Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi Reja: 1.Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat taqsimoti va uning shakllari 2.Mehnat taqsimotining maqsadga muvofiq chegarasi va u buzilganda yuz beradigan oqibatlar. 3.Mehnat kooperatsiyasi va uning turlari 4.Kasblar o‘rindoshligi va ko‘pstanoklarda ishlash. 4.1. Bozor iqtisodiyot sharoitida mehnat taqsimoti va uning shakllari Bozor iqtisodiyoti sharoitida, raqobatda yengib chiqishning asosiy omillaridan biri, makroiqtisodiyotga taalluqli, jamiyat va shaxsiy sektorlardagi korxonalarda ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) samaradorligini oshirishga erishishdir. Bunga asosan, mavjud ishchi kuchidan oqilona foydalanish evaziga muvaffaq bo‘lish mumkin. Ishchi kuchidan samarali foydalanish, ko‘pincha, bajarilishi zarur bo‘lgan har xil ishlar (xizmatlar) ayrim ijrochilar o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlanishiga, chunonchi ular ish bilan malakasiga, tajribasiga va hatto zukkoligiga yarasha bab-baravar ta’min etilishiga bog‘liq. Masalani maqsadga muvofiq hal etish uchun, birinchi navbatda, bajarilishi zarur bo‘lgan mehnatni ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida puxta o‘ylab, oqilona taqsimlash lozim. Bu tashkiliy masala mehnat taqsimoti deb ataladi. Mehnat taqsimoti deganimizda, har xil mehnat turlarining bir- biridan ajratilishini, pirovardida mehnat faoliyati bilan bandlikni tushunamiz. «Mehnat taqsimoti» atamasi xodimlarning mehnat funksiyalarini aniq belgilashni va birgalikdagi faoliyat davomida ularni chegaralab, ajratib qo‘yishni anglatadi. Mehnat taqsimoti iqtisodiy integratsiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatidagi tabiiy va zaruriy jarayon bo‘lib, uning kerakligi va ahamiyati ko‘pgina olimlar tomonidan isbotlab berilgan. Chunonchi, markaziy osiyolik Beruniy va Ibn Sino ham bu masalaga alohida e’tibor berganlar. Makroiqtisodiyotga tegishli korxonalarda mehnat taqsimotining har xil shakllari qo‘llaniladi. Bu shakllardan eng ko‘p qo‘llaniladiganlarini ko‘rib chiqamiz: Texnologik mehnat taqsimoti – ishlab chiqarish jarayonining qayta ishlash (peredel), faza sikllariga qarab bo‘linadi. Bunda eng muhimi, ularning bajarilishi texnologik jihatdan bir xil bo‘lishidir. Qayta ishlash va fazalar ayrim ishlar: chilangarlik (tokarlik, slesarlik), payvandchilik (svarshiklik), qizdirilgan yoki sovuq metallni ikki bo‘lakdan iborat bo‘lgan qolip (shtamp) orasiga olib urib, buyum tayyorlash va hokazolardan iborat bo‘ladi. Guruhlar ichida esa ishlab chiqarish jarayonlari sodir qilinadi. Funksional mehnat taqsimoti qo‘llanilganida birovlar asosiy ishni bajarishga ixtisos topadi, boshqalari yordamchi ishni bajarishda, uchinchilari esa tayyorlash- yakunlash, xizmat ko‘rsatish ishini bajarishda ixtisos orttiradi. Masalan, asosiy ishlab chiqarishda texnologik jarayon bilan band bo‘lgan ishchilar, navbatchi ta’mirlash ishchilari, ishlab chiqarish xonalarini yig‘ishtiruvchi (farosh)lar bo‘ladi. Malakali mehnat taqsimoti yoki bajariladigan ishlarning murakkabligiga qarab mehnatni taqsimlash murakkab ishlar bilan oddiy ishlar bir-biridan ajratilishidan iborat. Shu bilan birga mahsulot tayyorlashdagi texnologik murakkablik deganimizda, tayyorgarlik funksiyalarini va mehnat jarayonlarini bajarishdagi, shuningdek, sifatni nazorat qilishdagi murakkabliklar nazarda tutiladi. Amallar bo‘yicha mehnat taqsimoti – ishchilar mehnatini eng to‘la taqsimlashdir. Bunda ishlab chiqarishning har bir ayrim jarayoni ishlab chiqarish amalining tarkibiy qismlariga bo‘linadi. Masalan, maxsus bolt tayyorlashning texnologik jarayoni temirchilik – metall toblash, chilangar (tokar) – yo‘nish, naqsh solish, frezerlik – bolt boshidagi qirralarini frezerlash amallaridan iborat bo‘ladi. Mehnat taqsimotining asosiy ustunliklaridan biri shundaki, bunda xodim ishning, xizmatning ma’lum bir turida ixtisos topadi, shu ishning bajarilish texnikasini va tartibini puxta egallab oladi, zarur ko‘nikmalarni kasb etadi, ish usul va uslublarini yanada takomillashtiradi. Bunda maxsus asbob-uskunalar va moslamalar ishlatiladi. Bundan tashqari mehnat taqsimotida xodimlarni u yoki bu soha, yo‘nalish bo‘yicha tayyorlash ham osonroq kechadi. Makro va mikroiqtisodiyot ishlab chiqarish tarmoqlarida mehnat taqsimotining uchta darajasi mavjud: umumiy mehnat taqsimoti; hususiy mehnat taqsimoti; qisman mehnat taqsimoti. Umumiy mehnat taqsimoti - bu, makroiqtisodiyot ishlab chiqarishining eng yirik tarmoqlar, chunonchi, qishloq xo‘jaligi, sanoat, qurilish, transport va hokazolarga ajratilishidir. Umumiy mehnat taqsimoti – bu, kishilar faoliyatining ishlab chiqarish va noishlab chiqairish sohalari o‘rtasidagi mehnat taqsimoti, bu sohalar orasida esa, sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport aloqa savdo, halq ta’limi, fan davlat boshqaruvi, madaniyat, sanat vaxokazolar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti kiritiladi. Ana shu sohalar o‘ratasidagi xodimlarning taqsimlanishi umumiy mehnat taqsimoti va jamiyatning ayrim mamlakat va uning mintaqasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jarayonida o‘zgarishlar tasnifi bo‘lib xizmat qilishi mumkin1. Xususiy mehnat taqsimoti – bu, ham makroiqtisodiyot ishlab chiqarish yirik tarmoqlarining tur va kichik turlarga ajratilishidir. Sanoat tarmog‘i, masalan, mashinasozlik, to‘qimachilik va hokazo sohalarga ajratiladi, to‘qimachilik sohasining ichida esa ip gazlama, jun gazlama va hokazo sohalari bo‘ladi. Xususiy mehnat taqsimoti umumiy mehnat taqsimotinig soxalar va tarmoqlar ichidagi taqsimotni nazarda tutadi. Masalan, sanoat tarmoqlari kichik sohalar, birlashmalar, ayrim korxonalarga bo‘linadi; qishloq xo‘jaligi dehqonchilik va chorvachilikka, ular ichida esa iqtisoslashtirilgan tarmoqlarga (g‘alla, paxta, kartoshka yetishtirish, bug‘doychilik, gusht, sut, jun yetishtirish va shu kabilarga) bo‘linadi. Sanoatda bo‘lgani kabi qishloq xo‘jaligida ham xususiy mehnat taqsimotining pirovard bosqichi iqtisoslashtirilshan ayrim korxona xisoblanadi. Bu xildagi xususiy mehnat taqsimoti noishlab chiqarish soxasining har qanday tarmog‘ida: xalq ta’limida, tibbiyotda, transportda, davlat boshqaruvi va xakozalarda mavjuddir2. Qisman (ayrim) mehnat taqsimoti – bu, mikroiqtisodiyot ishlab chiqarishida, ya’ni bir korxona ichida mehnatning kasb va ixtisoslar bo‘yicha sexlarga, uchastkalarga va alohida ijrochilarga taqsimlanishidir. Ayrim mehnat taqsimoti ishlar va mehnat funksiyalarining ayrim korxona va alohida tashkilot xodimlari o‘rtasida: sexlar, uchastkalar, brigadalar, guruhlar, zvenolar, ayrim ijro etuvchi xodimlar bo‘yicha, shuningdek ularning kasb malaka 1 Абдурахмонов, +.Х.,Холмыминов Ш.Р., «Меҳант иқтисодиёти ва социологияси»-ўқув қўлланма.Т.:ТДИУ, 2004,20 бет 2 Кўрсатилган ўқув қўлланма. 21 бет. guruhlari o‘rtasida taqsimlanishini nazarda tutadi. Mehnat taqsimotining bu turi ancha murakkab va muhim bo‘lib, unda muayyan va mehnat jarayonlari alohida mehnat taqsimoti doirasida sodir bo‘ladi. Iqtisodiy natijalar ham ana shu darajada amalga oshiriladi, ijrochilarning ixtisoslashuvi va ular kasb mahoratining ortishi, ixtisoslashgan yuqori unumli asbob-uskunalarning tatbiq etilishi, mehnat unumdorligining ortishi. Mubolag‘asiz shuni aytish mumkinki, xozirgi zamon texnikai, texnologiyasi va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bo‘lishi mumkin emas3. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining amaliyotda mehnat taqsimotining quyidagi shakllari ham bor: funksional mehnat taqsimoti; texnologik mehnat taqsimoti; malakali mehnat taqsimoti. Xodimlar alohida guruhlarining ishlab chiqarishdagi vazifalari va roli ijtimoiy xarakteriga binoan taqsimlanishi funksional taqsimot, deyiladi. Asosiy funksional guruhlarga quyidagilar kiradi: xodimlar, muhandis-texnik xodimlar, xizmatchilar, kichik xizmatchi xodimlar (farroshlar, garderobchilar, xat tashuvchilar) va qoravullar (qo‘riqchilar va yong‘indan saqlovchilar). Xodimlar guruhi asosiy va yordamchi xodimlarga bo‘linadi. Texnologik jarayonning barcha bosqichlarida asosiy mahsulotni bevosita tayyorlashda qatnashuvchi xodimlar (to‘quvchilar, ip yigiruvchilar, matolarni bo‘yovchilar) asosiy xodimlar hisoblanadi. Yordamchi xodimlar asosiy xodimlarning normal, uzluksiz ishlashini ta’minlashadi. Vazifalar va ularni bajarish uchun kerakli mehnat ko‘nikmalarining texnikaviy xususiyatlariga qarab funksional guruhlar ichida kasb va ixtisoslar bo‘yicha mehnat taqsimoti professional yoki texnologik mehnat taqsimoti, deyiladi. To‘qimachilik ishlab chiqarishida, masalan, yigiruvchilik, xususan, to‘qimachilik va hokazolar ana shunday taqsimotga misol bo‘la oladi. Professional mehnat taqsimotining ikki xili bor: predmetbay (detalbay) va operatsiyabay mehnat taqsimoti. Predmetbay mehnat taqsimotida xodim tayyor buyum yoki qism ishlab chiqaradi. Operatsiyabay mehnat taqsimotida esa buyumni (detalni) tayyorlash qator amallarga bo‘linib, har qaysi amalni alohida xodim bajaradi. Feodalizm jamiyatida sex hunarmandchiligi ko‘rinishidagi predmetbay mehnat taqsimoti hukmron bo‘lib, unda har bir usta (aravasoz, etikdo‘z, temirchi, kulol, qo‘xnado‘z va h.k) bitkazib, tayyor qilingan 3 Кўрсатилган ўқув қўлланма. 21 бет. buyum chiqarishga ixtisoslashgan. Operatsiyabay mehnat taqsimoti esa kapitalistik manfakturada keng miqiyosda qo‘llanilgan. Bunda tor ixtisoslashuv hunarmandchilik mehnat qurollari negizida mehnat samaradorligining keskin o‘sishini ta’minlaydi. Kasbiy mehnat taqsimoti xodimlarning ixtisoslariga qarab amalga oshiriladi. Bunda ish joyida u yoki bu kasb (ixtisos) bo‘yicha ish bajarish nazarda tutiladi. Har bir tur ish (xizmat) hajmiga qarab ishchilarga bo‘lgan talabni - sex, uchastka, ishlab chiqarish, korxona, birlashma va hakozalar uchun kasblar bo‘yicha talab qilinadigan xodimlar sonini belgilash mumkin. Bir xil usulda bajariladigan vazifalar (ishlar, xizmatlar) murakkabligiga qarab mehnatning kasblar ichida razryadlarga bo‘linishi kvalifikatsion (malakali) mehnat taqsimoti deyiladi. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 24 iyuldagi farmoniga asosan O‘zbekiston korxonalarida 22 razryadli yagona tarif setkasi tavsiya etilgan. Unda ko‘rsatilgan toifalar ishchilar va xizmatchilar mehnatining murakkabligidagi farqlanishlar asosida qaror toptirilgan bo‘lib, ulardan 1-8 razryadlar toifalari ishchilar mehnatini tarifikatsiyalash uchun ajratilgan. Bunda tarif razryadlari orasidagi farq o‘rtacha 7,7 foizni tashkil qiladi. Shu bilan birga mutaxassis va xizmatchilar tarif razryadlari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash 9-16 razryadlardan, razryadlar orasidagi farq esa 6,62 foizdan iborat. Ma’lumki, bunga qadar ishchilar tarif razryadlari orasidagi farq (diapazon) 3,65 va mutaxassislar tarif razryadlari orasidagi farq esa 4,54 foizdan iborat edi. Yangi tarif tizimi oldingisiga nisbatan ancha kuchaytirilgan bo‘lib, «no‘linchi» razryad 550 dan 600 gacha oshiriladi. Yagona tarif setkasi bo‘yicha «no‘linchi» razryaddan boshlab ish haqining o‘sib borishi bilan tarif koeffitsienti ham ortib boradi. Bu mehnatkashlarning moddiy manfaatdorligini oshirish bilan birga ularni yanada yaxshi va samarali ishlashga, o‘z malakalarini muntazam oshirishga undaydi. Korxonalardagi mehnat taqsimoti shakllari xodimlarning o‘rnashib qolishiga, mehnat resurslarining bilim va madaniy saviyadan foydalanish darajasiga, ya’ni mehnat unumdorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ish vaqtidan tejamkorlik bilan va to‘liq foydalanish uchun sharoit yaratish, har bir xodimning mehnatini mumkin qadar mazmunli va qiziqarli qilish, salomatligi va ish qobiliyati saqlanib qolishini ta’minlash – davlat va nodavlat korxonalaridagi mehnat taqsimoti oqilona bo‘lishiga qo‘yiladigan talablar ana shulardan iborat. Mehnat taqsimotining asosiy afzalliklari shundaki, bunda yuqorida bayon etilganidek, xodimning mehnati ixtisoslashib, ish unumi oshadi. Vazifalar doirasi cheklanganligi uchun ularni ko‘p marta takrorlayverishga tezroq moslashib qolish, kerak harakatlarni avtomatik bajarishga ko‘nikish, eng mukkamal ish usul va uslublarini topish hamda pirovard- natijada vaqt va kuchni tejashga erishish imkoni tug‘iladi. Ammo, ixtisoslashtirishning, ayniqsa, yuqori darajada ixtisoslashtirishning afzaliklari bilan birga iqtisodiy, ayniqsa, ijtimoiy va psixologik jihatdan jiddiy kamchiliklari ham bor. Har bir xodimga faqat bitta vazifa yoki bitta ish usuli, masalan, yigirish jihozlarida yigiruvchiga uzilgan iplarni ulash, o‘rnatuvchiga pilik almashtirish, ramkadagi pilikka qarab turish va hokazolar topshirib qo‘yilsa, shundagina to‘liq ixtisoslashtirish sodir bo‘ladi. Funksional mehnat taqsimotining birinchi ijtimoiy kamchiligi –xodimning kundalik mehnatini mazmundorlikdan, ijodiy elementlardan butunlay mahrum qilishdir. Bunda mehnatning yoki xizmat ko‘rsatishning qiziqarliligi qolmaydi va u insonning dastlabki hayotiy ehtiyojiga aylana olmaydi. Bundan tashqari, tor ixtisoslashtirish mustaqil respublikamizning mehnatga layoqatli aholisi erishgan intelektual darajadan to‘liq foydalanish imkonini bermaydi, qolaversa, o‘qimishli va qobiliyatli yoshlarni qanoatlantirmaydi, bu hol xodimlarning qo‘nimsizligiga manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.4 Funksional mehnat taqsimotida mehnat jarayoni haddan tashqari maydalashib ketishining ikkinchi psixofiziologik kamchiligi uning zerikarliligi, natijada tez toliqtirish va ish qobiliyatini pasaytirib yuborishidir. Haddan ortiq zerikarli mehnat asabiy-psixik kasalliklarga sabab bo‘lishi ham mumkin. Mehnat psixologlari bilan mehnat fiziologlarining ilmiy tadqiqotlari zerikarli, bir xildagi mehnatning oqibatlari yomonligini to‘liq tasdiqladi. Kundalik vazifalarning xilma-xil bo‘lishi turli tuyg‘u organlarini va turli muskul guruhlarini 4 +.Абдуращмонов, Ф.Мамарасулов. Мещнат и=тисоди (ы=ув-услубий материаллар), Тошкент, 1996. 137-138-бетлар.я galma-gal ishga solish – bu, asab induksiyasi qonuniga binoan mehnat jarayonida dam olishga imkon beradi. Buning teskarisi, ya’ni bir xildagi harakatlarni tez-tez takrorlayverish esa xodimning funksional holatiga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Buning sabablari, birinchidan, oddiy harakatlar miyaning faol ijodiy ishlashini talab qilmay, kam miqdordagi asab elementlari ishtirokida bajarilib, ayni vaqtda bu asab elementlari ko‘pchiligining tonusi past bo‘lishi natijasida kishini uyqu bosib, uni yengish uchun anchagina zo‘r berish talab qilinadi, ikkinchidan, xuddi o‘sha harakatlarni hadeb takrorlayverish yana shu kichkina bir guruh asablarning haddan tashqari zo‘riqishiga olib kelib, ularni tez charchatib qo‘yadi. Bir xildagi ish qilaverilganda ijodiy asos yo‘qligi bois o‘z mehnatiga qiziqish yo‘qoladi, bu xodimlar ko‘nimsizligiga sabab bo‘ladi. Zerikarli ishga nisbatan reaksiya har xil bo‘lib, bu narsa odamning psixologik xususiyatlariga, ma’lumot darajasi va mehnat faoliyatiga, stajiga bog‘liq. Erkaklar va yuqoriroq ma’lumotli kishilar zerikarli ishga, ayniqsa, chidamsiz bo‘lishadi. Ish staji ko‘p bo‘lganda bir xillikka ko‘nikish, ishni avtomatik bajara bilish va boshqa narsalarni o‘ylay olish mumkin bo‘lib qoladi. Mehnatning zerikarligi faqat ish usullarining xilma-xil emasligigagina emas, balki ularning davom etish vaqtiga va buning hosilasi sifatida ish usullarining takrorlanish tezligiga ham bog‘liq. Fiziologlarning ma’lumotlariga ko‘ra, ana shu alomatga binoan mehnat sharoiti 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Bir xil ish usullarining takrorlanish tezligiga ko‘ra mehnatning zerikarlilik darajasi Bir ish kuni davomidagi zerikarlilik ulushi ish vaqti fondining 75 % idan ziyod bo‘lganda mehnat zerikarliligining tavsifi Bir xil usullarning soatiga takrorlanish soni Normal (kam zerikarli) 180 gacha I toifa (ko‘proq zerikarli) 181-300 II toifa (ko‘p zerikarli) 301-600 III toifa (juda ko‘p zerikarli) 600 dan ortiq Muayyan sharoitda haddan tashqari ixtisoslashtirish mehnat unumdorligini shu qadar o‘stirib yuboradiki, bunday holatga e’tiborsizlik bilan qarash yaramaydi. Bu, jumladan, uzluksiz-potok ishlab chiqarishga taalluqlidir. Bunday hollarda zerikarlilikning salbiy oqibatlarini bartaraf etish uchun mehnat psixologiyasi ishlab chiqadigan maxsus choralar ko‘rilishi kerak. Masalan, xodimlarni vaqti-vaqti bilan bir operatsiyadan (ish turidan) ikkinchisiga o‘tkazib turish, funksional muzika eshittirish, ish kuni davomida konveyerning harakat tezligini o‘zgartirib turish ana shunday choralardan bo‘lib, buning natijasida mehnat ritmi o‘zgaradi-da, inson organizmida tez, foydali o‘zgarish yuz berib, bunda odamning miyasi ham ishtirok etadi. Funksional mehnat taqsimotining uchinchi – iqtisodiy kamchiligi shunday iboratki, muayyan sharoitda mehnat va uskunalar unumdorligi, mahsulot sifati tashkiliy sabablarga ko‘ra pasayib ketishi mumkin. Chunonchi, ko‘p jihozlarda ishlashda u yoq-bu yoqqa borib-kelish vaqti majburan ko‘payadi. Agar jihozlarga kompleks xizmat ko‘rsatishda yigiruvchi o‘z zonasini bir marta aylanganining o‘zida uzilgan iplarni ulab, pilikli g‘altaklarni o‘rnatib, zarurat bo‘lgan joylardagi gard- changlarni qoqib-tozalab ham qo‘ysa, funksional mehnat taqsimotida esa bir xodim uzilgan iplarni ulash uchun zonani aylanib chiqadi-da, ikkinchisi g‘altak o‘rnatish uchun, uchinchisi esa jihozlarni qoqib-tozalash uchun xuddi o‘sha yo‘lni bosib o‘tadi. Masalan, uzilgan iplarni ulash singari bittagina, tasodifiy usulni bajarganda ko‘p stanokchi odatdagidan ko‘proq jihozga xizmat ko‘rsatishi kerak bo‘lib, bu esa navbat kelishini kutib, bekor turish vaqti ko‘payishi oqibatida uskunalar unumdorligi pasayishiga olib keladi. Vazifalar alohida ijrochilar o‘rtasida taqsimlab qo‘yilganda, mehnat natijasi uchun ma’suliyatsizlik sodir bo‘lib, mahsulot sifati pasayib ketishi mumkin. Masalan, uzluksiz potok ishlab chiqarishida nuqsonli mahsulot tayyorlashga yo‘l qo‘ymaslik uchun oraliq nazorat kerak. Biroq, yigiruv mashinalarida esa bunday qilib bo‘lmaydi, chunki uzilgan iplarni ulash bilan pilik o‘rnatish uchun amalda alohida-alohida ma’sul odamlar belgilab qo‘yishning iloji yo‘q. Mehnatni tashkil etish va uni rag‘batlantirish progressiv shakllardan sanalib, u tor ixtisoslashtirish kamchiliklarini yo‘qotishning samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, har bir tipdagi jihozlarga bir xodim to‘liq xizmat ko‘rsatadigan, bir vazifa yoki bir xil ish bajaradigan qilib ixtisoslashtirish yo‘li bilan ham mehnat taqsimoti muammolarini samarali va yetarli hal qilib bo‘lmaydi. Mehnat taqsimoti optimal shakllarini mehnatning ijtimoiy va psixofiziologik sharoitiga hamda pirovard-natijada yuksak mehnat unumdorligiga erishishga ixtisoslashtirish qay darajada ta’sir ko‘rsatishini hisobga olib tanlash kerak. Mehnat taqsimoti shakllari o‘zgarmas bo‘lib qolavermaydi. Ularni doimo takomilashtirib borish hamda texnika taraqqiyotiga va xodimlarning madaniyat - texnikasi saviyasiga muvofiqlashtirib borish kerak. Chunonchi, pnevmoyigiruv mashinalarining va mokisiz to‘quv jihozlarining paydo bo‘lishi yigiruvchilar bilan to‘quvchilarning vazifalarida ham, ish bajarish usullarida ham o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi. Mehnatni tashkil qilish va rag‘batlantirishning jamoaviy shakllari ham yondosh kasblarni o‘rganishga keng imkoniyat yaratadi, mehnatni xilma-xil, mazmunli va qiziqarli, kam zerikarli va charchatmaydigan qiladi. Ijtimoiy va xususiy sektor korxonalarida mehnat taqsimoti eng samarali bo‘lishi uchun quyidagi shartlarga rioya qilish lozim: a) ishchiga bajarish uchun bir xil malaka va taxminan bir xil texnika bilimini talab etadigan ishni topshirishga harakat qilmoq kerak. Malakali ishchilarni yuqori malaka talab etmaydigan ishlar bilan band qilmasdan, unday ishlarni kam malakali ishchilarga topshirish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilinganida malakali ish kuchlariga bo‘lgan talab va ish haqi xarajati kamayadi; b) ko‘p stanokda ishlovchi ishchilarni mashinaning to‘xtab turishi bilan bog‘liq davomli ishlardan (masalan, to‘quvchini to‘qish jihozlaridagi uzilgan iplarni ulashdan) xalos qilmoq kerak. Shunday qilinganida mashinalarning to‘xtab turishi kamayadi, mehnat samaradorligi yanada oshadi; v) ishlab chiqarish jarayoni qatnashchilarining imkon boricha foydali ish bilan to‘la band bo‘lishlariga erishish kerak. Buning uchun barcha kasblar uchun yetarli miqdorda ish mavjud bo‘lishi shart. Zarur paytlarda ishchiga bir necha, bir xil mashinada ishlashni topshirib, uni ish bilan to‘la band qilish mumkin; g) yuqori mehnat unumdorligiga erishish uchun qilinadigan mehnat taqsimotida ishchilarning bir-birlariga o‘zaro yordami uyushtiriladi. Ammo bunda vazifalarning bekor qilinishi va mas’uliyatsizlik yuz berishiga yo‘l ko‘ymaslik lozim. Ba’zi to‘qimachilik korxonalarida yig‘ib oluvchi (s’yomshitsa) va uzuvchilar (otrivshitsa) ko‘pincha uzilgan iplarni ulashda yigiruvchi va to‘quvchilarga yordam beradilar; d) ijtimoiy va xususiy sektor korxonalarida mehnat taqsimoti iqtisodiy, fiziologik va ijtimoiy tomonlar hisobga olinib, amalga oshirilishi lozim. Iqtisodiy tomon deganda, korxonalarda va makroiktisodiyotning barcha sohalarida mehnat unumdorligini o‘stirish hamda ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmat sifatini yaxshilash nazarda tutiladi. Fiziologik tomon deganda, shunday mehnat taqsimoti ko‘zda tutiladiki, unda ishdagi bir xillik ishchi yoki xizmatchi organizmining turli qismlariga nagruzka bir tekis tushmaydigan, uzoq vaqt (oylar,yillar) davomida ishlash faoliyatdagi bir xil harakat natijasida toliqish yuz bermaydigan bo‘lsin. Mehnat taqsimotining ijtimoiy jihatida operatsiyalarning shunday strukturasi nazarda tutiladiki, unda ishlovchining jismoniy va aqliy ishi navbatlansin yoki qo‘shib olib borilib, mehnat yoqimli bo‘lsin, mazmundorligi oshsin, jismoniy qismi ozaysin, jismoniy mehnat bilan aqliy mehnat o‘rtasidagi tafovut kamayib borsin. 4.2. Mehnat kooperatsiyasi va uning shakllari Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda (ijtimoiy yoki xususiy sektorligidan qat’i nazar) ixtisoslashtirilgan ijrochilar jamoasining birlikdagi mehnati bilan mahsulot ishlab chiqariladi yoki xizmat ko‘rsatiladi. Mehnatni tashkil qilishning muayyan, pirovard mahsulot olishga qaratilgan bitta mehnat jarayonida yoki o‘zaro bog‘liq turli mehnat jarayonlarida ko‘p ijrochilar birgalikda va rejali ravishda ishtirok etadigan shakli kooperatsiya deb ataladi. Yakka hunarmandchilikka nisbatan kooperatsiyada mehnatning ijtimoiy samaradorligini oshiruvchi qator afzalliklar bor. Bulardan asosiylari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarish vositalari (imorat, jihozlar, asbob-uskunalar) birgalikda ishlatilishi natijasida ularning tejalishi, yakka kishi kuchi va malakasi yetmaydigan ishlarni, xizmatlarni bajarish (og‘ir, qo‘pol, ko‘tarish va tashish noqulay yuklarni ko‘tarish va tashish hamda murakkab ishlarni bajarish) imkoniyati, ayrim shaxslarning ma’lum bir ishni yoki xizmat ko‘rsatishni bir qancha ijrochilar bilan birgalikda bajarganlarida, har birining shaxsiy ish qobiliyatini oshiradigan quvvatini (energiyasini) alohida ravishda orttirishga sabab bo‘ladi. Natijada mehnat faolligining ortishi, pirovard – natijaga tez yetishish, birgalikda ishlashni tashkiliy kombinatsiyalash (masalan, mashinaning ehtiyot qismlarini tashib borish o‘rniga ularni qo‘lma-qo‘l uzatish), dolzarb paytlarda (qishloq xo‘jalik ekinlari hosilini yig‘ib - terib olish paytlarida) ko‘plab odamlarni ishga jalb etish kerkak bo‘ladi. Bunday hollarda mehnat samaradorligi mehnat qurollari o‘zgarmay turib, birgalashib va bir - birlariga qiziqishib harakat qilish evaziga oshadi. Mehnat kooperatsiyasining maqsadga muvofiq tashkiliy shakllarni tanlash – mehnatni tashkil qilishning mehnat taqsimotidan keyingi, ikkinchi muhim masalasidir. Ijtimoiy va xususiy sektor korxonalarida texnikaning rivojlanish darajasiga, ishlab chiqarish jarayonlari tizimining tashkil etilish xarakteri va usullariga qarab mehnat kooperatsiyasining turli shakllaridan foydalaniladi. Ixtisoslashtirilgan sexlarning sexlararo kooperatsiyasi. Bunda korxonadagi bir necha sex jamoasining bir xil ishlab chiqarish jarayonida yoki turli bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayonlarida rejali ravishda va birgalikda ishtirok etishi tushuniladi. Sexlarning mavjud ixtisoslashish va tashkil etilishi prinsiplariga qarab sanoat korxonalaridagi mehnat kooperatsiyasi ko‘p jihatdan umumiy xarakterdagi turli shakllar kasb etadi. Masalan, har bir korxonaning asosiy va yordamchi sexlari bo‘ladi. Yordamchi sexlarning jamoalari asosiy ishlab chiqarish sexlaridagi jamoalarga xizmat ko‘rsatadilar, ya’ni ularni asbob-uskunalar va moslamalar bilan ta’minlaydilar, ulardagi asosiy texnologik asbob-uskunalarni o‘z vaqtida ta’mirlaydilar va h.k.lar. Asosiy sexlar va ularni materiallar, idish va h.k.lar bilan ta’minlab turuvchi ko‘makchi bo‘limlar, sexlar o‘rtasidagi mehnat kooperatsiyasi ham xuddi shunday bo‘ladi. Har bir korxonada asosiy ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlov berish va ishlab chiqarish sexlari o‘rtasida mehnat kooperatsiyasi mavjud. Sexlararo bunday mehnat kooperatsiyalari shunga asoslanadiki, tayyorlov sexlarining jamoalari ishlov berish sexlarini zarur yarimfabrikatlar bilan ta’minlab turadilar, yarimfabrikatlar bu sexlarda ishlanib, ishlab chiqarish sexiga o‘tkaziladi, ishlab chiqarish sexida esa bu korxona mahsuloti tamomila ishlanib bo‘ladi. Mazkur sexlar o‘rtasida mustahkam mehnat kooperatsiyasi, bugungi jamoalarning mehnat faoliyatida to‘la uyg‘unlik bo‘lgan taqdirdagina istagan korxonada rejali ravishda uzluksiz tayyor mahsulot ishlab chiqarish ta’min etiladi. Ixtisoslashtirilgan uchastkalarning sex ishlab chiqarishidagi mehnat kooperatsiyasi. Bu sex ishlab chiqarishidagi bir necha uchastka jamolarining bir xil ishlab chiqarish jarayonida yoki har xil bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayonlarida rejali va birgalashib ishtirok qilishdir. Uchastka ichidagi mehnat kooperatsiyasi – ayrim ijrochilar va brigadadagi ishchilar kooperatsiyasidir. O‘z navbatida, brigada ishlab chiqarishida ham ishchilarning mehnat kooperatsiya tashkil etiladi. Bu mehnat kooperatsiyasining eng oddiy shakli bo‘lib, ishchilar guruhi mushtarak ishlab chiqarish topshirig‘ini bajarishda birgalikda qatnashish uchun birlashadi va bu topshiriqni bajarish uchun javobgar bo‘ladi. Ishlab chiqarish brigadalaridagi ayrim ishchilarning mehnat kooperatsiyasi eng mustahkam kooperatsiya hisoblanadi, negaki xuddi mana shu yerda bitta ish joyida bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan xodimlar guruhi ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish jarayonining ma’lum bir qismini bajaradi. Xodimlarni ishlab chiqarish brigadalariga uyushtirish zaruriyati har bir ayrim holda ishlab chiqarishning yoki xizmat ko‘rsatishning xarakteri va hajmi bilan belgilanadi. Xususan: 1. bir xil ishni yoki xizmatni bajarish uchun har xil ijrochilarning hamjihatlik bilan birgalikda ishlashi talab qilinganida katta-katta va murakkab agregatlarga xizmat ko‘rsatadi (temirchilik-pres sexlari, marten, domna pechlari oldida ishlash brigadalari); 2. mavjud ish maydoni va hajmidagi topshiriqni bitta xodim bajara olmagan taqdirda bir xil texnologik jarayonlarni bajarish uchun (bo‘yoqchilar, suvoqchilar brigadasi, yuk ortuvchi yoki tushuruvchilar brigadasi); 3. ishlab chiqarish topshiriqlarini ayrim ish bajaruvchilarga taqsimlab berish imkoni bo‘lmagan taqdirda (yirik jihozlarni, ekskovatorlarni, samalyotlarni yig‘ish, uskunalarni montaj qilish ishlarini bajaruvchi brigadalar); 4. asosiy xodimlar guruhining mehnat samaradorligi xizmat ko‘rsatuvchi- yordamchi xodimlarning aniq va puxta ishiga bog‘liq bo‘lgan hollarda (masalan, Bekobod metallurgiya kombinatida eritilgan metall suyuqliklarini qo‘yish sexlarida kranchi va formalarga quyuvchilar bilan aralash brigadalar); 5. ayrim ijrochilarning doimiy ish joyi yoki ularning vazifalarini aniq belgilab berish imkoni bo‘lmagan taqdirda maxsus kompleks brigada kabilar tuziladi. Professional tarkibi qandayligiga qarab brigadalar ikki xil – ixtisoslashgan va kompleks brigadalardan iborat bo‘ladi. Ixtisoslashgan brigadalar bir xil kasbdagi yoki bir xil ixtisosdagi ishlovchilardan tashkil topadi. Lekin ularning malaka darajasi har xil bo‘lib, bir xil texnologik operatsiyalarni yoki xizmatlarni bajaradilar. Mehnat qisman mexanizatsiyalashgan, xodimlarning ixtisoslari tor va mehnat taqsimoti keng qo‘llanilgan ishlab chiqarishlarda yoki xizmat ko‘rsatishlarda ixtisoslashtirilgan brigadalar ko‘p samara beradi. Masalan, to‘qimachilik sanoati korxonalarida to‘quv jihozlarini ta’mirlovchilar brigadasi bir kasbdagi, lekin malakasi (razryad) har xil xodimlardan iborat bo‘ladi. Kompleks brigadalar turli xil kasb va turli xil ixtisosdagi xodimlardan iborat bo‘lib, ular xilma-xil vazifalarni bajaradi. Chunonchi, to‘qimachilik korxonasida mokili to‘quv mashinalaridagi usta yordamchisining brigadasida to‘quvchilar, naychalovchilar, gohida arqon uzuvchi (otrivshitsa) bo‘ladi. Kompleks brigada – butun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonini bajaruvchi ijrochi jamoadir. Kompleks brigadadagi mehnat ixtisoslashtirilgan brigadadagiga qaraganda samarali va qiziqarliroq. Kompleks brigadalar xodimlarining hammasi yoki bir qismi bir- birini almashtira olish tartibi asosida tashkil etiladi. Chunki kompleks brigadalarda yondosh kasblarni o‘rganish, kasblarni o‘rindoshlash, o‘zaro yordam va o‘zaro o‘rin almashinish, kelishib ishlash va h.k. lar uchun qulay sharoit yaratiladi. Shuning uchun ham kompleks brigadada ish vaqtidan yaxshiroq foydalaniladi, ishning ayrim elementlarini bajarish jarayonida kelishuvchanlik tufayli vaqt behuda o‘tishi kamayadi, shuningdek, ish jarayonlarida operativ uyg‘unlikni ta’minlash, barcha ijrochilarning aniq va tekis ishlashini tashkil etish uchun hamma imkoniyatlar mavjud bo‘ladi. Kompleks ishlab chiqarish brigadalarining uch xil shakli mavjud. 1) Mehnat to‘la taqsimlangan kompleks brigada. Bunda har bir xodim doimo bir xil ishni bajaradi. Masalan, chilangar payvandlash ishi bilan shug‘ullanadi, ammo vaqti-vaqti bilan bo‘ladigan texnologik yoki tashkiliy tanaffuslarda bo‘sh qolgan ishchi boshqa o‘rtoqlariga yordamlashadi, chunki bu brigadada ish haqi jamoa (butun brigada) qilgan ish natijalariga qarab to‘lanadi, shuning uchun ham har bir ishchi umumiy natijaning yuqori bo‘lishidan manfaatdor bo‘ladi. 2) Mehnat qisman taqsim qilingan kompleks brigada. Bunda ishchi o‘z ixtisosiga doir amallarni bajarish bilan birga yana ikkinchi kasbni ham o‘zlashtiradi. 3) Mehnat taqsim qilinmagan kompleks brigada. Bunda brigada a’zolarining har biri ishda boshqasini almashtiradi va topshiriq doirasidagi har qanday ishni yoki xizmatni ham bajaradi. Bajarilgan ishlar hisobi yuritiladigan davrga qarab ishlab chiqarish brigadalari smenali va bir kecha-kunduzli (skvoznoy) brigadalarga ajratiladi. Bir necha smena bir agregatdan (masalan, ekskavatordan, avtomatik liniyadan) foydalanganida, ishlab chiqarish amallari smena vaqtida, shuningdek, qilingan ishning smena bo‘yicha hisobini olib borish qiyin bo‘lgan taqdirda bir kecha- kunduzli brigadalar tuziladi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, mehnatni tashkil etishning brigada shaklida pirovard natijaga qarab ish haqi to‘lanishi, iqtisodiy jihatdan samarador bo‘lishi bilan birga, xodimlarda kollektivchilik ruhini, o‘zaro birodarona yordam munosabatini tarbiyalaydi. Brigadalarning xarakteri va vazifalaridan qat’i nazar, brigada tarkibi turg‘unligi ish samaradorligining muhim sharti bo‘ladi. Ishchilarni bir brigada jamoasidan ikkinchisiga o‘tkazaverish ma’suliyatsizlik tug‘diradi, ishdagi tartib va o‘zaro yordam jarayonini buzadi, brigadirni brigada a’zolarining o‘ziga xos xususiyatiga qarab, ularning har biriga rahbarlik qilishdan mahrum etadi. Brigada a’zolarning sonini to‘g‘ri aniqlash asbob-uskunalarning, jihozlarning bekor to‘rib qolish vaqtini kamaytirishga katta yordam beradi. A’zolari ko‘p bo‘lgan brigada jihozning bekor to‘rishini tezroq bartaraf qiladi, ammo brigadaning bekor qolgan ishchilari, ularning bekor turib qolish vaqtlari ko‘payib, mehnat samaradorligi pasayadi. Ish vaqtining bunday bekor ketishi, birinchidan, brigada a’zolarining ishni baravar boshlay olmasligiga (ishni boshlash va uni tugatish vaqti bir xil bo‘lmaydi) bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, brigada a’zolari soni ko‘payganda ishni bajarish muddati kamaymasligi mumkin. Demak, brigada a’zolari sonini aniqlashda buning asbob-uskunalar va mehnat unumdorligiga qanday ta’sir etishini hisobga olib, har tomonlama va chuqur, birinchi navbatda, iqtisodiy tomondan asoslash talab qilinadi. Mehnatga haq to‘lash ham jamoa shaklida bo‘lgan taqdirdagina mehnatni tashkil etishning jamoa shaklidagi afzaliklari ruyobga chiqishi mumkin. Shundagina brigada ichida o‘zaro yordam berish, ko‘maklashish va o‘zaro almashlanish, kasblarni o‘rindoshlash, yondosh kasblar bo‘yicha ishlashni, xizmat ko‘rsatishni o‘rganish, o‘zlashtirishni kengroq joriy qilish, ayrim sabablar bilan ishda qatnashmayotgan brigada a’zosining ishini yoki xizmatini o‘zaro taqsimlash va nihoyat, mehnatning yanada mazmundor bo‘lishiga erishish imkoniyati tug‘iladi. Sotsiologlar tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqtisodotlar shuni ko‘rsatadiki, mehnatni tashkil etishning brigada shakli joriy bo‘lgan uchastkalarda ishlab chiqarish faoliyatidan qanoat hosil qilgan xodimlar salmog‘i yakka tartibdagi mehnat shakli hukm surgan uchastkalardagidan ko‘ra ancha yuqori (tekshirilgan xodimlarning qariyb 82 foizi). Mehnat yakka tartibda tashkil etilgan uchastkalarda mehnat faoliyatidan qanoat hosil qilgan ishchilar 56-60% ni tashkil etadi. 4.3. Kasblar o‘rindoshligi va ko‘p jihozda ishlash Mehnat kooperatsiyasining shakllaridan biri, bu – kasblar o‘rindoshligidir. O‘rindoshlik esa, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida ishlovchi ayrim xodimlarning bir xildagi bir necha vazifani bajarishidir, bu esa kasbiy saviyaning o‘sishini, qo‘shimcha bilimlar va malakalar hosil qilishni ko‘zda tutadi. Kasblar o‘rindoshligining mohiyati shundaki, xodim butun ish kuni davomida asosiy kasbi yuzasidan tarif-malaka ma’lumotnomasida ko‘zda tutilgan ishni amalga oshiradi, vaqtdan samarali foydalanish hisobiga qo‘shimcha ravishda bir-biriga yaqin boshqa ishni yoki xizmatni bajaradi. Odatda, kasb o‘rindoshligi xodimlarning tashabbusi bilan qo‘llaniladi va ular o‘z malakalariga ko‘ra, ham asosiy, ham o‘rindosh ishni yoki xizmatni o‘z vaqtida va sifatili qilib bajaradigan bo‘lsalar, bunga rozilik beriladi. Ko‘p yillik tajriba shuni ko‘rsatadiki, kasblar o‘rindoshligining keng ravishda qo‘llanishiga:  har xil mehnat funksiyalarini qo‘shib olib borishga sharoit tug‘dirib beradigan, kombinatsiyalashtirilgan mashina va mexanizmlar tizimining joriy qilinishi;  ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlarini boshqarishning avtomatlashtirilishi va shu munosabat bilan ish kuni davomida qattiq band bo‘lmagan ham asosiy, ham yordamchi kasblardagi xodimlarning paydo bo‘lishi;  ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko‘rsatuvchi chegaralarni kengaytirish maqsadida xodimlarning tor ixtisoslashtirilishi yo‘qotilishi;  mehnatni tashkil etishning jamoaviy shakllari, xususan, kompleks brigadalar joriy qilinishi kabilar yordam beradi. Kasblar o‘rindoshligini joriy qilish va uning iqtisodiy foydaliligini ta’minlashning asosiy shartlari, birinchidan, ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlatiladigan uskunalar tufayli vujudga keladigan bo‘sh (foydalanilmaydigan) ish vaqtining mavjudligi; ikkinchidan, kasblar o‘rindoshligini egallashi lozim bo‘lgan xodimlar qiladigan mehnat mazmunining umumiyligi hamda ularning o‘zaro texnologik va funksional aloqadorliklari; uchinchidan, funksiyalar o‘rindoshligining turli vaqtlarda ijro qilinishi; to‘rtinchidan, ishlar o‘rindoshligi mehnatning puxtaligiga, sifati va unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi; beshinchidan, ishchining texnik saviyasi yetarli darajada bo‘lishidir. Kasblar o‘rindoshligi ikki xil: to‘la va qisman o‘rindoshlikdan iborat. Kasblarning to‘la o‘rindoshligi deganimizda, ma’lum ixtisos (kasb)dagi xodimning barcha mehnat funksiyalari boshqa kishiga yuklatilishi va boshqa ishni qilish uchun o‘z funksiyasini bajarishdan tamomila ozod qilinishi tushuniladi (masalan, navbatchi chilangarga navbatchi elektrikning vazifasi yuklatiladi, elektrik esa bu vazifadan butunlay ozod qilinadi va h.k.). Kasblarning qisman o‘rindoshligi deganimizda, u yoki bu xodimga qo‘shimcha ravishda boshqa xodimlarning ba’zi mehnat funksiyalari yuklatilishi, ammo keyingilar o‘z vazifalaridan butunlay ozod bo‘lmasligi, balki odatdagi funksiyalaridan qisman bo‘shashini tushunamiz. Bu, xodimlar soni kamaytirilishiga, ya’ni mehnat resurslarining ma’lum darajada tejalishiga olib keladi. Uskunalarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha funksiyalar o‘rindoshligi xodimlarning ish kuni bilan ta’minlanishini oshirishga, yordamchi xodimlarning ish vaqtidan foydalanishlarini yaxshilashga, asosiy xodimlarning ish vaqti nobudgarchiliklarini kamaytirishga imkon beradi. Vaqti-vaqti bilan ishda band bo‘ladigan yordamchi xodim va ish bilan doim ta’min etiladigan ko‘makchi ishchilarning kasb o‘rindoshligi xiyla samaralidir. Masalan, sozlovchilar ko‘proq ish kuni boshida, o‘rta va kapital ta’mirlash ishlarini bajaruvchi chilangarlar butun ish vaqti davomida ish bilan band bo‘ladilar. Bunday sharoitda sozlovchilar bilan ta’mirlovchilardan kompleks brigada tuzish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilinganda butun brigada jihozlarni sozlashda ishlar ekan, ish kuni boshida barcha uskunalar tez ishga solinadi, ish kuni davomida esa sozlovchilar ta’mirlash ishlariga jalb etiladi. Ish kuni davomida bir qancha mashinani bir vaqtning o‘zida qaytadan sozlash zarur bo‘lib qolganda, bu ishlarni yana butun brigada kuchi bilan bajarsa bo‘ladi. Ish ana shu tariqa tashkil etilsa, asosiy xodimlarning sozlovchilar ishiga qarab bekor turib qolish hollari kamayadi. Har holda mehnatning kasblar o‘rindoshligi asosida tashkil etilishi puxta tayyorgarlik ishlarini olib borishni talab etadi. Tayyorgarlik esa quyidagilardan iborat bo‘ladi: Birinchidan, o‘rindosh ishlarning hajmi ish kuni davomida har bir ijrochining ish bilan ta’min etilish darajasi (odatda, ish kunini to‘la fotografiya qilish yo‘li bilan) sinchiklab o‘rganiladi. Bu bilan xodimning asosiy ishdan tashqari qancha bo‘sh vaqti qolishi, unga yuklatiladigan qo‘shimcha vazifalarning og‘ir-yengilligi va demak, xodimlarning bu vazifalarni o‘z vaqtida to‘la bajara olishi mumkinligi aniqlanadi; Ikkinchidan, kasblar o‘rindoshligi sharoitida mo‘tadil ishlash uchun eng qulay ishlab chiqarish sharoiti yaratishga qaratilgan zarur tashkiliy-texnik tadbirlar ishlab chiqilib, amalga oshiriladi (masalan, ish joyini barcha zarur ashyolar bilan uzluksiz ta’minlab turish, qo‘shimcha texnik moslamalar qo‘llanish va h.k.); Uchinchidan, xodim kasblar o‘rindoshligi sharoitida ishlashga tayyorlanadi. Bu tayyorgarlik xodimning oldindan belgilangan ayrim mehnat funksiyalarini bajarish tartibini yaxshilab o‘rganib, o‘zlashtirib olishidan, o‘rindosh kasb yuzasidan qo‘shimcha mehnat funksiyalarini bajarish uchun talab qilinadigan bilimlarni o‘rganish va malakalarni egallashdan, mehnat haqi to‘lash tartiblarini va h.k.larni bilib olishdan iborat. Shu tariqa kasblar o‘rindoshligi sharoitida ishlarni tashkil etishga va ularni boshqarishga har tomonlama va puxta tayyorgarlik ko‘rilgan taqdirdagina bu ish samarali bo‘lishi mumkin. Endi xodimlarning ko‘p jihozda ishlashini tashkil etishga va uni normalashga kelsak, ishni tashkil etishning bu shakli ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish rivojining hozirgi darajasida mehnat taqsimotini takomillashtirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu mehnat taqsimotining shunday shaklidirki, unda bir xodim bir necha jihoz (mashina)da ishlaydi yoki agregatni idora qiladi,har bir jihozda zarur operatsiyalarning hammasini bajaradi va ularning ishlash jarayonini diqqat bilan kuzatib turadi. Xizmat ko‘rsatish maydonini shu tariqa kengaytirish boshqa jihozlarda qo‘l kuchi yoki mashina kuchi bilan bajariladigan ishlarni kamaytirish, uskunalarning mashina - avtomatik ish vaqtidan foydalanish, demakdir. Boshqacha qilib aytganda, ko‘p jihozda ishlash (yoki ko‘p jihozni idora qilish) usuli ishlab chiqarish yuksak darajada mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan sharoitda, texnologik jarayonda (yoki uning ma’lum qismida), jihozga (agregatga) xodim asosan ta’sir ko‘rsatmaydigan, bu jarayonni faol kuzatmaydigan va shu munosabat bilan boshqa jihozlar (agregatlar)ga xizmat ko‘rsatish uchun xodimning bo‘sh vaqti qoladigan chog‘da qo‘llaniladi. Masalan, ishlab chiqarish uchastkasida har birida bittadan operator ishlaydigan uchta bir xil jihozda eng oddiy operatsiya bajariladi: qism tekislanadi. Qismni tekislash uchun 5 minut asosiy mashina vaqti (ya’ni, xodim ajralmasdan mashinaning o‘zi avtomatik tarzda ish bajaradigan vaqti) va 2 minut qo‘l kuchi ishlatiladigan yordamchi vaqt (qismni jihozga o‘rnatish, jihozdan olish, bir jihozdan ikkinchisiga o‘tish va h.k.lar uchun zarur vaqt) talab etiladi. Bu holda uchta jihozga uchta xodim emas, bitta xodim ham bemalol xizmat qilishi mumkin. chunki bir mashinaning o‘zi avtomatik tarzda 5 minut vaqt davomida qismni yo‘nib tugatganida, u jihozga ishlovchi xodim shu vaqt ichida yana ikki jihozga qismlarni qo‘yadi va qismlar tekislanib bo‘lganidan keyin ularni olib ulguradi. Xodim bunga 4 minut vaqt sarflaydigan bo‘lsa, 1 minut vaqti bo‘sh qoladi. Ma’lumki, agar asosiy mashina vaqti 5 minut bo‘lmay, aytaylik, 3 minut bo‘lsa, unda xodim ikkita jihozga xizmat qilishi mumkin, agar u uch jihozga xizmat qiladigan bo‘lsa, jihozlardan biri vaqti-vaqti bilan 1 minut bekor turib qoladi. Ko‘p jihozlarga xizmat ko‘rsatishni tashkil etishdan oldin bunga tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi. Bu ishlar quyidagilardan iborat: Birinchidan, xronometraj orqali kuzatishlar va ish vaqtini fotografiya orqali kuzatish yo‘li bilan bir yo‘la xizmat qilishga o‘tkaziladigan agregatlarda bajariladigan ishlar (operatsiyalar)ning ayrim elementlarini bajarishga sarf bo‘ladigan vaqt, bu elementlar tarkibi, navbatlashishi hamda ish kuni davomida xodimlarning ish bilan band bo‘lish darajasi mufassal o‘rganiladi. Shu tariqa ko‘p jihozda ishlashga o‘tishning aniq imkoniyatlarini aniqlash, necha jihozda ishlashga o‘tish mumkinligini, ya’ni bir xodim (yoki brigada) uzluksiz xizmat qilishi mumkin bo‘lgan uskunalar (agregatlar, jihoz, mashina va h.k.lar)ning optimal miqdorini belgilash imkoni tug‘iladi. Ikkinchidan, ko‘p jihozda ishlashga o‘tish uchun qulay sharoit yaratiladi. Bir vaqtning o‘zida xizmat ko‘rsatiladigan uskuna va vositalarni, ularda ishlash va ularni boshqarish oson bo‘ladigan darajada rejalashtirish va joylashtirish, texnologik jarayonning borishini avtomatik tarzda kuzatib turish uchun qo‘shimcha moslamalar va boshqa vositalar qo‘llanish, mashina va qo‘l kuchi bilan qilinadigan ish vaqtining bir xil operatsiyalarga moslab ixtisoslashtirilgan, ko‘p jihozda ishlovchi xodimning uzluksiz ishlashi uchun uni barcha zarur materiallar (asbob-uskunalar, transport vositalari, hujjatlar va h.k.lar) bilan to‘la ta’minlab turish maqsadida tegishli chora- tadbirlar ishlab chiqish, mehnatni muhofaza qilish, texnika xafsizligi tadbirlari va h.k.larni amalga oshirish kabi ishlar ko‘p jihozda ishlashga o‘tish uchun qulay sharoit yaratish shartlaridir. Uchinchidan, ko‘p jihozda (agregat) ishlovchi xodimlar tayyorlanadi. Buning uchun xodimning bir jihozda ikkinchisiga o‘tishida eng qulay marshrut, bir necha jihozga xizmat qilishida ayrim mehnat funksiyalarini izchillik bilan bajarish usul va uslublari ishlab chiqiladi; xodim bir vaqtning o‘zida bir necha jihozda ishlash, xizmat ko‘rsatish tartibini oldindan o‘rganadi, qo‘shimcha bilim va bir necha jihozda aniq va uzluksiz ishlash malakalarini,tajribalarini egallaydi (agar turli texnologik uskunalarda ishlash mo‘jallanadigan bo‘lsa, yangi ixtisoslarni ham o‘rganadi), mehnatga haq to‘lashni tashkil etish tartibi bilan tanishadi. Ko‘p jihozda ishlash (xizmat ko‘rsatish) samaradorligini oshirish uchun: a) operatsiyani bajaruvchi xodimni ishga tayyorgarlik ko‘rishdan va uni tugallash hamda ish joyiga xizmat ko‘rsatish kabi ishlardan ozod qilish; b) mehnat predmetini ishlab bo‘lgandan keyin jihozlarni o‘zlari to‘xtaydigan va to‘xtashi bilan bilan xabar (signal) beradigan qilish; v) shunday mehnat sharoitini yaratish kerakki, xodim bir jihozdan boshqasiga ko‘chib yurishga vaqt sarf qilmasin, sarf qilganda ham ozgina vaqt sarflasin (ko‘p jihozda ishlovchining ratsional harakat marshruti tuzilsin). Nihoyat, shuni ta’kidlash kerakki, ko‘p jihoz va agregatda ishlashni tashkil etish xizmat ko‘rsatish maydonini kengaytirish kabi samarali tadbirdir. Mashinasozlik korxonalarining ko‘p yillik tajribalari shuni ko‘rsatadiki, mehnat unumdorligini ko‘p jihoz (agregat)da ishlovchi xodimlar o‘rta hisobda 32% dan ziyodroq, qo‘shimcha kasblarni egallagan xodimlar esa 21 % oshirishgan. Bundan tashqari, sanoat korxonalarida ko‘p jihozda ishlashni tashkil etish uchun sarflangan har bir so‘m 5 so‘mdan ziyodroq, kasblar o‘rindoshligini tashkil etishga sarflangan bir so‘m esa undan ham ko‘proq – 7 so‘mdan ortiq foyda bergan. 5-mavzu: Ish joylarini tashkil etish, ixtisoslashtirish va rivojlantirish. 1.Ish joylari va ularning turkumlanishi 2.Ish joyini tashkil etilishi. 3.Ish joylarini ixtisoslashtirish 4.Ish joylarini rejalashtirish. 5.Ish joylarini uskunalash va jixozlash xamda ularga qo‘yiladigan. 6.Ish joylariga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish.