEXNOLOGIYALARI REJA: 1. Texnologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifalari 2. Texnologiya darslarini tashkil etish metodikasi 2. Texnologiya darslarida kasb-hunarga yo‘naltirish. 3. Kasbga oid ma‘lumotlar. 3. Kasbga yo‘naltirishda turli boshqotirmalardan foydalanish. 4. Kasbga yo‘naltirishga doir o‘yin texnologiyalaridan foydalanish. Tayanch so‘zlar: texnologiya, mehnat, tarbiyaviy maqsad, o’quvchi, mehnat tarbiyasi Ta’limiy maqsad – o‘quvchilarning barkamol shaxslar bo‘lib shakllanishlari uchun ularga mehnat jarayonlari, qo‘l mehnatiga o‘rgatish, ularni kasblar haqida ma’lumotlar berish bilan birga uyg‘unlashtirish orqali ularning kasbga tayyorgarligiga zamin yaratishdan iborat. Tarbiyaviy maqsad – o‘quvchilarning mehnat ko‘nikmalarini egallashlari jarayonida mehnat va kasbga munosabatlarida yuqori axloqiy sifatlarini, mehnatsevarlik, vatanparvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat. Rivojlantiruvchi maqsad – Texnologiya ta`limi mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarga aqliy, jismoniy, axloqiy badiiy estetik tarbiya va ta’lim berish orqali ularning barkamol shaxslar bo‘lib yetishishlariga yordam berishdan iborat. Nazorat maqsad – o‘quvchilarning dasturda belgilangan bilim, ko‘nikmalarni DTS ga binoan o‘zlashtirish holatini nazorat qilishdan iborat. Ijodiy vazifa – Texnologiya ta`limi jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarini zamonaviy talablar darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun o‘quvchilarning mustaqil ravishda ijodiy faoliyat yurita olishiga o‘rgatish. Amaliy vazifa – buyum, narsa, namunalar asosida zaruriy vazifalarni amalda bajara olish. Texnologiya ta`limi bo‘yicha DTS da umumiy o‘rta ta’lim maktablarida Texnologiya ta`limi va kasb tanlashga yo‘naltirishning tayanch mazmuni hamda maktabni bitirgan o‘quvchilarning Texnologiya ta`limi fanidan tayyorgarlik darajasini me’yorlari ifodalanadi. Texnologiya ta`limi va tarbiyasining maqsadi o‘quv ishlarida mehnatga nisbatan ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Mazkur maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni hal etish talab qilinadi. Mehnat tarbiyasini tashkil etishda hal etiluvchi vazifalar ko‘p qirrali bo‘lib, u o‘quvchilarning mehnat faoliyatiga amaliy, ruhiy va axloqiy tayyorgarlikning barcha tomonlarini qamrab oladi. Texnologiya ta`limi va tarbiyasini tashkil etishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: 1. Mehnatning mohiyatini anglatish orqali o‘quvchilarga mehnatning shaxs kamoloti va jamiyat taraqqiyotidagi rolini yoritib berish; 2. Inson mehnati hamda mehnat mahsuli bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni qadrlash, asrab-avaylashga o‘rgatish; 3. Mehnat qilishga nisbatan rag‘batni, shuningdek, muhabbatni uyg‘otish; 4. O‘quvchilarning mehnatga ijtimoiy burch sifatida yondashuvlarini yuzaga keltirish; 5. Mehnat faoliyatini tashkil etishga ongli ravishda, vijdonan yondashishni odatlantirish; 6. Mehnat faoliyatini jamoa asosida tashkil etish; 7. Mehnatga hayotiy zururat, inson faoliyatining asosi sifatida munosabatda bo‘lish; 8. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish borasida mehnat ko‘nikmasi va malakalarini shakllantirishni yuzaga keltirish; 9. O‘quvchilarda mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash; o‘z mehnati samarasidan g‘ururlanish tuyg‘usini shakllantirish; 10. Muayyan kasb-hunar sirlarini o‘zlashtirishga erishish va hokazolar. Amaliy vazifa – buyum, narsa, namunalar asosida zaruriy vazifalarni amalda bajara olish. Texnologiya ta`limi bo‘yicha DTS da umumiy o‘rta ta’lim maktablarida Texnologiya ta`limi va kasb tanlashga yo‘naltirishning tayanch mazmuni hamda maktabni bitirgan o‘quvchilarning Texnologiya ta`limi fanidan tayyorgarlik darajasini me’yorlari ifodalanadi. Texnologiya ta`limi va tarbiyasining maqsadi o‘quv ishlarida mehnatga nisbatan ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Mazkur maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni hal etish talab qilinadi. Mehnat tarbiyasini tashkil etishda hal etiluvchi vazifalar ko‘p qirrali bo‘lib, u o‘quvchilarning mehnat faoliyatiga amaliy, ruhiy va axloqiy tayyorgarlikning barcha tomonlarini qamrab oladi. Texnologiya ta`limi va tarbiyasini tashkil etishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: 1. Mehnatning mohiyatini anglatish orqali o‘quvchilarga mehnatning shaxs kamoloti va jamiyat taraqqiyotidagi rolini yoritib berish; 2. Inson mehnati hamda mehnat mahsuli bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni qadrlash, asrab-avaylashga o‘rgatish; 3. Mehnat qilishga nisbatan rag‘batni, shuningdek, muhabbatni uyg‘otish; 4. O‘quvchilarning mehnatga ijtimoiy burch sifatida yondashuvlarini yuzaga keltirish; 5. Mehnat faoliyatini tashkil etishga ongli ravishda, vijdonan yondashishni odatlantirish; 6. Mehnat faoliyatini jamoa asosida tashkil etish; 7. Mehnatga hayotiy zururat, inson faoliyatining asosi sifatida munosabatda bo‘lish; 8. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish borasida mehnat ko‘nikmasi va malakalarini shakllantirishni yuzaga keltirish; 9. O‘quvchilarda mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash; o‘z mehnati samarasidan g‘ururlanish tuyg‘usini shakllantirish; 10. Muayyan kasb-hunar sirlarini o‘zlashtirishga erishish va hokazolar. Yosh avlodning mehnat faoliyati quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantiriladi va tarkib toptiriladi: mehnat o‘yindan ajralgan holda mustaqil faoliyat sifatida shakllantiriladi; mehnat faoliyati jarayonining mohiyatini o‘zlashtirilishiga erishiladi; mehnat faoliyatining turli shakllari vujudga keltiriladi. Ijtimoiy mehnatning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi. Mehnat tarbiyasidan ko‘zlangan maqsad, avvalo, o‘quvchilarga mehnatning mohiyati, mazmunini chuqur anglatishdan iboratdir. Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnat va mehnat faoliyatiga ongli munosabatni, shuningdek, muayyan ijtimoiy- foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. Mehnat tarbiyasining maqsadi shaxsda mehnat va mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni shakllantirishdan iborat. Mehnat tarbiyasini tashkil etishda quyidagi vazifalar hal qilinadi: 1. Shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish; 2. O‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirish; 3. O‘quvchilarni turli mazmunga ega mehnat ko‘nikma va malakalari bilan qurollantirish; 4. O‘quvchilarda mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni shakllantirish; 5. O‘quvchilarni nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish; 6. O‘quvchilarda mehnatga muhabbat uyg‘otish, ularni mehnatsevarlikka, tejamkorlikka o‘rgatish. Texnologiya ta`limi o‘qituvchisi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan bajariladigan aqliy va jismoniy harakatlar jarayonidan iborat bo‘lib, yakuniy natijada ularning mehnat qurollari, vositalari va jarayonlari haqidagi bilimlarini hamda ma’lum sohadagi ishlab chiqarish mehnatini bajarish uchun zarur amaliy ko‘nikma va malakalarni egallashlariga ongli ravishda kasb tanlashga hamda jamiyat va shaxs farovonligi yo‘lida mehnat faoliyatida ko‘nikishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifatlarni va tafakkurlarni rivojlantirishga qaratilgan o‘quv fanidir. Umumiy o‘rta ta’lim maktabida mehnat fanini o‘qitishning maqsadi: O‘quvchilarning aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari bilan tanishtirish. Kasblar to‘g‘risida ma’lumotlar bilan tanishtirish. Dastlabki mehnat ko‘nikmalari va Yosh avlodning mehnat faoliyati quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantiriladi va tarkib toptiriladi: mehnat o‘yindan ajralgan holda mustaqil faoliyat sifatida shakllantiriladi; mehnat faoliyati jarayonining mohiyatini o‘zlashtirilishiga erishiladi; mehnat faoliyatining turli shakllari vujudga keltiriladi. Ijtimoiy mehnatning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi. Mehnat tarbiyasidan ko‘zlangan maqsad, avvalo, o‘quvchilarga mehnatning mohiyati, mazmunini chuqur anglatishdan iboratdir. Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnat va mehnat faoliyatiga ongli munosabatni, shuningdek, muayyan ijtimoiy- foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. Mehnat tarbiyasining maqsadi shaxsda mehnat va mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni shakllantirishdan iborat. Mehnat tarbiyasini tashkil etishda quyidagi vazifalar hal qilinadi: 1. Shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish; 2. O‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirish; 3. O‘quvchilarni turli mazmunga ega mehnat ko‘nikma va malakalari bilan qurollantirish; 4. O‘quvchilarda mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni shakllantirish; 5. O‘quvchilarni nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish; 6. O‘quvchilarda mehnatga muhabbat uyg‘otish, ularni mehnatsevarlikka, tejamkorlikka o‘rgatish. Texnologiya ta`limi o‘qituvchisi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan bajariladigan aqliy va jismoniy harakatlar jarayonidan iborat bo‘lib, yakuniy natijada ularning mehnat qurollari, vositalari va jarayonlari haqidagi bilimlarini hamda ma’lum sohadagi ishlab chiqarish mehnatini bajarish uchun zarur amaliy ko‘nikma va malakalarni egallashlariga ongli ravishda kasb tanlashga hamda jamiyat va shaxs farovonligi yo‘lida mehnat faoliyatida ko‘nikishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifatlarni va tafakkurlarni rivojlantirishga qaratilgan o‘quv fanidir. Umumiy o‘rta ta’lim maktabida mehnat fanini o‘qitishning maqsadi: O‘quvchilarning aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari bilan tanishtirish. Kasblar to‘g‘risida ma’lumotlar bilan tanishtirish. Dastlabki mehnat ko‘nikmalari va malakalarini shakllantirish. Mehnatga qiziqish va mehnatsevarlikni shakllantirish. Mehnat va kasblarni qadrlash, ularning ahamiyatini tushunishga o‘rgatish. Maktabda texnologiya ta`limidan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar quyidagi vazifalarni amalga oshirishni nazarda tutadi: – o‘quvchilarda dastlabki nazariy va amaliy mehnat tajribalarini hosil qilish, zamonaviy texnika borasidagi bilimlari doirasini yanada kengaytirish, ularda kishilar mehnati va mehnat jarayoniga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga tayyorlash; – o‘ziga topshirilgan har qanday ishni uddalay bilish, mehnatning o‘ziga xos madaniyati va uning nazariy asoslarini egallash, o‘z ishini va o‘rtoqlarining ishlarini rejalashtirish hamda tashkil eta olishga o‘rgatish; – o‘quvchilarni texnologiya ta`limi mashg‘ulotlari jarayonida aqlli, odobli, yaxshi axloqiy sifatlar shakllangan, did-farosatli hamda jismonan sog‘lom qilib tarbiyalashni amalga oshirish. Texnologiya ta`limi fani boshqa o‘quv fanlaridan o‘zining bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi:  Ushbu fanni o‘qitishda amaliy mazmun ustuvorligi;  Ishlab chiqarish bilan uzviy va chambarchas bog‘liqligi;  Mujassam fan ekanligi (fanlar bilan aloqadorligi);  O‘qitishda o‘g‘il va qiz bolalar mehnatining o‘ziga xosligi. 1–4 sinflarda Texnologiya ta`limi mashg‘ulotlari mazmuni va usullari o‘qituvchilar tomonidan insonlarning umumiy mehnat va kasb faoliyatlariga doir dastlabki mehnat ko‘nikmalarini o‘zlashtirishga qaratilgan. O‘quvchilar har bir mehnat harakatini ongli ravishda va shu harakatdan ko‘zlangan maqsadga muvofiq shaklda bajarishga o‘rgatib boriladi. 1–4 sinflarda Texnologiya ta`limi darsi haftasiga 1 soatdan o‘qitiladi. 1 sinfda 33 soat, 2–4 sinflarda 34 soatdan jami 1–4 sinflarda 135 soat o‘qitiladi. O‘quvchilar Texnologiya ta`limini amalga oshirish uchun quyidagi tashkiliy va uslubiy vazifalarni hal qilish lozim. Tashkiliy vazifalar: Texnologiya ta`limi bo‘yicha nazariy amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv xonalari hamda unda maxsus ish joyi tashkil qilish, xavfsiz va qulay mehnat sharoitini yaratish zarur. Xomashyo materiallar, asboblar, moslamalar bilan ta’minlash. Sanitariya-gigiena, mehnat xavfsizligi bo‘yicha malakalarini shakllantirish. Mehnatga qiziqish va mehnatsevarlikni shakllantirish. Mehnat va kasblarni qadrlash, ularning ahamiyatini tushunishga o‘rgatish. Maktabda texnologiya ta`limidan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar quyidagi vazifalarni amalga oshirishni nazarda tutadi: – o‘quvchilarda dastlabki nazariy va amaliy mehnat tajribalarini hosil qilish, zamonaviy texnika borasidagi bilimlari doirasini yanada kengaytirish, ularda kishilar mehnati va mehnat jarayoniga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga tayyorlash; – o‘ziga topshirilgan har qanday ishni uddalay bilish, mehnatning o‘ziga xos madaniyati va uning nazariy asoslarini egallash, o‘z ishini va o‘rtoqlarining ishlarini rejalashtirish hamda tashkil eta olishga o‘rgatish; – o‘quvchilarni texnologiya ta`limi mashg‘ulotlari jarayonida aqlli, odobli, yaxshi axloqiy sifatlar shakllangan, did-farosatli hamda jismonan sog‘lom qilib tarbiyalashni amalga oshirish. Texnologiya ta`limi fani boshqa o‘quv fanlaridan o‘zining bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi:  Ushbu fanni o‘qitishda amaliy mazmun ustuvorligi;  Ishlab chiqarish bilan uzviy va chambarchas bog‘liqligi;  Mujassam fan ekanligi (fanlar bilan aloqadorligi);  O‘qitishda o‘g‘il va qiz bolalar mehnatining o‘ziga xosligi. 1–4 sinflarda Texnologiya ta`limi mashg‘ulotlari mazmuni va usullari o‘qituvchilar tomonidan insonlarning umumiy mehnat va kasb faoliyatlariga doir dastlabki mehnat ko‘nikmalarini o‘zlashtirishga qaratilgan. O‘quvchilar har bir mehnat harakatini ongli ravishda va shu harakatdan ko‘zlangan maqsadga muvofiq shaklda bajarishga o‘rgatib boriladi. 1–4 sinflarda Texnologiya ta`limi darsi haftasiga 1 soatdan o‘qitiladi. 1 sinfda 33 soat, 2–4 sinflarda 34 soatdan jami 1–4 sinflarda 135 soat o‘qitiladi. O‘quvchilar Texnologiya ta`limini amalga oshirish uchun quyidagi tashkiliy va uslubiy vazifalarni hal qilish lozim. Tashkiliy vazifalar: Texnologiya ta`limi bo‘yicha nazariy amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv xonalari hamda unda maxsus ish joyi tashkil qilish, xavfsiz va qulay mehnat sharoitini yaratish zarur. Xomashyo materiallar, asboblar, moslamalar bilan ta’minlash. Sanitariya-gigiena, mehnat xavfsizligi bo‘yicha belgilangan talablarning to‘liq bajarilishini ta’minlash va muntazam nazorat qilib borish. Mehnat korxonalari, tashkilotlar, kasb-hunar kollejlari bilan uzviy aloqa o‘rnatish, o‘quv xonada ishlash qoidalari bilan tanishtirish, sinf jurnallarini, rasmiy hujjatlarni, ish rejalarini yuritish. Uslubiy vazifalar: Mashg‘ulotlarning yarim va bir yillik ish rejalarini tuzish, bunda mahalliy sharoit va ehtiyojlar va imkoniyatlarni hisobga olib, o‘quvchilarni yaqindan tanishtirish mumkin bo‘lgan kasb turlarini tanlash, o‘g‘il va qiz bolalarning o‘zlariga xos mehnat mashg‘ulotlarini amalga oshira borish, mashg‘ulotlarda zamonaviy ilg‘or pedagogik texnologiyalar, didaktik vositalardan keng foydalanish, mehnat ta’lim va tarbiyasining birligini ta’minlash. O‘quvchilarda mehnat malaka va ko‘nikmalarini, mehnatga qiziqish va mehnatsevarlikni shakllantirish. Texnologiya ta`limi jarayonida o‘quvchilarni aqliy va axloqiy jihatdan rivojlantirib borishda ularning yosh xususiyatlari, shaxsiy ruhiy va fiziologik sifatlarini hisobga olish, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishlarini olib borish. Boshlang‘ich maktablarda Texnologiya ta`limi va tarbiyasining asosiy vazifalari o‘quvchilarni mehnatga tayyorlash, o‘qitish va umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida qo‘l mehnatiga o‘rgatish, kasblar to‘g‘risida ma’lumotlar berish, davlat ta’lim standartlari talabi bo‘yicha tarbiyalash hamda o‘quvchilarni kasb-hunar egasi bo‘lib yetkazishda nazariy va amaliy bilim berishdan, mehnat madaniyatini shakllantirishdan tashkil topgan. Mehnat madaniyatining tarkib topishi uchun darslarda doimo bolalarning e’tiborini asbob va materiallarni saqlash qoidasi hamda joylashtirish tartibiga, ish joyini to‘g‘ri jihozlashga, materiallardan tejamkorlik bilan foydalanish usullariga, ish harakatlarining me’yori va sifatiga, ish ko‘rsatkichini ta’minlovchi tadbirlarga, ishlov berishda olingan aniqlik va tozalikka rioya qilishga va nihoyat narsani chiroyli qilib bezashga talab qilib borish kerak. Kerakli material va asboblari bilan yetarli ta’minlanmaganlik ham mehnat madaniyatining shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zan o‘quvchilarning tayyorlanmaganliklari va uyushmaganliklari tufayli o‘qituvchining ko‘p vaqti bekorga sarf bo‘ladi: biri qaychisini, ikkinchisi qog‘ozini olib kelmasdan, mashg‘ulotlarga qatnashib ish qilayotgan o‘rtog‘ini narsa so‘rab chalg‘itadi. Shuning belgilangan talablarning to‘liq bajarilishini ta’minlash va muntazam nazorat qilib borish. Mehnat korxonalari, tashkilotlar, kasb-hunar kollejlari bilan uzviy aloqa o‘rnatish, o‘quv xonada ishlash qoidalari bilan tanishtirish, sinf jurnallarini, rasmiy hujjatlarni, ish rejalarini yuritish. Uslubiy vazifalar: Mashg‘ulotlarning yarim va bir yillik ish rejalarini tuzish, bunda mahalliy sharoit va ehtiyojlar va imkoniyatlarni hisobga olib, o‘quvchilarni yaqindan tanishtirish mumkin bo‘lgan kasb turlarini tanlash, o‘g‘il va qiz bolalarning o‘zlariga xos mehnat mashg‘ulotlarini amalga oshira borish, mashg‘ulotlarda zamonaviy ilg‘or pedagogik texnologiyalar, didaktik vositalardan keng foydalanish, mehnat ta’lim va tarbiyasining birligini ta’minlash. O‘quvchilarda mehnat malaka va ko‘nikmalarini, mehnatga qiziqish va mehnatsevarlikni shakllantirish. Texnologiya ta`limi jarayonida o‘quvchilarni aqliy va axloqiy jihatdan rivojlantirib borishda ularning yosh xususiyatlari, shaxsiy ruhiy va fiziologik sifatlarini hisobga olish, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishlarini olib borish. Boshlang‘ich maktablarda Texnologiya ta`limi va tarbiyasining asosiy vazifalari o‘quvchilarni mehnatga tayyorlash, o‘qitish va umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida qo‘l mehnatiga o‘rgatish, kasblar to‘g‘risida ma’lumotlar berish, davlat ta’lim standartlari talabi bo‘yicha tarbiyalash hamda o‘quvchilarni kasb-hunar egasi bo‘lib yetkazishda nazariy va amaliy bilim berishdan, mehnat madaniyatini shakllantirishdan tashkil topgan. Mehnat madaniyatining tarkib topishi uchun darslarda doimo bolalarning e’tiborini asbob va materiallarni saqlash qoidasi hamda joylashtirish tartibiga, ish joyini to‘g‘ri jihozlashga, materiallardan tejamkorlik bilan foydalanish usullariga, ish harakatlarining me’yori va sifatiga, ish ko‘rsatkichini ta’minlovchi tadbirlarga, ishlov berishda olingan aniqlik va tozalikka rioya qilishga va nihoyat narsani chiroyli qilib bezashga talab qilib borish kerak. Kerakli material va asboblari bilan yetarli ta’minlanmaganlik ham mehnat madaniyatining shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zan o‘quvchilarning tayyorlanmaganliklari va uyushmaganliklari tufayli o‘qituvchining ko‘p vaqti bekorga sarf bo‘ladi: biri qaychisini, ikkinchisi qog‘ozini olib kelmasdan, mashg‘ulotlarga qatnashib ish qilayotgan o‘rtog‘ini narsa so‘rab chalg‘itadi. Shuning uchun o‘qituvchi dars boshlashdan oldin guruh sardorlari yordamida o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro do‘stona yordamga tayanib o‘z vaqtida choralar ko‘rishi lozim. Biroq har qanday holatda ham o‘quvchini uyga jo‘natmaslik yoki jazo berish tartibida o‘quvchini ishsiz qoldirmaslik kerak. Texnologiya ta`limiga ijodiy tashabbussiz yondashish mehnatni aqliy rivojlanish omiliga aylantirmaydi. Bilimlarni qo‘llashni talab qilmaydigan, tafakkurni faollashtirmaydigan mehnat faoliyati aqliy qobiliyatlarni o‘stirmaydi. Texnologiya ta`limi u yoki bu mehnat jarayonida belgilangan tartibda va harakatlar izchilligiga rioya qilish kerakligini muntazam tushuntirib borish bilan birga bo‘ladigan ko‘p marta mashq qilishlar natijasida tarkib topadi. Mehnatni sharaflash mehnat ahlining qadr-qiymatini uning mashaqqati uchun astoydil kurashish, o‘sib kamol topayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish jarayonida mehnatga munosabatlarini shakllantirish zarur bo‘lib, yosh avlod jamiyatimiz taraqqiyotida o‘z bilimi: mehnat, kasb-hunarlari bilan hissa qo‘shishlari pedagog tarbiyachilarning oldida turgan eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Texnologiya ta`limining mazmuni va uning tashkil etilishi. Texnologiya ta`limi dasturida o‘quvchilar mehnat darslarida egallashi lozim bo‘lgan ilmiy-texnik bilimlarining, mehnat malaka va ko‘nikmalari hajmi hamda mazmuni belgilab boriladi. Dasturda jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida yoshlarga Texnologiya ta`limini berish, ularni tarbiyalash sohasida qo‘yilgan maqsad va vazifalar o‘z ifodasini topgan. Texnologiya ta`limi dasturi o‘quv rejasi asosida ishlab chiqiladi. Texnologiya ta`limi o‘qituvchisi o‘zining kundalik faoliyatida bu dasturga amal qiladi va uning bajarilishi majburiy hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda o‘qituvchi o‘quv dasturiga mahalliy sharoitni hisobga olib ma’lum o‘zgarishlar kiritishi mumkin. Bu borada bir qancha talablar hisobga olinishi lozim. Dasturning mazmuni pedagogikaning didaktik printsiplarga to‘la-to‘kis javob berishi, ilmiy va mafkuraviy jihatdan puxta bo‘lishi, murakkabligi ortib borishi hisobga olingan holda va Texnologiya ta`limining tanlangan didaktik tizimiga muvofiq ravishda, muayyan izchillikda bayon qilinishi, turmush tajribasi bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. Mehnat malaka va ko‘nikmalari bilan qurollantirish. O‘quvchilarni tarbiyalash va ularni ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlashda mehnat malakalari va uchun o‘qituvchi dars boshlashdan oldin guruh sardorlari yordamida o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro do‘stona yordamga tayanib o‘z vaqtida choralar ko‘rishi lozim. Biroq har qanday holatda ham o‘quvchini uyga jo‘natmaslik yoki jazo berish tartibida o‘quvchini ishsiz qoldirmaslik kerak. Texnologiya ta`limiga ijodiy tashabbussiz yondashish mehnatni aqliy rivojlanish omiliga aylantirmaydi. Bilimlarni qo‘llashni talab qilmaydigan, tafakkurni faollashtirmaydigan mehnat faoliyati aqliy qobiliyatlarni o‘stirmaydi. Texnologiya ta`limi u yoki bu mehnat jarayonida belgilangan tartibda va harakatlar izchilligiga rioya qilish kerakligini muntazam tushuntirib borish bilan birga bo‘ladigan ko‘p marta mashq qilishlar natijasida tarkib topadi. Mehnatni sharaflash mehnat ahlining qadr-qiymatini uning mashaqqati uchun astoydil kurashish, o‘sib kamol topayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish jarayonida mehnatga munosabatlarini shakllantirish zarur bo‘lib, yosh avlod jamiyatimiz taraqqiyotida o‘z bilimi: mehnat, kasb-hunarlari bilan hissa qo‘shishlari pedagog tarbiyachilarning oldida turgan eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Texnologiya ta`limining mazmuni va uning tashkil etilishi. Texnologiya ta`limi dasturida o‘quvchilar mehnat darslarida egallashi lozim bo‘lgan ilmiy-texnik bilimlarining, mehnat malaka va ko‘nikmalari hajmi hamda mazmuni belgilab boriladi. Dasturda jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida yoshlarga Texnologiya ta`limini berish, ularni tarbiyalash sohasida qo‘yilgan maqsad va vazifalar o‘z ifodasini topgan. Texnologiya ta`limi dasturi o‘quv rejasi asosida ishlab chiqiladi. Texnologiya ta`limi o‘qituvchisi o‘zining kundalik faoliyatida bu dasturga amal qiladi va uning bajarilishi majburiy hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda o‘qituvchi o‘quv dasturiga mahalliy sharoitni hisobga olib ma’lum o‘zgarishlar kiritishi mumkin. Bu borada bir qancha talablar hisobga olinishi lozim. Dasturning mazmuni pedagogikaning didaktik printsiplarga to‘la-to‘kis javob berishi, ilmiy va mafkuraviy jihatdan puxta bo‘lishi, murakkabligi ortib borishi hisobga olingan holda va Texnologiya ta`limining tanlangan didaktik tizimiga muvofiq ravishda, muayyan izchillikda bayon qilinishi, turmush tajribasi bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. Mehnat malaka va ko‘nikmalari bilan qurollantirish. O‘quvchilarni tarbiyalash va ularni ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlashda mehnat malakalari va ko‘nikmalari katta o‘ringa ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga Texnologiya ta`limini berish vazifalaridan biri ularda bir qator mehnat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Texnologiya ta`limi dasturi talablarini bajarishda, mavzuga oid bilim berishda, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishda o‘quvchilarga ma’lum hajmdagi politexnik bilimlar beriladi. Boshlang‘ich politexnik bilim bilan qurollantirish o‘quvchilarga predmetni yasash, ishlov berilayotgan materialning xususiyatlari, texnologik o‘ziga xosliklari, materialga qo‘lda ishlov berilganda qo‘llaniladigan asbob-moslamalarning xususiyatlari, ulardan foydalanish qoidalari haqida ma’lumot berib boriladi. O‘quvchilarga berilayotgan politexnik bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarga o‘rgatish ma’lum nazariy darajada amalga oshirishga imkon beruvchi zamindir. Amaliy malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirish amaliy mashg‘ulot turlarini o‘rgatish ham demakdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bajarishi kerak bo‘ladigan amaliy ish turlari xilma-xildir, biroq mehnat malaka va ko‘nikmalarini egallamasdanoq amaliy ish jarayonidagi materiallarni o‘lchab olish va belgilash, ularni qirqib, ishlov berish, qismlarni еlimlash, tikish, o‘rash va bog‘lash kabi yo‘llar bilan birlashtirish va mustahkamlash, detallarni yig‘ish va buyumni mantaj qilish va buyumni bezash ishlarini bajarish bir qator qiyinchiliklar tug‘diradi. O‘quvchilardagi mehnatga bo‘lgan qiziqishni o‘z vaqtida aniqlash va ularga mehnat malakalarini sevgan mashg‘ulotlarida takomillashtirishlariga yordam berish juda muhimdir. Bunda o‘quvchilarning e’tiboriga eng oddiy buyum o‘yinchoqlarni, o‘yinlarni, o‘quv qurollarini tayyorlash, naqshlar chizib va qirqib olish, applikatsiya ishlari havola etiladi. Bundan tashqari o‘quvchilarda mehnatga qiziqishni uyg‘otish, mehnat darslarida hosil qilingan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlash uchun “Mohir qo‘llar” to‘garaklarida, sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Ko‘nikma – bu kishining bilim va tajriba asosida egallangan, ma’lum harakatni ongli bajarishga bo‘lgan qobiliyatidir. Masalan: kartonni kesa bilish ko‘nikmasi, qaychini to‘g‘ri ishlata olish, harakatni aniq muvofiqlashtirish, yo‘nalish, kuch va bosimning tengligini saqlash. ko‘nikmalari katta o‘ringa ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga Texnologiya ta`limini berish vazifalaridan biri ularda bir qator mehnat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Texnologiya ta`limi dasturi talablarini bajarishda, mavzuga oid bilim berishda, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishda o‘quvchilarga ma’lum hajmdagi politexnik bilimlar beriladi. Boshlang‘ich politexnik bilim bilan qurollantirish o‘quvchilarga predmetni yasash, ishlov berilayotgan materialning xususiyatlari, texnologik o‘ziga xosliklari, materialga qo‘lda ishlov berilganda qo‘llaniladigan asbob-moslamalarning xususiyatlari, ulardan foydalanish qoidalari haqida ma’lumot berib boriladi. O‘quvchilarga berilayotgan politexnik bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarga o‘rgatish ma’lum nazariy darajada amalga oshirishga imkon beruvchi zamindir. Amaliy malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirish amaliy mashg‘ulot turlarini o‘rgatish ham demakdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bajarishi kerak bo‘ladigan amaliy ish turlari xilma-xildir, biroq mehnat malaka va ko‘nikmalarini egallamasdanoq amaliy ish jarayonidagi materiallarni o‘lchab olish va belgilash, ularni qirqib, ishlov berish, qismlarni еlimlash, tikish, o‘rash va bog‘lash kabi yo‘llar bilan birlashtirish va mustahkamlash, detallarni yig‘ish va buyumni mantaj qilish va buyumni bezash ishlarini bajarish bir qator qiyinchiliklar tug‘diradi. O‘quvchilardagi mehnatga bo‘lgan qiziqishni o‘z vaqtida aniqlash va ularga mehnat malakalarini sevgan mashg‘ulotlarida takomillashtirishlariga yordam berish juda muhimdir. Bunda o‘quvchilarning e’tiboriga eng oddiy buyum o‘yinchoqlarni, o‘yinlarni, o‘quv qurollarini tayyorlash, naqshlar chizib va qirqib olish, applikatsiya ishlari havola etiladi. Bundan tashqari o‘quvchilarda mehnatga qiziqishni uyg‘otish, mehnat darslarida hosil qilingan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlash uchun “Mohir qo‘llar” to‘garaklarida, sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Ko‘nikma – bu kishining bilim va tajriba asosida egallangan, ma’lum harakatni ongli bajarishga bo‘lgan qobiliyatidir. Masalan: kartonni kesa bilish ko‘nikmasi, qaychini to‘g‘ri ishlata olish, harakatni aniq muvofiqlashtirish, yo‘nalish, kuch va bosimning tengligini saqlash. Malaka – bu faoliyatdagi mashq qilishlar jarayonida еtilgan, mujassamlashgan tajribadir. Bu tez va aniq bajarish, mashq qilish tufayli tarkib topgan ko‘nikma yoki bu ma’lum miqdordagi mashq va usullar bajarilganda ko‘nikmadan sakrab o‘tish degan ma’noni anglatadi. Shunung uchun mazkur ko‘nikma agarda malakani yuzaga keltirishni nazarda tutgan mashq va usullar to‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa u to‘g‘ri malakaga aylanishi mumkin. Biroq malakaning takommillashuv darajasi o‘qitishning turli bosqichlarida turlichadir. Uning strukturasi ham o‘zgaruvchandir. Mashqlar jarayonida o‘quvchilar bajarilayotgan harakatlar murakkablashib borgan sari, asta- sekin oddiy malakalarning murakkab malakalarga birlashuvi sodir bo‘ladi. Mehnat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish quyidagicha asosiy bosqichlardan tarkib topadi: a) boshlang‘ich tushuncha berish; b) mehnat harakatlarini sinov uchun bajarish; d) ish harakatlari natijasi; e) yakuniy xulosa chiqarish. Mehnat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirishga mo‘ljallangan amaliy ishlar faqat vaqtga ko‘ra taqsimlanganda hamda ma’lum tizim asosida o‘tkazilgandagina ijobiy natija beradi. Amaliy ishlar tizimi quyidagi asosiy talablarni o‘z ichiga oladi: 1. Amaliy ishlarni bajariladigan topshiriqning murakkabligi oshib borishini nazarda tutgan holda joylashtirish lozim. 2. Bajarilayotgan amaliy ish mazmuni to‘liq tarzda oldingi amaliy ishga asoslanishi lozim. 3. Amaliy ish jarayonida mustaqil ishlash darajasi ortib borishi kerak. Mehnat malakasining muvaffaqiyatli bo‘lishi bir qator shartlarga bog‘liq. O‘quvchi o‘z faoliyatini mustaqil rejalashtirmas ekan, uning malakasi hech qachon to‘liq bo‘lmaydi. Nazoratning yo‘qligi ko‘pincha xato va nuqsonlarning amaliy ishlar jarayonida ortib borishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida еtilmagan harakat va usullarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Texnologiya ta`limi bo‘yicha ishlarni amalga oshirayotganda o‘quvchilar u yoki bu ishni bajarish natijasida qanday ko‘nikma, bilim va malakalarni egallashlarini aniq bilishi kerak. Ana shunday holda o‘qituvchi Malaka – bu faoliyatdagi mashq qilishlar jarayonida еtilgan, mujassamlashgan tajribadir. Bu tez va aniq bajarish, mashq qilish tufayli tarkib topgan ko‘nikma yoki bu ma’lum miqdordagi mashq va usullar bajarilganda ko‘nikmadan sakrab o‘tish degan ma’noni anglatadi. Shunung uchun mazkur ko‘nikma agarda malakani yuzaga keltirishni nazarda tutgan mashq va usullar to‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa u to‘g‘ri malakaga aylanishi mumkin. Biroq malakaning takommillashuv darajasi o‘qitishning turli bosqichlarida turlichadir. Uning strukturasi ham o‘zgaruvchandir. Mashqlar jarayonida o‘quvchilar bajarilayotgan harakatlar murakkablashib borgan sari, asta- sekin oddiy malakalarning murakkab malakalarga birlashuvi sodir bo‘ladi. Mehnat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish quyidagicha asosiy bosqichlardan tarkib topadi: a) boshlang‘ich tushuncha berish; b) mehnat harakatlarini sinov uchun bajarish; d) ish harakatlari natijasi; e) yakuniy xulosa chiqarish. Mehnat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirishga mo‘ljallangan amaliy ishlar faqat vaqtga ko‘ra taqsimlanganda hamda ma’lum tizim asosida o‘tkazilgandagina ijobiy natija beradi. Amaliy ishlar tizimi quyidagi asosiy talablarni o‘z ichiga oladi: 1. Amaliy ishlarni bajariladigan topshiriqning murakkabligi oshib borishini nazarda tutgan holda joylashtirish lozim. 2. Bajarilayotgan amaliy ish mazmuni to‘liq tarzda oldingi amaliy ishga asoslanishi lozim. 3. Amaliy ish jarayonida mustaqil ishlash darajasi ortib borishi kerak. Mehnat malakasining muvaffaqiyatli bo‘lishi bir qator shartlarga bog‘liq. O‘quvchi o‘z faoliyatini mustaqil rejalashtirmas ekan, uning malakasi hech qachon to‘liq bo‘lmaydi. Nazoratning yo‘qligi ko‘pincha xato va nuqsonlarning amaliy ishlar jarayonida ortib borishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida еtilmagan harakat va usullarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Texnologiya ta`limi bo‘yicha ishlarni amalga oshirayotganda o‘quvchilar u yoki bu ishni bajarish natijasida qanday ko‘nikma, bilim va malakalarni egallashlarini aniq bilishi kerak. Ana shunday holda o‘qituvchi sinf uchun shu vaqtda zarur bo‘lgan materiallarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu o‘rinda muhimi o‘quvchilar mazkur materiallarni tayyorlash jarayonida dastur nazarda tutgan bilim va malakalarni egallab olishlaridan iborat. Boshlang‘ich sinf Texnologiya ta`limi darslaridagi ta’lim-tarbiyaviy vazifalar umumta’lim maktablaridagi Texnologiya ta`limining umumiy vazifalaridan kelib chiqib, quyidagi mashg‘ulot turlari jarayonida amalga oshiriladi: 1. Qog‘oz va karton bilan ishlash. 2. Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash. 3. Turli va tabiiy materiallar bilan ishlash: a) plastilin va loy ishi; b) urug‘lar bilan ishlash; d) applikatsiya va mozaika ishlari; 4. Loyihalash va modellashtirish: a) badiiy qurish-yasash. 5. Qishloq xo‘jalik mehnati. 1-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (13 soat) Qog‘oz va uning turlari, qog‘ozdan buklash usulida turli o‘yinchoqlar, qog‘ozdan savatcha, kitob uchun xat cho‘p, “Qish” manzarasini applikatsiya usulida ishlash, archaga osiladigan turli o‘yinchoqlarni yasash. Turli bayramlar uchun niqoblar, maydalangan rangli qog‘ozlardan mozaika usulida mevalar shaklini yasash. Karton sirtida uycha shaklini gugurt cho‘plaridan yasash. Rangli qog‘ozlardan qirqilgan geometrik shakllar bilan ishlash. Navro‘z bayramiga tabriknoma tayyorlash. Sabzavot va mevalarning urug‘idan applikatsiya usulida yo‘lsimon naqsh tuzish. Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash (5 soat) Tikuvchilikda ishlatiladigan asboblar. Gazlama bilan ishlash, to‘g‘ri chok tikishni o‘rganish. To‘g‘ri chok turlaridan foydalanib, quyosh tasvirini tikish. Gazlama bilan ishlash. 2 teshikli tugmachani tikish. Plastilin va loy ishi (3 soat) sinf uchun shu vaqtda zarur bo‘lgan materiallarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu o‘rinda muhimi o‘quvchilar mazkur materiallarni tayyorlash jarayonida dastur nazarda tutgan bilim va malakalarni egallab olishlaridan iborat. Boshlang‘ich sinf Texnologiya ta`limi darslaridagi ta’lim-tarbiyaviy vazifalar umumta’lim maktablaridagi Texnologiya ta`limining umumiy vazifalaridan kelib chiqib, quyidagi mashg‘ulot turlari jarayonida amalga oshiriladi: 1. Qog‘oz va karton bilan ishlash. 2. Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash. 3. Turli va tabiiy materiallar bilan ishlash: a) plastilin va loy ishi; b) urug‘lar bilan ishlash; d) applikatsiya va mozaika ishlari; 4. Loyihalash va modellashtirish: a) badiiy qurish-yasash. 5. Qishloq xo‘jalik mehnati. 1-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (13 soat) Qog‘oz va uning turlari, qog‘ozdan buklash usulida turli o‘yinchoqlar, qog‘ozdan savatcha, kitob uchun xat cho‘p, “Qish” manzarasini applikatsiya usulida ishlash, archaga osiladigan turli o‘yinchoqlarni yasash. Turli bayramlar uchun niqoblar, maydalangan rangli qog‘ozlardan mozaika usulida mevalar shaklini yasash. Karton sirtida uycha shaklini gugurt cho‘plaridan yasash. Rangli qog‘ozlardan qirqilgan geometrik shakllar bilan ishlash. Navro‘z bayramiga tabriknoma tayyorlash. Sabzavot va mevalarning urug‘idan applikatsiya usulida yo‘lsimon naqsh tuzish. Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash (5 soat) Tikuvchilikda ishlatiladigan asboblar. Gazlama bilan ishlash, to‘g‘ri chok tikishni o‘rganish. To‘g‘ri chok turlaridan foydalanib, quyosh tasvirini tikish. Gazlama bilan ishlash. 2 teshikli tugmachani tikish. Plastilin va loy ishi (3 soat) Loy yoki plastilindan ishlash qoidalari haqida tushuncha. Plastilindan turli haykalchalar, jo‘ja shaklini yasash. Pazandachilikda ishlatiladigan xomashyolar, asbob-uskunalar haqida suhbat (Plastilindan tort, pishiriqlar shaklini yasash) . Turli materiallar bilan ishlash (4 soat) “Oltin kuz” mavzusida gerbariy tayyorlash. Bahorgi dala ishlari. Maktab еr uchastkasidagi gullarni parvarishlash. Badiiy qurish-yasash (8 soat) Tabiiy va turli materiallardan o‘yinchoqlar, parranda yoki hayvonlar shakllarini qurish-yasash. Hokandoz, rangli qog‘ozdan qirqilgan geometrik shakllarni bir-biriga еlimlash, qog‘ozni buklash va еlimlash orqali o‘yinchoqlarni, turli maketlar va uchuvchi planer qurish-yasash. 2-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (13 soat) Qog‘ozlarni buklash usullari, rangli qog‘ozlardan turli gullar shaklini yasash. Qog‘ozni qirqish va buklash orqali dekorativ gullar, kitobcha uchun muqova tayyorlash. Rangli qog‘ozlardan archa bezaklarini yasash. Rangli qog‘ozlardan o‘yinchoq pirpirak, ikkiga buklangan qog‘ozlardan qirqib, applikatsiya usulida naqsh yasash. Qog‘oz va karton yordamida “Bahorgi guldasta” applikatsiya usulida tayyorlash. Uchiriladigan qog‘oz qush yasash. Qog‘ozdan applikatsiya usulida tabriknoma tayyorlash. Qog‘ozdan turli o‘yinchoqlar yasash. Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash (3 soat) Oddiy chok turlaridan foydalanib igna uchun yostiqcha, gul urug‘lar uchun xaltacha tikish. Texnik modellash (2 soat) Geometrik shakllardan robot yasash-qurish. Harakatlanadigan o‘yinchoqlar yasash. Plastilin va loy ishi (5 soat) Turli shakllarga ega bo‘lgan o‘yinchoqlar, xalq hunarmand ustalari ishlagan ish namunalariga qarab plastilin yoki loydan o‘yinchoqlar, uy jihozlari namunalarini yasash. Svetofor maketini qurish-yasash. Gullayotgan daraxt shoxchasini qurish- yasash. Turli materiallar bilan ishlash (9 soat) Loy yoki plastilindan ishlash qoidalari haqida tushuncha. Plastilindan turli haykalchalar, jo‘ja shaklini yasash. Pazandachilikda ishlatiladigan xomashyolar, asbob-uskunalar haqida suhbat (Plastilindan tort, pishiriqlar shaklini yasash) . Turli materiallar bilan ishlash (4 soat) “Oltin kuz” mavzusida gerbariy tayyorlash. Bahorgi dala ishlari. Maktab еr uchastkasidagi gullarni parvarishlash. Badiiy qurish-yasash (8 soat) Tabiiy va turli materiallardan o‘yinchoqlar, parranda yoki hayvonlar shakllarini qurish-yasash. Hokandoz, rangli qog‘ozdan qirqilgan geometrik shakllarni bir-biriga еlimlash, qog‘ozni buklash va еlimlash orqali o‘yinchoqlarni, turli maketlar va uchuvchi planer qurish-yasash. 2-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (13 soat) Qog‘ozlarni buklash usullari, rangli qog‘ozlardan turli gullar shaklini yasash. Qog‘ozni qirqish va buklash orqali dekorativ gullar, kitobcha uchun muqova tayyorlash. Rangli qog‘ozlardan archa bezaklarini yasash. Rangli qog‘ozlardan o‘yinchoq pirpirak, ikkiga buklangan qog‘ozlardan qirqib, applikatsiya usulida naqsh yasash. Qog‘oz va karton yordamida “Bahorgi guldasta” applikatsiya usulida tayyorlash. Uchiriladigan qog‘oz qush yasash. Qog‘ozdan applikatsiya usulida tabriknoma tayyorlash. Qog‘ozdan turli o‘yinchoqlar yasash. Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash (3 soat) Oddiy chok turlaridan foydalanib igna uchun yostiqcha, gul urug‘lar uchun xaltacha tikish. Texnik modellash (2 soat) Geometrik shakllardan robot yasash-qurish. Harakatlanadigan o‘yinchoqlar yasash. Plastilin va loy ishi (5 soat) Turli shakllarga ega bo‘lgan o‘yinchoqlar, xalq hunarmand ustalari ishlagan ish namunalariga qarab plastilin yoki loydan o‘yinchoqlar, uy jihozlari namunalarini yasash. Svetofor maketini qurish-yasash. Gullayotgan daraxt shoxchasini qurish- yasash. Turli materiallar bilan ishlash (9 soat) Tabiiy urug‘lardan applikatsiya usulida naqsh tuzish. Tuxum po‘choqlaridan hajmdor o‘yinchoqlar yasash. Mozaika usulida qo‘qongul, turli sabzavot va mevalarning urug‘laridan yo‘lsimon va kvadart ichida naqshlar tuzish, tabiiy materiallar bilan ishlash, quritilgan barglardan hayvonlar shaklini, tabiiy materiallardan jonivorlar, chiqindi materiallardan o‘yinchoqlar yasash. Maktab еr uchastkasida bahorgi dala ishlarini bajarish. Badiiy qurish-yasash (2 soat) Rangli qog‘ozlardan archa bezaklarini, Navro‘z bayramiga sinfni bezash uchun turli materiallardan osma o‘yinchoqlar qurish-yasash. 3-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (13 soat) Qog‘ozdan turli parrandalar, turli geometrik shakllar, rangli qog‘ozlardan gullar yasash. Papye-mashe usulida o‘yinchoqlar, idishlar, hajmdor gul tayyorlash va bezash. Qog‘ozdan gullar, o‘yinchoqlar, gerlyandlar, archa bezaklarini yasash. Rasm uchun ramka tayyorlash. Applikatsiya usulida bayramlarga tabriknomalar yasash. Gazlama bilan ishlash (7 soat) Chok turlaridan foydalanib, kartondan guldon, chovgum ushlagich, yumshoq o‘yinchoq tikish. To‘qish turlari haqida ma’lumot, to‘qishning oddiy usullari, turli geometrik shaklarni to‘qish. Texnik modellash (2 soat) Turli harakatli o‘yinchoqlar yasash. Plastilin va loy ishi (3 soat) Plastilin yoki loydan turli idishlar, hayvonlar, o‘yinchoqlar yasash. Turli materiallar bilan ishlash (2 soat) Tabiiy materiallardan turli o‘yinchoq yasash. Chiqindi materiallardan turli o‘yinchoqlar yasash. Badiiy qurish-yasash (7 soat) Tabiiy xomashyolardan applikatsiya usulida, urug‘lardan mozaika qurish- yasash. “Qush bolasi bilan” kompozitsiyasini qurish-yasash. “Yil fasllari” manzarasini qurish-yasash. 4-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (10 soat) Tabiiy urug‘lardan applikatsiya usulida naqsh tuzish. Tuxum po‘choqlaridan hajmdor o‘yinchoqlar yasash. Mozaika usulida qo‘qongul, turli sabzavot va mevalarning urug‘laridan yo‘lsimon va kvadart ichida naqshlar tuzish, tabiiy materiallar bilan ishlash, quritilgan barglardan hayvonlar shaklini, tabiiy materiallardan jonivorlar, chiqindi materiallardan o‘yinchoqlar yasash. Maktab еr uchastkasida bahorgi dala ishlarini bajarish. Badiiy qurish-yasash (2 soat) Rangli qog‘ozlardan archa bezaklarini, Navro‘z bayramiga sinfni bezash uchun turli materiallardan osma o‘yinchoqlar qurish-yasash. 3-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (13 soat) Qog‘ozdan turli parrandalar, turli geometrik shakllar, rangli qog‘ozlardan gullar yasash. Papye-mashe usulida o‘yinchoqlar, idishlar, hajmdor gul tayyorlash va bezash. Qog‘ozdan gullar, o‘yinchoqlar, gerlyandlar, archa bezaklarini yasash. Rasm uchun ramka tayyorlash. Applikatsiya usulida bayramlarga tabriknomalar yasash. Gazlama bilan ishlash (7 soat) Chok turlaridan foydalanib, kartondan guldon, chovgum ushlagich, yumshoq o‘yinchoq tikish. To‘qish turlari haqida ma’lumot, to‘qishning oddiy usullari, turli geometrik shaklarni to‘qish. Texnik modellash (2 soat) Turli harakatli o‘yinchoqlar yasash. Plastilin va loy ishi (3 soat) Plastilin yoki loydan turli idishlar, hayvonlar, o‘yinchoqlar yasash. Turli materiallar bilan ishlash (2 soat) Tabiiy materiallardan turli o‘yinchoq yasash. Chiqindi materiallardan turli o‘yinchoqlar yasash. Badiiy qurish-yasash (7 soat) Tabiiy xomashyolardan applikatsiya usulida, urug‘lardan mozaika qurish- yasash. “Qush bolasi bilan” kompozitsiyasini qurish-yasash. “Yil fasllari” manzarasini qurish-yasash. 4-sinf Qog‘oz va karton bilan ishlash (10 soat) Texnologiya ta`limi darslarida ish qurollaridan xavfsizlik qoidalari asosida unumli foydalanish. Turli bayramlarga applikatsiya usulida tabriknoma tayyorlash. Duradgorlik asboblari. Qog‘ozdan turli buyumlar yasash va uni bezash. Qorbobo ustaxonasida archa bezaklarini yasash. “Qish”, “Bahor” manzaralarini applikatsiya usulida ishlash. To‘g‘ri to‘rtburchak ichida applikatsiyadan foydalanib, naqsh tuzish. Gilamdagi naqshlar. Kulolchilik kasbi haqida ma’lumot. Papye-mashe usulida kosa yasash. Hamir tayyorlashga o‘rgatish (qog‘ozdan chuchvara). Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash (7 soat) Chok turlari, yumshoq o‘yinchoqlar tikish. To‘qish haqida umumiy ma’lumot, to‘qishda ishlatiladigan asbob-uskunalar, ulardan foydalanish va xavfsizlik qoidalari, to‘qish usullari. Gazlama gullaridan applekatsiya usulida guldasta tayyorlash. Ipdan o‘yinchoq yasash. Texnik modellash (2 soat) Geometrik shakllardan uchuvchi modellar yasash. Plastilin va loy ishi (5 soat) Plastilin bilan ishlash. Ertak qahramonlarini yasash. Oshxona jihozlari bilan tanishtirish. Plastilindan oshxona jihozlari yasash. Uy-ro‘zg‘or buyumlari bilan tanishtirish. Plastilindan uy-ro‘zg‘or buyumlari yasash. Turli materiallar bilan ishlash (5 soat) Kuzgi gullarga qarab donlardan, urug‘lardan, tabiiy material, xomashyolardan gullar yasash. Gullarni parvarish qilish. Maktab еr uchastkasida ishlash. Badiiy qurish-yasash (5 soat) Urug‘lardan mozaika usulida turli hayvonlarni qurish-yasash. Mustaqil ravishda tabiiy xomashyolardan kvadrat ichida naqsh qurish-yasash. Duradgorlik asboblari bilan tanishtirish. Turli idishlar yasash va uni bezash. Geometrik shakllardan “Kuz” manzarasini qurish-yasash. Har bir o‘quv yilida va barcha sinflarda ish turlari shu tartibda olib boriladi. Birinchidan, o‘quvchilar ma’lum nazariy bilimlarga ega bo‘ladilar, ularning fanlararo texnologik xususiyatlari, ularning hayotda qo‘llanilishi bilan tanishadilar. Ikkinchidan materiallarga ishlov berishda eng oddiy usullardan boshlab murakkab usullargacha amaliy o‘rganadilar. Texnologiya ta`limi darslarida ish qurollaridan xavfsizlik qoidalari asosida unumli foydalanish. Turli bayramlarga applikatsiya usulida tabriknoma tayyorlash. Duradgorlik asboblari. Qog‘ozdan turli buyumlar yasash va uni bezash. Qorbobo ustaxonasida archa bezaklarini yasash. “Qish”, “Bahor” manzaralarini applikatsiya usulida ishlash. To‘g‘ri to‘rtburchak ichida applikatsiyadan foydalanib, naqsh tuzish. Gilamdagi naqshlar. Kulolchilik kasbi haqida ma’lumot. Papye-mashe usulida kosa yasash. Hamir tayyorlashga o‘rgatish (qog‘ozdan chuchvara). Gazlama va tolali materiallar bilan ishlash (7 soat) Chok turlari, yumshoq o‘yinchoqlar tikish. To‘qish haqida umumiy ma’lumot, to‘qishda ishlatiladigan asbob-uskunalar, ulardan foydalanish va xavfsizlik qoidalari, to‘qish usullari. Gazlama gullaridan applekatsiya usulida guldasta tayyorlash. Ipdan o‘yinchoq yasash. Texnik modellash (2 soat) Geometrik shakllardan uchuvchi modellar yasash. Plastilin va loy ishi (5 soat) Plastilin bilan ishlash. Ertak qahramonlarini yasash. Oshxona jihozlari bilan tanishtirish. Plastilindan oshxona jihozlari yasash. Uy-ro‘zg‘or buyumlari bilan tanishtirish. Plastilindan uy-ro‘zg‘or buyumlari yasash. Turli materiallar bilan ishlash (5 soat) Kuzgi gullarga qarab donlardan, urug‘lardan, tabiiy material, xomashyolardan gullar yasash. Gullarni parvarish qilish. Maktab еr uchastkasida ishlash. Badiiy qurish-yasash (5 soat) Urug‘lardan mozaika usulida turli hayvonlarni qurish-yasash. Mustaqil ravishda tabiiy xomashyolardan kvadrat ichida naqsh qurish-yasash. Duradgorlik asboblari bilan tanishtirish. Turli idishlar yasash va uni bezash. Geometrik shakllardan “Kuz” manzarasini qurish-yasash. Har bir o‘quv yilida va barcha sinflarda ish turlari shu tartibda olib boriladi. Birinchidan, o‘quvchilar ma’lum nazariy bilimlarga ega bo‘ladilar, ularning fanlararo texnologik xususiyatlari, ularning hayotda qo‘llanilishi bilan tanishadilar. Ikkinchidan materiallarga ishlov berishda eng oddiy usullardan boshlab murakkab usullargacha amaliy o‘rganadilar. O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohatlar jarayonida asosiy bo‘g‘in hisoblangan umumiy o‘rta ta’lim maktablari faoliyatida o‘quvchilarni hayotga tayyorlash va kasb tanlashga yo‘naltirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktabi, o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishning mazmuni, omillari hamda tamoyillari ularni o‘quv-tarbiya tizimidagi barcha yo‘nalishlar bilan uzviy bog‘lagan bo‘lishi lozim. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish mehnatning integral jarayonidan iborat bo‘lib, bunda ularga fan asoslarini o‘rgatish jarayonida mehnatsevarlikni tarbiyalash va politexnik ta’lim berish asosida texnologiya ta’limi va tarbiyasini, tajriba orttirish bilan bog‘liq ijodiy va ijtimoiy foydali ishlab chiqarish mehnatini amalga oshirish tushuniladi. Ushbu jarayonlarda kasb-hunarga yo‘naltirish bilan mehnat tayyorgarligi orasida bog‘liqlik umumiy tarzda dialektik xarakterga ega bo‘lib, ular orasidagi yangi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi va tarkibiy qismlarga xos huquqiy asoslarni aks ettiradi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan bajariladigan aqliy va jismoniy harakat jarayonlaridan iborat bo‘lib, buning natijasida ular mehnat predmetlari, vosita va jarayonlari haqidagi bilimlarni hamda ma’lum sohadagi ishlab chiqarish mehnati va kasbga yo‘naltirish amaliy ko‘nikma va malakalarini egallaydilar, ongli ravishda kasb tanlashga hamda jamiyat va shaxs farovonligi yo‘lida mehnat faoliyatiga tezda qo‘shilishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifatlari hamda tafakkurlarini rivojlantiradilar. Yangi iqtisodiy munosabatlar kasb-hunarga yo‘naltirishning yangicha munosabati sharoitida mehnat ko‘nikmalari va malakalarini maqsadli shakllantirishdan iborat bo‘lib, ongli va har tomonlama rivojlangan fuqaroni tarbiyalashning tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘quvchilarning kasb-hunarga yodlash ishlarining maqsadli texnologiya ta’limining maqsad va vazifalari bilan uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi. Kasbga yo‘naltirishdan asosiy maqsad o‘sib kelayotgan yosh avlodni ongli va mustaqil ravishda kasb tanlashga tayyorlashdan iborat bo‘lib, bu jarayon shaxsning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat sub’ekti sifatida shakllanishini nazarda tutadi hamda uning bozor iqtisodiyoti munosabatlariga moslashib borishiga ko‘maklashadi. O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohatlar jarayonida asosiy bo‘g‘in hisoblangan umumiy o‘rta ta’lim maktablari faoliyatida o‘quvchilarni hayotga tayyorlash va kasb tanlashga yo‘naltirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktabi, o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishning mazmuni, omillari hamda tamoyillari ularni o‘quv-tarbiya tizimidagi barcha yo‘nalishlar bilan uzviy bog‘lagan bo‘lishi lozim. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish mehnatning integral jarayonidan iborat bo‘lib, bunda ularga fan asoslarini o‘rgatish jarayonida mehnatsevarlikni tarbiyalash va politexnik ta’lim berish asosida texnologiya ta’limi va tarbiyasini, tajriba orttirish bilan bog‘liq ijodiy va ijtimoiy foydali ishlab chiqarish mehnatini amalga oshirish tushuniladi. Ushbu jarayonlarda kasb-hunarga yo‘naltirish bilan mehnat tayyorgarligi orasida bog‘liqlik umumiy tarzda dialektik xarakterga ega bo‘lib, ular orasidagi yangi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi va tarkibiy qismlarga xos huquqiy asoslarni aks ettiradi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan bajariladigan aqliy va jismoniy harakat jarayonlaridan iborat bo‘lib, buning natijasida ular mehnat predmetlari, vosita va jarayonlari haqidagi bilimlarni hamda ma’lum sohadagi ishlab chiqarish mehnati va kasbga yo‘naltirish amaliy ko‘nikma va malakalarini egallaydilar, ongli ravishda kasb tanlashga hamda jamiyat va shaxs farovonligi yo‘lida mehnat faoliyatiga tezda qo‘shilishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifatlari hamda tafakkurlarini rivojlantiradilar. Yangi iqtisodiy munosabatlar kasb-hunarga yo‘naltirishning yangicha munosabati sharoitida mehnat ko‘nikmalari va malakalarini maqsadli shakllantirishdan iborat bo‘lib, ongli va har tomonlama rivojlangan fuqaroni tarbiyalashning tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘quvchilarning kasb-hunarga yodlash ishlarining maqsadli texnologiya ta’limining maqsad va vazifalari bilan uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi. Kasbga yo‘naltirishdan asosiy maqsad o‘sib kelayotgan yosh avlodni ongli va mustaqil ravishda kasb tanlashga tayyorlashdan iborat bo‘lib, bu jarayon shaxsning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat sub’ekti sifatida shakllanishini nazarda tutadi hamda uning bozor iqtisodiyoti munosabatlariga moslashib borishiga ko‘maklashadi. Shu munosabat bilan o‘quvchilarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy qadriyatni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash mehnat ta’lim va tarbiyasining vazifalaridir. Hozirgi vaqtda ijtimoiy va ilmiy texnikaviy taraqqiyot sharoitida maktab o‘quvchilarini kasb va hunarga yo‘naltirishning muhimligi ancha oshdi. O‘quvchilarni to‘g‘ri va erkin kasb tanlashga yo‘naltirish bugungi kunning dolzarb vazifalardan biridir. To‘g‘ri kasb tanlash insonning kelajagini hayot tarzini belgilashda katta ahamiyat ega. Har bir shaxs kasbni o‘z qiziqishi, qobiliyati va ijtimoiy muhit nuqtai nazaridan tanlaydi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarini olib borishda “Kasb o‘zi nima?” degan savol tug‘iladi. Kasb to‘g‘risida bir qancha ta’riflar berilgan. • Kasb bu - insonga ma’lum bir talablar qo‘yuvchi faoliyat turidir. • Kasb - insonni jamiyat tomonidan tan olinishidir. • Kasb - tiriklik va tirikchilik manbai. O‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘naltirishning asosiy yosh bosqichlari mazmunini quyidagilardan iborat: 1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi - I-bosqich 2. Boshlang‘ich kichik yoshdagi (1-4 sinflar) - II - bosqich 3. O‘rta yoshdagi (5-7 sinflar) - III - bosqich 4. Katta yoshdagi (8-9 sinflar) - IV - bosqich O‘quvchilarni kasbiy tayyorgarligini aniqlash mezon, ko‘rsatkich va o‘lchovlari. Birinchi bosqich-maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda ularning mashg‘ulotlarida qo‘llaridan keladigan faoliyat turlari bo‘yicha dastlabki mehnat ko‘nikmalarini ijobiy, hissiy ta’sirchan shakllantirish: Ikkinchi bosqich - kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni bilishga oid va o‘yin ko‘rinishdagi ijtimoiy foydali mehnat faoliyatini amalga tadbiq qilish orqali, mehnatga hurmat, mehnat kasb turlari, yo‘nalishlari bilan tanishtirib borishini hamda ommaviy kasblarga bo‘lgan qiziqishini shakllantirish. Shu munosabat bilan o‘quvchilarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy qadriyatni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash mehnat ta’lim va tarbiyasining vazifalaridir. Hozirgi vaqtda ijtimoiy va ilmiy texnikaviy taraqqiyot sharoitida maktab o‘quvchilarini kasb va hunarga yo‘naltirishning muhimligi ancha oshdi. O‘quvchilarni to‘g‘ri va erkin kasb tanlashga yo‘naltirish bugungi kunning dolzarb vazifalardan biridir. To‘g‘ri kasb tanlash insonning kelajagini hayot tarzini belgilashda katta ahamiyat ega. Har bir shaxs kasbni o‘z qiziqishi, qobiliyati va ijtimoiy muhit nuqtai nazaridan tanlaydi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarini olib borishda “Kasb o‘zi nima?” degan savol tug‘iladi. Kasb to‘g‘risida bir qancha ta’riflar berilgan. • Kasb bu - insonga ma’lum bir talablar qo‘yuvchi faoliyat turidir. • Kasb - insonni jamiyat tomonidan tan olinishidir. • Kasb - tiriklik va tirikchilik manbai. O‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘naltirishning asosiy yosh bosqichlari mazmunini quyidagilardan iborat: 1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi - I-bosqich 2. Boshlang‘ich kichik yoshdagi (1-4 sinflar) - II - bosqich 3. O‘rta yoshdagi (5-7 sinflar) - III - bosqich 4. Katta yoshdagi (8-9 sinflar) - IV - bosqich O‘quvchilarni kasbiy tayyorgarligini aniqlash mezon, ko‘rsatkich va o‘lchovlari. Birinchi bosqich-maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda ularning mashg‘ulotlarida qo‘llaridan keladigan faoliyat turlari bo‘yicha dastlabki mehnat ko‘nikmalarini ijobiy, hissiy ta’sirchan shakllantirish: Ikkinchi bosqich - kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni bilishga oid va o‘yin ko‘rinishdagi ijtimoiy foydali mehnat faoliyatini amalga tadbiq qilish orqali, mehnatga hurmat, mehnat kasb turlari, yo‘nalishlari bilan tanishtirib borishini hamda ommaviy kasblarga bo‘lgan qiziqishini shakllantirish. Uchinchi bosqich -o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish mazmuni ulardagi qiziqish qobiliyat, layoqat va shaxs sifatida jamiyatdagi o‘z o‘rnini topishdagi hamda ma’naviy-moddiy qadriyatning izlanuvchan-sinchkov ko‘rinishlarini shakllantirish: To‘rtinchi bosqich - o‘quvchilarda kasbiy o‘zlikni anglashni shakllantirish davri ya’ni o‘quvchilarni aniq bir kasbni tanlashning shaxsiy ma’noga egalligini tushunib yetishi, jamiyat oldidagi burchi javobgarlik xislatlarini shakllantirish. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni quyidagi mezonlar asosida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 1. O‘quvchilarni kasb-hunar turlari bilan tanishtirish. 2. Kasblar, mehnat yutuqlari talqin etilgan asarlarni o‘qishni tavsiya etish: 3. Har bir kasb haqida maxsus darslar o‘tish: 4. Ishlab chiqarish korxonalari, firma, fan, maorif, madaniyat san’at muassasalariga sayohatlar tashkil etish. 5. Mehnat ilg‘orlari bilan, ular erishgan yutuqlari haqida suhbatlar o‘tkazish: 6. Texnologiya ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha - multimedialar ko‘rsatish: 7. O‘quvchilarni turli xil to‘garaklarga jalb etish: 8. Kasblar haqida o‘yinlar tashkil etish: 9. Yangi kasb va mutaxassisliklar, fan texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish texnologiyalari bilan muntazam tanishtirib borish. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda pedagoglarning oldida turgan muhim vazifalar quyidagilar: - o‘quvchilarni kasbga bo‘lgan qiziqishlarini yanada takomillashtirish; - uni kasb tanlash darajasiga yetkazish; -ko‘p qirrali qiziqishiga ega bo‘lgan o‘quvchilarda o‘ziga ko‘proq yoqqan sohani, kasbni tanlashga amaliy yordam berish; - o‘quvchilarda mehnat qiluvchi kishilarga nisbatan hurmat hislatlarini tarbiyalab borish; - o‘quvchilarning o‘ziga xos qiziqishlarini e’tiborga olgan holda ularni asta - sekin jamiyat ijtimoiy mehnatiga jalb qilib borish; - kasblar to‘g‘risida ma’lumotlarni yetarlicha berib borish; - inson mehnati bilan yaratilgan moddiy boyliklarni har tomonlama tejash Uchinchi bosqich -o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish mazmuni ulardagi qiziqish qobiliyat, layoqat va shaxs sifatida jamiyatdagi o‘z o‘rnini topishdagi hamda ma’naviy-moddiy qadriyatning izlanuvchan-sinchkov ko‘rinishlarini shakllantirish: To‘rtinchi bosqich - o‘quvchilarda kasbiy o‘zlikni anglashni shakllantirish davri ya’ni o‘quvchilarni aniq bir kasbni tanlashning shaxsiy ma’noga egalligini tushunib yetishi, jamiyat oldidagi burchi javobgarlik xislatlarini shakllantirish. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni quyidagi mezonlar asosida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 1. O‘quvchilarni kasb-hunar turlari bilan tanishtirish. 2. Kasblar, mehnat yutuqlari talqin etilgan asarlarni o‘qishni tavsiya etish: 3. Har bir kasb haqida maxsus darslar o‘tish: 4. Ishlab chiqarish korxonalari, firma, fan, maorif, madaniyat san’at muassasalariga sayohatlar tashkil etish. 5. Mehnat ilg‘orlari bilan, ular erishgan yutuqlari haqida suhbatlar o‘tkazish: 6. Texnologiya ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha - multimedialar ko‘rsatish: 7. O‘quvchilarni turli xil to‘garaklarga jalb etish: 8. Kasblar haqida o‘yinlar tashkil etish: 9. Yangi kasb va mutaxassisliklar, fan texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish texnologiyalari bilan muntazam tanishtirib borish. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda pedagoglarning oldida turgan muhim vazifalar quyidagilar: - o‘quvchilarni kasbga bo‘lgan qiziqishlarini yanada takomillashtirish; - uni kasb tanlash darajasiga yetkazish; -ko‘p qirrali qiziqishiga ega bo‘lgan o‘quvchilarda o‘ziga ko‘proq yoqqan sohani, kasbni tanlashga amaliy yordam berish; - o‘quvchilarda mehnat qiluvchi kishilarga nisbatan hurmat hislatlarini tarbiyalab borish; - o‘quvchilarning o‘ziga xos qiziqishlarini e’tiborga olgan holda ularni asta - sekin jamiyat ijtimoiy mehnatiga jalb qilib borish; - kasblar to‘g‘risida ma’lumotlarni yetarlicha berib borish; - inson mehnati bilan yaratilgan moddiy boyliklarni har tomonlama tejash hislatlarni tarbiyalash; - o‘quvchilarning o‘zi qiziqadigan kasb yo‘nalishiga jalb qilish va egallangan bilimlarni amalda qodlashlariga erishish; - o‘quvchilarda mehnat va kasb tanlashga qiziqish uyg‘otish. Bu jarayoni to‘g‘ri tashkil etilganda shaxsning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat sube’kti sifatida shakllanishini ta’minlaydi. Jamiyat taraqqiyoti ilgarilab borgan sari chuqur bilimlar, innovatsiyalar va ularni amaliyotda qo‘llash usullarining ahamiyati ham ortib bormoqda, ya’ni bilim iqtisodiy taraqqiyotda asosiy o‘rinlarni egallamoqda, ta’limning turmushda, turli sohalarda tutgan o‘rnini tubdan o‘zgartirmoqda. Yangi bilimlarni, axborotlarni, ko‘nikma va malakalarni egallash, ularni yangilash va rivojlantirishga qaratilgan intilishlar zamonaviy mutaxassislarning asosiy tavsif ko‘rsatkichlari bo‘lib qoldi. Bugungi axborotlar jamiyatidagi iqtisodiy taraqqiyotning yangi tipi mutaxassislardan kasbiy bilimlarini doimiy ravishda takomillashtirib, malakalarini oshirib borishni talab etadi. Funksional tayyorgarlik konsepsiyasidan shaxsni rivojlantirish konsepsiyasiga o‘tishning mohiyati nafaqat buyurtma bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash tizimidan shaxsning ehtiyojlarini qondirishga o‘tishni, balki har bir insonning imkoniyatlarini hisobga olgan holda, uning o‘zini namoyon qilishiga va rivojlanishiga xizmat qiladigan, ta’limning individuallashtirilgan xarakterini nazarda tutadi. Bu talabalarning va o‘qituvchilarning individual imkoniyatlarini hisobga oladigan turli ta’lim dasturlarini ishlab chiqish uchun turtki bo'lislii mumkin. Ta’limni rivojlantirishning ushbu yo‘nalishida talabalarda zamonaviy va istiqbolli axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o‘qish ko‘nikmalari, mustaqil faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirish muhim omil hisoblanadi. Shu munosabat bilan o‘quvchi yoshlarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy axloqiylikni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash hozirgi kun ta’lim tizimining vazifasidir. Ushbu vazifani amalga oshirish davomida kasbga yo‘naltirish ishlarida ta’lim tizimini quyidagi bosqichlari aniqlandi : hislatlarni tarbiyalash; - o‘quvchilarning o‘zi qiziqadigan kasb yo‘nalishiga jalb qilish va egallangan bilimlarni amalda qodlashlariga erishish; - o‘quvchilarda mehnat va kasb tanlashga qiziqish uyg‘otish. Bu jarayoni to‘g‘ri tashkil etilganda shaxsning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat sube’kti sifatida shakllanishini ta’minlaydi. Jamiyat taraqqiyoti ilgarilab borgan sari chuqur bilimlar, innovatsiyalar va ularni amaliyotda qo‘llash usullarining ahamiyati ham ortib bormoqda, ya’ni bilim iqtisodiy taraqqiyotda asosiy o‘rinlarni egallamoqda, ta’limning turmushda, turli sohalarda tutgan o‘rnini tubdan o‘zgartirmoqda. Yangi bilimlarni, axborotlarni, ko‘nikma va malakalarni egallash, ularni yangilash va rivojlantirishga qaratilgan intilishlar zamonaviy mutaxassislarning asosiy tavsif ko‘rsatkichlari bo‘lib qoldi. Bugungi axborotlar jamiyatidagi iqtisodiy taraqqiyotning yangi tipi mutaxassislardan kasbiy bilimlarini doimiy ravishda takomillashtirib, malakalarini oshirib borishni talab etadi. Funksional tayyorgarlik konsepsiyasidan shaxsni rivojlantirish konsepsiyasiga o‘tishning mohiyati nafaqat buyurtma bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash tizimidan shaxsning ehtiyojlarini qondirishga o‘tishni, balki har bir insonning imkoniyatlarini hisobga olgan holda, uning o‘zini namoyon qilishiga va rivojlanishiga xizmat qiladigan, ta’limning individuallashtirilgan xarakterini nazarda tutadi. Bu talabalarning va o‘qituvchilarning individual imkoniyatlarini hisobga oladigan turli ta’lim dasturlarini ishlab chiqish uchun turtki bo'lislii mumkin. Ta’limni rivojlantirishning ushbu yo‘nalishida talabalarda zamonaviy va istiqbolli axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o‘qish ko‘nikmalari, mustaqil faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirish muhim omil hisoblanadi. Shu munosabat bilan o‘quvchi yoshlarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy axloqiylikni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash hozirgi kun ta’lim tizimining vazifasidir. Ushbu vazifani amalga oshirish davomida kasbga yo‘naltirish ishlarida ta’lim tizimini quyidagi bosqichlari aniqlandi : - dasturiy materialda kasbga yo‘naltiruvchi materialni kiritish maqsadga muvofiq bodgan mavzularni belgilash; - u yoki bu mavzu mazmuniga tegishli ko‘rgazmali qurollar, elektron versiyalarini tanlash; - xalq xo‘jaligi tarmoqlari to‘g‘risidagi va mazkur fanga oid dasturiy material bilan bog‘liq asosiy kasblar haqida adabiyotni o‘rganish. Bunda o‘z iqtisodiy tumani hududidagi kasblarni alohida o‘rganishi, o‘quvchilarni tanishtirishi mumkin bo‘lgan kasblar ro‘yxatini aniqlab olishi; - o‘quvchilarni qiziqishlari va mayllarini o‘rganish, bularni o‘quvchilar va sinf rahbarlari bilan muhokoma qilish, natijalarini qayd etish; - o‘quvchilarni o‘rganilayotgan fanga bog‘liq kasblarga qiziqish va havaslarini shakllantirish maqsadida ular bilan yakkama-yakka ishlarni muntazam ravishda olib borish; - ta’lim muassasalarida kasbga yo‘naltirish xonalarini mazkur fanni o‘rganishga bog‘liq kasblarga oid materiallar bilan muntazam ravishda yangilab turish; - kasbga yo‘naltirish, pedagogika va shaxs psixologiyasiga doir va uni o‘rganish metodlariga oid o‘z bilimlarni chuqurlashtirish va mukammallashtirish ishlari. Ushbu bosqichlarni muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirish uchun har bir ta’lim boshqaruvchilari albatta yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlash yoshlarni har tomonlama va uyg‘un rivojlantirishning muhim sharti sifatida qaralmoqda. Bu shaxsni g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnatsevarlik, aqliy, estetik va jismoniy jihatdan kamol toptirish bilan, ya’ni butun ta’lim-tarbiya jarayoni, uning butun kompleksi bilan uzviy birlikda va hamjihatlikda amalga oshirilishi kerak. Har bir dars mashg‘uloti xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilgan holda tashkil etiladi. Jumladan, (1-4 sinf) o‘quvchilarni aqliy va jismoniy mehnat turlari, kasblar bilan dastlabki tanishtirish, kasb tanlashga tayyorlash, mehnatni qadrlash, mehnatga qiziqish hamda mehnatsevarlikni shakllantirish, hunarmandchilik turlari bo‘yicha kengroq nazariy bilim berish bilan birga kuchaytirilgan holda texnologiya ta’limi asosida amaliy mashg‘ulotlarni bajarish, o‘quvchilarda dastlabki nazariy va amaliy mehnat tajribalarini hosil qilish, zamonaviy texnika borasidagi bilimlari doirasini yanada kengaytirish, ularda kishilar mehnati va mehnat jarayoniga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga tayyorlash, o‘ziga topshirilgan har qanday ishni - dasturiy materialda kasbga yo‘naltiruvchi materialni kiritish maqsadga muvofiq bodgan mavzularni belgilash; - u yoki bu mavzu mazmuniga tegishli ko‘rgazmali qurollar, elektron versiyalarini tanlash; - xalq xo‘jaligi tarmoqlari to‘g‘risidagi va mazkur fanga oid dasturiy material bilan bog‘liq asosiy kasblar haqida adabiyotni o‘rganish. Bunda o‘z iqtisodiy tumani hududidagi kasblarni alohida o‘rganishi, o‘quvchilarni tanishtirishi mumkin bo‘lgan kasblar ro‘yxatini aniqlab olishi; - o‘quvchilarni qiziqishlari va mayllarini o‘rganish, bularni o‘quvchilar va sinf rahbarlari bilan muhokoma qilish, natijalarini qayd etish; - o‘quvchilarni o‘rganilayotgan fanga bog‘liq kasblarga qiziqish va havaslarini shakllantirish maqsadida ular bilan yakkama-yakka ishlarni muntazam ravishda olib borish; - ta’lim muassasalarida kasbga yo‘naltirish xonalarini mazkur fanni o‘rganishga bog‘liq kasblarga oid materiallar bilan muntazam ravishda yangilab turish; - kasbga yo‘naltirish, pedagogika va shaxs psixologiyasiga doir va uni o‘rganish metodlariga oid o‘z bilimlarni chuqurlashtirish va mukammallashtirish ishlari. Ushbu bosqichlarni muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirish uchun har bir ta’lim boshqaruvchilari albatta yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlash yoshlarni har tomonlama va uyg‘un rivojlantirishning muhim sharti sifatida qaralmoqda. Bu shaxsni g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnatsevarlik, aqliy, estetik va jismoniy jihatdan kamol toptirish bilan, ya’ni butun ta’lim-tarbiya jarayoni, uning butun kompleksi bilan uzviy birlikda va hamjihatlikda amalga oshirilishi kerak. Har bir dars mashg‘uloti xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilgan holda tashkil etiladi. Jumladan, (1-4 sinf) o‘quvchilarni aqliy va jismoniy mehnat turlari, kasblar bilan dastlabki tanishtirish, kasb tanlashga tayyorlash, mehnatni qadrlash, mehnatga qiziqish hamda mehnatsevarlikni shakllantirish, hunarmandchilik turlari bo‘yicha kengroq nazariy bilim berish bilan birga kuchaytirilgan holda texnologiya ta’limi asosida amaliy mashg‘ulotlarni bajarish, o‘quvchilarda dastlabki nazariy va amaliy mehnat tajribalarini hosil qilish, zamonaviy texnika borasidagi bilimlari doirasini yanada kengaytirish, ularda kishilar mehnati va mehnat jarayoniga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga tayyorlash, o‘ziga topshirilgan har qanday ishni uddalay bilish, mehnatning o‘ziga xos madaniyati va uning nazariy asoslarini egallash, o‘z ishini va o‘rtoqlarining ishlarini rejalashtirish hamda tashkil eta olishga o‘rgatish, o‘quvchilarni texnologiya ta’limi mashg‘ulotlari jarayonida aqlli, odobli, yaxshi axloqiy sifatlar shakllangan, did-farosatli hamda jismonan sogdom qilib tarbiyalashni amalga oshirish, mehnat jarayonlari, kasb asoslarini (texnologiya ta’limini (texnologiya) o‘rgatish va kasb tanlash bilan uyg‘unlashtirish orqali kasbgacha tayyorgarligiga zamin yaratish bilan egallagan bilimlarini uzviy rivojlantirish asosida mehnat qurollari, vositalari, jarayonlari, hududiy ishlab chiqarishning asoslarini o‘rgatish, texnika va texnologiya ta’limi (texnologiya) asosida egallanayotgan kasb-hunar sohasi xususiyatlari, shu sohaning ilg‘or vakillari faoliyati bilan tanishtirish nazariy bilim berish bilan birga amaliy mashg‘ulotlarning to‘liq majmuasini bajarish orqali kundalik hayotda qo‘llay olish layoqatini rivojlantirib boradi. Shvetsariyalik faylasuf olim Xopkins Xarvis Singletom Wattsning fikriga ko‘ra “yuksak darajadagi o‘qituvchining repertuaridan o‘qitish va o‘rgatishning turli modellari strategiyalari va to‘g‘ri yo‘nalish berish usullari joylashgan bo‘ladi. Asosiy maqsad ta’lim berishga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida to‘g‘ri munosabat o‘rnatadiyan yo‘nalishlar yaratadi va darsga qiziqtiradi”.1 Albatta jamiyatimiz oldida vujudga kelayotgan muammolarni hal etishga faol kirisha oladigan, sharoitni yaxshi tushunadigan, keng qamrovli fikrlaydigan, hayotda uchraydigan kundalik va kasbiy muammolarni tushunadigan, tahlil qila oladigan, taqqoslay oladigan, amaliy hal eta oladigan insonlarga bo‘lgan talab qo‘yilmoqda. Mehnat va kasbiy tayyorgarlik tizimi bevosita yoshlarning mehnat va kasb tarbiyasini, ta’minlash kasbiy axborotlar, kasb tanlash, kasbga yo‘naltirish ishlarini amalga oshiradigan ulkan ishlardan biri bo‘lib juda o‘tmish taraqqiyotiga egadir. Xalqimizning millat, xalq, elat bo‘lib shakllanish mehnatsiz, hunarsiz tasavvur etib bodmaydi. Inson paydo bo‘lishidan boshlab mehnat bilan shug‘ullangan, turmush buyumlari yasagan namunalar bajargan. XII-XV asrlarda Movoraunnahr va Xurosonda hunar ilmi rivojlanishi eng yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan. Har bir xalq 1. Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004. 44-47 betlar uddalay bilish, mehnatning o‘ziga xos madaniyati va uning nazariy asoslarini egallash, o‘z ishini va o‘rtoqlarining ishlarini rejalashtirish hamda tashkil eta olishga o‘rgatish, o‘quvchilarni texnologiya ta’limi mashg‘ulotlari jarayonida aqlli, odobli, yaxshi axloqiy sifatlar shakllangan, did-farosatli hamda jismonan sogdom qilib tarbiyalashni amalga oshirish, mehnat jarayonlari, kasb asoslarini (texnologiya ta’limini (texnologiya) o‘rgatish va kasb tanlash bilan uyg‘unlashtirish orqali kasbgacha tayyorgarligiga zamin yaratish bilan egallagan bilimlarini uzviy rivojlantirish asosida mehnat qurollari, vositalari, jarayonlari, hududiy ishlab chiqarishning asoslarini o‘rgatish, texnika va texnologiya ta’limi (texnologiya) asosida egallanayotgan kasb-hunar sohasi xususiyatlari, shu sohaning ilg‘or vakillari faoliyati bilan tanishtirish nazariy bilim berish bilan birga amaliy mashg‘ulotlarning to‘liq majmuasini bajarish orqali kundalik hayotda qo‘llay olish layoqatini rivojlantirib boradi. Shvetsariyalik faylasuf olim Xopkins Xarvis Singletom Wattsning fikriga ko‘ra “yuksak darajadagi o‘qituvchining repertuaridan o‘qitish va o‘rgatishning turli modellari strategiyalari va to‘g‘ri yo‘nalish berish usullari joylashgan bo‘ladi. Asosiy maqsad ta’lim berishga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida to‘g‘ri munosabat o‘rnatadiyan yo‘nalishlar yaratadi va darsga qiziqtiradi”.1 Albatta jamiyatimiz oldida vujudga kelayotgan muammolarni hal etishga faol kirisha oladigan, sharoitni yaxshi tushunadigan, keng qamrovli fikrlaydigan, hayotda uchraydigan kundalik va kasbiy muammolarni tushunadigan, tahlil qila oladigan, taqqoslay oladigan, amaliy hal eta oladigan insonlarga bo‘lgan talab qo‘yilmoqda. Mehnat va kasbiy tayyorgarlik tizimi bevosita yoshlarning mehnat va kasb tarbiyasini, ta’minlash kasbiy axborotlar, kasb tanlash, kasbga yo‘naltirish ishlarini amalga oshiradigan ulkan ishlardan biri bo‘lib juda o‘tmish taraqqiyotiga egadir. Xalqimizning millat, xalq, elat bo‘lib shakllanish mehnatsiz, hunarsiz tasavvur etib bodmaydi. Inson paydo bo‘lishidan boshlab mehnat bilan shug‘ullangan, turmush buyumlari yasagan namunalar bajargan. XII-XV asrlarda Movoraunnahr va Xurosonda hunar ilmi rivojlanishi eng yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan. Har bir xalq 1. Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004. 44-47 betlar ota-bobosidan meros bo‘lib, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan o‘zining tarixiy- madaniy birligi bilan ajralib o‘ziga xos xususiyatlarini saqlab kelgan. Respublikamiz hududida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hunarmandchilik bu yerlarda ikki ming yillar oldin rivojlangan. Bu davrda sinfiy jamiyat paydo bo‘lib, yirik mehnat taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo‘lib ajralib chiqqan. Hunarmandchilikning qadimiy davrlarida eng ko‘p tarqalgan turi temirchilik, zargarlik, misgarlik va tunukasozlik bo‘lgan. Hozirgacha keng tarqalgan qadimiy kasblardan biri yog‘och buyumlari yasash hunarmandchiligidir. XX asr boshlarida tikuv mashinalari paydo bo‘lishi bilan yangi hunarmandchilik kasb yuzaga keldi. Shu bilan birga, hunarmandlar teridan poyafzal, tikish, qassoblik, oshpazlik kasblari yuzaga kelgan.O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishning asosiy maqsadi va bir o‘quvchiga individual ravishda kasb yoki mehnat faoliyati sohasini asosan va to‘g‘ri tanlashda yordamlashishdir. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish umumta’lim maktabi ishining tarkibiy qismidir. Ma’lumki, agar kasb to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, inson uchun mehnat quvonch, ijodiy ilhom manbaiga aylanadi. Kasb tanlashga yo‘llash butun pedagoglar jamoasi tomonidan hal etiladigan umum maktab vazifasi hisoblanadi. Shu bilan birga, bu ishda texnologiya ta’limi alohida o‘rinni egallaydi. O‘quvchilarni kasb tanlashdagi asosiy omillar ota-ona, muhit va ta’lim-tarbiyadir. Kasb tanlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni fan asoslari politexnik mehnat va malakalari bilan qurollantirishdan, ularni mehnat va ijtimoiy faoliyatga, kasblarni ongli ravishda tanlashga, moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarishda ishtirok etishga tayyorlashdan iboratdir. Maktabda kasb tanlash ishlari quyidagi maqsadlardan iborat: O‘quvchilarni kichik sinflardan boshlab, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari bilan tanishtirib borish. 1. O‘quvchilarni xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari bilan tanishtirib, ommaviy kasblarning mazmuni, sinfdan tashqari o‘tkaziladigan tadbirlarni amalga oshirish. 2. Kasb tanlashga yo‘llash ishlarini olib borishda o‘quvchilarni asosan maktab joylashgan hududning korxona, tashkilotning ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan kasb va mutaxassislarga yo‘llash. ota-bobosidan meros bo‘lib, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan o‘zining tarixiy- madaniy birligi bilan ajralib o‘ziga xos xususiyatlarini saqlab kelgan. Respublikamiz hududida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hunarmandchilik bu yerlarda ikki ming yillar oldin rivojlangan. Bu davrda sinfiy jamiyat paydo bo‘lib, yirik mehnat taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo‘lib ajralib chiqqan. Hunarmandchilikning qadimiy davrlarida eng ko‘p tarqalgan turi temirchilik, zargarlik, misgarlik va tunukasozlik bo‘lgan. Hozirgacha keng tarqalgan qadimiy kasblardan biri yog‘och buyumlari yasash hunarmandchiligidir. XX asr boshlarida tikuv mashinalari paydo bo‘lishi bilan yangi hunarmandchilik kasb yuzaga keldi. Shu bilan birga, hunarmandlar teridan poyafzal, tikish, qassoblik, oshpazlik kasblari yuzaga kelgan.O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishning asosiy maqsadi va bir o‘quvchiga individual ravishda kasb yoki mehnat faoliyati sohasini asosan va to‘g‘ri tanlashda yordamlashishdir. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish umumta’lim maktabi ishining tarkibiy qismidir. Ma’lumki, agar kasb to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, inson uchun mehnat quvonch, ijodiy ilhom manbaiga aylanadi. Kasb tanlashga yo‘llash butun pedagoglar jamoasi tomonidan hal etiladigan umum maktab vazifasi hisoblanadi. Shu bilan birga, bu ishda texnologiya ta’limi alohida o‘rinni egallaydi. O‘quvchilarni kasb tanlashdagi asosiy omillar ota-ona, muhit va ta’lim-tarbiyadir. Kasb tanlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni fan asoslari politexnik mehnat va malakalari bilan qurollantirishdan, ularni mehnat va ijtimoiy faoliyatga, kasblarni ongli ravishda tanlashga, moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarishda ishtirok etishga tayyorlashdan iboratdir. Maktabda kasb tanlash ishlari quyidagi maqsadlardan iborat: O‘quvchilarni kichik sinflardan boshlab, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari bilan tanishtirib borish. 1. O‘quvchilarni xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari bilan tanishtirib, ommaviy kasblarning mazmuni, sinfdan tashqari o‘tkaziladigan tadbirlarni amalga oshirish. 2. Kasb tanlashga yo‘llash ishlarini olib borishda o‘quvchilarni asosan maktab joylashgan hududning korxona, tashkilotning ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan kasb va mutaxassislarga yo‘llash. Har bir o‘quvchining bo‘lajak kasbini tanlashi ob’ektiv va ongli harakatga ega bo‘lishi lozim. O‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash sohasida oldiga qo‘yilgan maqsadlarini amalga oshirish uchun quyidagi eng muhim vazifalar hal etilishi lozim. 1. Ularning qiziqishlari, mayli va qobiliyatlari, psixofiziologik imkoniyatlari. Jismoniy tayyorgarligi va salomatligini o‘rganilishi. 2. Ularning kasblar haqidagi bilimlarini kengaytirishga doir tadbirlarning o‘ylab ko‘rilishi. 3. Tanlangan mehnat sohasidagi amaliy faoliyatning tashkil etilishi o‘quvchilarning kasbga qiziqishlarini rivojlantirishga va mustahkamlashga yordam beradi. 4. Maktabni bitirib chiqayotgan yoshlarning kasbga qat’iy qiziqishlarini tarkib toptirish va mustahkamlashda yordam ko‘rsatish, ishlab chiqish sharoitlariga ko‘nikishiga doir tadbirlar belgilanishi kerak. Kasb tanlash juda muhim masala bo‘lib ko‘pincha o‘quvchilar uni mustaqil hal qila olmaydilar. O‘qituvchilarning ish tajribasi o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llashning farq va metodlarini belgilab beradi. Ulardan asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Darslarda kasb tanlashga yo‘llash. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarni texnologiya mashg‘ulotlarida bajaradigan ish bilan bog‘liq kasblar bilan tanishtiradi. Masalan: Yog‘och kesuvchi, rom yasovchi, duradgorlik, tikuvchilik, oshpazlik va boshqa kasblar haqida bilim oladilar. va tanishtirish. 2. Ekskursiyalarda kasb tanlashga yo‘llash. Odatda, ekskursiyalarda o‘quvchilarni o‘quv rejasi doirasidan chiquvchi material bilan tanishtirishga qulay sharoit yuzaga keladi. Bu imkoniyatdan o‘quvchilarni kasb tanlashga yodlash uchun foydalanish mumkin. 3. To‘garak mashg‘ulotlarida kasb tanlashga yo‘llash. To‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni turli kasblar bilan tanishtirishga ko‘proq imkoniyatlar vujudga keladi. 4. Har-xil mavzuda uchrashuvlar o‘tkazish. Odatda, umumta’lim maktablarni bitirgandan keyin ishlab chiqarish sanoati muassasalarida ishlayotgan kishilar bilan suhbatlari o‘quvchilarda katta taassurot qoldiradi. Texnologiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar turli kasb egalari bilan tanishadilar. Har bir o‘quvchining bo‘lajak kasbini tanlashi ob’ektiv va ongli harakatga ega bo‘lishi lozim. O‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash sohasida oldiga qo‘yilgan maqsadlarini amalga oshirish uchun quyidagi eng muhim vazifalar hal etilishi lozim. 1. Ularning qiziqishlari, mayli va qobiliyatlari, psixofiziologik imkoniyatlari. Jismoniy tayyorgarligi va salomatligini o‘rganilishi. 2. Ularning kasblar haqidagi bilimlarini kengaytirishga doir tadbirlarning o‘ylab ko‘rilishi. 3. Tanlangan mehnat sohasidagi amaliy faoliyatning tashkil etilishi o‘quvchilarning kasbga qiziqishlarini rivojlantirishga va mustahkamlashga yordam beradi. 4. Maktabni bitirib chiqayotgan yoshlarning kasbga qat’iy qiziqishlarini tarkib toptirish va mustahkamlashda yordam ko‘rsatish, ishlab chiqish sharoitlariga ko‘nikishiga doir tadbirlar belgilanishi kerak. Kasb tanlash juda muhim masala bo‘lib ko‘pincha o‘quvchilar uni mustaqil hal qila olmaydilar. O‘qituvchilarning ish tajribasi o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llashning farq va metodlarini belgilab beradi. Ulardan asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Darslarda kasb tanlashga yo‘llash. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarni texnologiya mashg‘ulotlarida bajaradigan ish bilan bog‘liq kasblar bilan tanishtiradi. Masalan: Yog‘och kesuvchi, rom yasovchi, duradgorlik, tikuvchilik, oshpazlik va boshqa kasblar haqida bilim oladilar. va tanishtirish. 2. Ekskursiyalarda kasb tanlashga yo‘llash. Odatda, ekskursiyalarda o‘quvchilarni o‘quv rejasi doirasidan chiquvchi material bilan tanishtirishga qulay sharoit yuzaga keladi. Bu imkoniyatdan o‘quvchilarni kasb tanlashga yodlash uchun foydalanish mumkin. 3. To‘garak mashg‘ulotlarida kasb tanlashga yo‘llash. To‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni turli kasblar bilan tanishtirishga ko‘proq imkoniyatlar vujudga keladi. 4. Har-xil mavzuda uchrashuvlar o‘tkazish. Odatda, umumta’lim maktablarni bitirgandan keyin ishlab chiqarish sanoati muassasalarida ishlayotgan kishilar bilan suhbatlari o‘quvchilarda katta taassurot qoldiradi. Texnologiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar turli kasb egalari bilan tanishadilar. 5. Har xil madaniy-ommaviy tadbirlar o‘tkazish. Kasb tanlashga yo‘llash ishining muvaffaqiyatli olib borilishiga yordam beruvchi har xil madaniy- ommaviy tadbirlar maktablarning ish tajribasidan ma’lum. Masalan “Kasblar dunyosi”, “Kasb tanlashda shaxsiy va jamoat fikri” mavzusida munozaralar uyushtirish, kinofilmlarni muhokama qilish shular jumlasidandir. 6. Kasblar mazmunini chuqur o‘rganish. O‘qituvchi muayyan kasblar to‘g‘risida tasavvur berish uchun bir yo‘la barcha o‘quvchilar bilan ish olib borishdan tashqari yoki bu kasb bilan yaxshilab tanishish istagi bo‘lgan o‘quvchilar bilan jiddiyroq ish olib boradi. O‘quvchilarni qiziqishlariga qarab guruh yoki mikroguruhlarga birlashtiradi. Bunda ishning turli-tuman tashkiliy formalari qo‘llaniladi. O‘quvchilar o‘z kuchi bilan referat yozadilar, ekskursiyalar o‘tkazadilar. 7. Fakultativ mashg‘ulotlar. Ayrim maktablarda fakultativ mashg‘ulotlarga ajratilgan soatlarning ma’lum qismidan kasb tanlashga yo‘llash ishi uchun foydalaniladi. Kasb to‘g‘ri tanlanganda ular o‘z qobiliyatlarini va qiziqishlarini yaxshiroq ro‘yobga chiqarishlari hamda jamiyatga ko‘proq foyda keltirishi mumkin. Kasbga yo‘llash, qiziqtirish hamda malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘quv jarayonidagi ta’lim-tarbiya ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin texnologiya ta’limi fanlari bo‘yicha tarbiyaviy ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari, maqsadi, vazifalarining beqiyos ahamiyati mavjud. Kasbni to‘g‘ri tanlash - inson turmushida muhim qadamdir, yosh avlodning butun hayotidagi muvofaqqiyati ko‘p jihatdan kasbning qanchalik to‘g‘ri tanlashiga bog‘liq. Kasb tanlashda o‘quvchilarga bir qator omillar ta’sir etadi. Qiziqish - bu voqelikdagi predmetlar va va hodisalarning bilish yo‘nalishini belgilaydigan, biror narsaga berilish, qoniqish tuyg‘usi orqali uyg‘onadigan faoliyati tushuniladi. Qobiliyat - Qaysi bir faoliyatni muvoffaqiyatli bajarishga ta’lluqli bo‘lgan va bilimlar, malakalarni egallashning tezkorligini yengilligini izohlab beradigan xususiyatdir. 5. Har xil madaniy-ommaviy tadbirlar o‘tkazish. Kasb tanlashga yo‘llash ishining muvaffaqiyatli olib borilishiga yordam beruvchi har xil madaniy- ommaviy tadbirlar maktablarning ish tajribasidan ma’lum. Masalan “Kasblar dunyosi”, “Kasb tanlashda shaxsiy va jamoat fikri” mavzusida munozaralar uyushtirish, kinofilmlarni muhokama qilish shular jumlasidandir. 6. Kasblar mazmunini chuqur o‘rganish. O‘qituvchi muayyan kasblar to‘g‘risida tasavvur berish uchun bir yo‘la barcha o‘quvchilar bilan ish olib borishdan tashqari yoki bu kasb bilan yaxshilab tanishish istagi bo‘lgan o‘quvchilar bilan jiddiyroq ish olib boradi. O‘quvchilarni qiziqishlariga qarab guruh yoki mikroguruhlarga birlashtiradi. Bunda ishning turli-tuman tashkiliy formalari qo‘llaniladi. O‘quvchilar o‘z kuchi bilan referat yozadilar, ekskursiyalar o‘tkazadilar. 7. Fakultativ mashg‘ulotlar. Ayrim maktablarda fakultativ mashg‘ulotlarga ajratilgan soatlarning ma’lum qismidan kasb tanlashga yo‘llash ishi uchun foydalaniladi. Kasb to‘g‘ri tanlanganda ular o‘z qobiliyatlarini va qiziqishlarini yaxshiroq ro‘yobga chiqarishlari hamda jamiyatga ko‘proq foyda keltirishi mumkin. Kasbga yo‘llash, qiziqtirish hamda malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘quv jarayonidagi ta’lim-tarbiya ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin texnologiya ta’limi fanlari bo‘yicha tarbiyaviy ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari, maqsadi, vazifalarining beqiyos ahamiyati mavjud. Kasbni to‘g‘ri tanlash - inson turmushida muhim qadamdir, yosh avlodning butun hayotidagi muvofaqqiyati ko‘p jihatdan kasbning qanchalik to‘g‘ri tanlashiga bog‘liq. Kasb tanlashda o‘quvchilarga bir qator omillar ta’sir etadi. Qiziqish - bu voqelikdagi predmetlar va va hodisalarning bilish yo‘nalishini belgilaydigan, biror narsaga berilish, qoniqish tuyg‘usi orqali uyg‘onadigan faoliyati tushuniladi. Qobiliyat - Qaysi bir faoliyatni muvoffaqiyatli bajarishga ta’lluqli bo‘lgan va bilimlar, malakalarni egallashning tezkorligini yengilligini izohlab beradigan xususiyatdir. Idrok - Mazkur muddatda sezgi organlarining yoki bir butun hodisalarning inson ongidan aks etishidir. Xarakter - Xatti-harakatlarning sifat jihatlarining o‘ziga xosligini, mustahkamligini ko‘rsatib turadigan, maxsus munosabatlarni paydo bo'lisli jarayonida o‘zining izini qoldiradigan xususiyatlari majmuasidir. Tafakkur - Bilish, anglashning yuqori shakli bo‘lib o‘zida ob’ektiv dunyodagi hodisalar bilan narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni namoyon etishdir. Bilish -Dunyo haqidagi yangi bilimlar hisoblanadigan sub’ekt va ob’ektning o‘zaro ta’sirini, voqelikning ruhiyatida qayta ta’sir etilishi hamda aks ettirish jarayonidir. Erk - O‘z oldiga maqsadlarni qo‘yish va qabul qilish bilan birga, ularni hal etish, amalga oshirish yodida ichki va tashqi to‘sqinliklarni yengib o‘tishdir. Dunyodagi kasblar, hunarlar, ularning sir asrorlari bilan tanishtirish, qadim ota- bobolarimiz shug‘ullangan turli xil hunarmandchilik naqqoshlik, ganchkorlik, yog‘och o‘ymakorligi, kandakorlik, beshikchilik, pichoqchilik, miskorlik, kashtachilik, etikdo‘zlik, do‘ppi tikish, zardo‘zlik, gilamchilik, kosibchilik, to‘quvchilik, zargarlik, kulolchilik kabi kasb hunarlar bilan tanishtirish, hozirgi kunda rivojlanayotgan kasblar geodezist, avtochilangar, kinolog, ixtiolog, agranom, dasturchi, broker va boshqa kasblar haqida ma’lumotlar berish mehnat darslarida amalga oshiriladi. Savollar: 1. Texnologiya ta`limi dasturi nima asosida ishlab chiqiladi? 2. Dasturga qanday sharoitda o‘zgartirish kiritish mumkin? 3. Texnologiya ta`limining mazmuni qanday talablarga javob berishi kerak? 4. O‘quvchilardagi mehnat malakasi va ko‘nikmasi qanday shakllanadi? 5. O‘quvchilarni kasbga qiziqishlarini aniqlang. 6. Kompetensiyalarga izoh bering. 7. Hunarmandchiligi turlari nimadan tashkil topgan. 8. Texnologik xaritalar tuzing. Idrok - Mazkur muddatda sezgi organlarining yoki bir butun hodisalarning inson ongidan aks etishidir. Xarakter - Xatti-harakatlarning sifat jihatlarining o‘ziga xosligini, mustahkamligini ko‘rsatib turadigan, maxsus munosabatlarni paydo bo'lisli jarayonida o‘zining izini qoldiradigan xususiyatlari majmuasidir. Tafakkur - Bilish, anglashning yuqori shakli bo‘lib o‘zida ob’ektiv dunyodagi hodisalar bilan narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni namoyon etishdir. Bilish -Dunyo haqidagi yangi bilimlar hisoblanadigan sub’ekt va ob’ektning o‘zaro ta’sirini, voqelikning ruhiyatida qayta ta’sir etilishi hamda aks ettirish jarayonidir. Erk - O‘z oldiga maqsadlarni qo‘yish va qabul qilish bilan birga, ularni hal etish, amalga oshirish yodida ichki va tashqi to‘sqinliklarni yengib o‘tishdir. Dunyodagi kasblar, hunarlar, ularning sir asrorlari bilan tanishtirish, qadim ota- bobolarimiz shug‘ullangan turli xil hunarmandchilik naqqoshlik, ganchkorlik, yog‘och o‘ymakorligi, kandakorlik, beshikchilik, pichoqchilik, miskorlik, kashtachilik, etikdo‘zlik, do‘ppi tikish, zardo‘zlik, gilamchilik, kosibchilik, to‘quvchilik, zargarlik, kulolchilik kabi kasb hunarlar bilan tanishtirish, hozirgi kunda rivojlanayotgan kasblar geodezist, avtochilangar, kinolog, ixtiolog, agranom, dasturchi, broker va boshqa kasblar haqida ma’lumotlar berish mehnat darslarida amalga oshiriladi. Savollar: 1. Texnologiya ta`limi dasturi nima asosida ishlab chiqiladi? 2. Dasturga qanday sharoitda o‘zgartirish kiritish mumkin? 3. Texnologiya ta`limining mazmuni qanday talablarga javob berishi kerak? 4. O‘quvchilardagi mehnat malakasi va ko‘nikmasi qanday shakllanadi? 5. O‘quvchilarni kasbga qiziqishlarini aniqlang. 6. Kompetensiyalarga izoh bering. 7. Hunarmandchiligi turlari nimadan tashkil topgan. 8. Texnologik xaritalar tuzing.