KURS ISHI MEHNAT XARAJATLARI HISOBI MUNDARIJA Kirish Asosiy qism 1. Xarajatlar haqida tushuncha va uning turlari 2. Mehnat xarajatlari tavsifi 3. Mehnat xarajatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirilishi 4. Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va foydalanishni nazorat qilish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning tub negizida aholini ijtimoiy himoya qilish, qilingan mehnatiga yarasha taqdirlash hamda turmush farovonligini oshirish masalasi yotadi. Ushbu masalalarni hal etish borasida buxgalteriya sohasida ham ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda, xususan inson mehnat qilar ekan uning hisobini to’g’ri tashkil etish va yuritish, to’lovlarni hamda ajratmalarni o’z vaqtida olib borishni taqozo etadi. Fuqarolarni mehnat qilishi uchun har qanday sharoitlar yaratilib ularning mehnatga bo’lgan munosabatini, mulkiy xissiyotini uyg’otishga oid qator tadbirlar qilinmoqda. Xususan Prezidentimiz o’zining bir qator qaror va qonunlarida bu kabi yuqoridagi masalalarga ijobiy yondashmoqda. Ma’lumki, mashhur besh tamoyillaridan biri bo’lmish ijtimoiy himoya qilish dasturi buning yaqqol asosidir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 24 dekabrdagi 562-sonli qaroriga muvofiq 1998 yilda ham mehnat sharoitlari o’ta zararli, o’ta og’ir bo’lgan ishchilarning daromadlaridan chegirmalar darajasi 25% dan oshmasligi hamda noqulay iqlim sharoitida ishlayotganlar daromadiga eng kam soliq stavkasi bo’yicha 15% miqdorida undirish tartibi ko’rsatib o’tilgan. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan o’sishini ta’minlovchi eng muhim omillaridan biri mehnat unumdorligini o’stirishdir. Hozirgi paytda xalqimiz oldida turgan mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy- siyosiy turmushini barqarorlashtirish tadbirlari, yaqin vaqt ichida iste’mol bozoridagi taqchillikni bartaraf qilish borasidagi vazifalarini bajarish uchun, birinchi navbatda, mehnat unumdorligini o’stirish talab etiladi. Keyingi paytda tarif tizimi va mehnatni muvofiqlashtirish, xo’jalik yurituvchi sub’ekt jamoasiga beriladigan mukofotlari ularning mehnat hissalariga qarab belgilash borasida muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xodimlarning mehnatiga haq to’lash shakllari, tartibi va miqdori hamda daromadlarining boshqa turlari xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarilayotgan ishlarning murakkabligi va sharoitga qarab tabaqalash uchun davlat tarif stavkalari bo’yicha ish haqi, maoshlaridan mojl uchun foydalanishlari mumkin. 1991 yildan boshlab xo’jalik yurituvchi sub’ekt va tashkilotlarga ish haqi fondi va moddiy rag’batlantirish fondining miqdorini belgilaydigan nomativlar yuqoridan tasdiqlanmaydigan bo’ldi. Mehnat xarajatlarining me’yorlashtiriladigan miqdori xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan faqat soliq solinmaydigan foydani hisoblab chiqish uchun aniqlanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining shaxsiy daromadi, ya’ni mehnat xarajati mablag’lari mahsulot tannarxiga kiritiladigan to’lovlar hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyorida qoldiriladigan foyda hisobidan beriladigan to’lovlardan iborat. Iste’molga yo’naltiradigan mablag’larni tartibga solish maqsadida soliq belgalangan. Iste’mol uchun yo’naltiriladigan mablag’lar deb, xo’jalik yurituvchi sub’ektdagi barcha xodimlarning mehnat haqi xarajatlari summasi, pul to’lovlari, shu jumladan, bir yildagi yil yakunlari bo’yicha mukofotlar, moddiy yordam, mehnat va ijtimoiy imtiyozlarni belgilashga atalgan summalar va yakka tartibdagi xususiyatlarga ega bo’lgan boshqa to’lovlar hamda ixtirolar, ratsionalizatorlik takliflar uchun to’lovlardan tashqari mehnat jamoasining a’zolari qo’shgan mablag’lari bo’yicha to’lanadigan daromadlar (dividendlar, foizlar)ga aytiladi. Hozirgi paytda ish haqini tashkil qilishni qayta qurishning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:  xodimlarning juda keng bo’lgan doirasiga tegishliligi;  birinchi marta ish haqini tashkil qilishning barcha qismlarini, ya’ni ta’rif tartibi, haq to’lash shakllari va mukofotlash tartibi, mehnatni muvofiqlashtirish, qo’shimcha haq to’lash mexanizmi, mehnatga haq to’lash fondlarini hosil qilish va foydalanish kabi elementlar kompleksini o’z ichiga oladi;  mehnat jamoasining roli ayniqsa oshiriladi, mehnatning umumiy natijasiga har bir xizmatchi hissasini baholash hamda unga haq to’lash va mukofotlash miqdorlarini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechishdagi ko’pchilik to’siqlar bartaraf qilinadi; Mehnat va ish haqiga tegishli reja topshiriqlarini hisobga olish va nazorat qilishda buxgalteriya hisobi muhim rol o’ynaydi. Chunki uning yordamida xo’jalik yurituvchi sub’ektning barcha bo’limlarida mehnat ko’rsatkichlarining bajarilishi va uning o’zgarishi haqida iqtisodiy asoslangan axborotlar yaratiladi. Mehnatkashlarning mehnat unumdorligini oshirish va xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishini yaxshilashga bo’lgan moddiy qiziqishlarini yanada oshirish maqsadida ularga to’lanadigan ish haqida xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishining umumiy yakunini yaxshilash uchun to’lanadigan qismini oshirishga keng yo’l ochib berilmoqda. Shuning uchun sanoat xo’jalik yurituvchi sub’ektlaridagi buxgalteriya hisobining eng muhim vazifalaridan biri mehnat o’lchovi va unga haq to’lash ustidan nazorat qilib turishdir. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishini yozishdan asosiy maqsad mehnat xarajatlari hisobini o’rganish va uni buxgalteriya hisobida aks ettirish, ishlab chiqarish korxonalarida ishchi xodimlarga mehnat xaqini hisoblash yo’llarini o’rganishdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Yuqoridagi maqsadga erishish uchun ushbu kurs ishiga qo’yilgan asosiy vazifalar quyidagilar:  xarajatlar haqida tushunchaga va uning turlari haqida ma’lumotga ega bo’lish;  mehnat xarajatining tavsifini o’rganish;  mehnat xarajatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirilishini ko’rib chiqish;  mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va foydalanishni nazorat qilish hisobini o’rganish. Kurs ishining tarkibi. Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qismda 4ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishining hajmi 42 betdan iborat. 1.Xarajatlar haqida tushuncha va uning turlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xarajatlar alohida o’rin tutadi. Xarajat foyda yoki boshqa manbani olish uchun resurslarni qurbon qilish deb ta'riflanishi mumkin. Masalan, mashina ishlab chiqarishda materiallar, elektr energiyasi, mashinaning yaroqlilik muddati (amortizatsiya) qiymati, mehnatga haq to'lash va boshqalar qurbon qilinadi. Biz bilamizki, ishlab chiqarish hech chiqarish aktivlarini sotib olish qiymati mavjud bo'la olmaydi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan sarflarning puldagi ifodasidir. Iqtisodiy tahlil qilish , bugungi kunda ishlab chiqarish hajmi va xarajatlarni baholash usuli nisbatan amalga oshiriladi. Asosan, ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga bo’linadi. Ishlab chiqarish xarajatlari: doimiy xarajatlar- ishlab chiqariladigan mahsulot hajmiga bog’liq bo’lmagan chiqimlar (hududni qo’riqlash, ma’muriyatni, bino imoratlarni saqlash chiqimlari); o’zgaruvchan xarajatlar- ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko’rsatiladigan xizmat hajmiga bog’liq bo’lgan chiqimlar (materiallar xomashyo sotib olish, ishbay ishchilar mehnatiga xaq to’lash bilan bog’liq sarflar). To’liq (umumiy , yalpi) xarajatlar doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yig’indisi. Korxonalarda xarajatlar turlari va moddalarining yuzaga kelishi ularning asosiy, moliyaviy va investitsiya faoliyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish korxonalarining xarajatlari asosan xomashyo, materiallar, yoqilg’i va mehnatga haq to’lash xarajatlari kabilardan iborat bo’ladi. Respublikamizda xarajat moddalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan (O’z.R. VM.ning 2003 yil 25 dekabrdagi 567-sonli qarori bilan bilan o’zgartirishlar kiritilgan) “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida”gi Nizomga asoslanadi. Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat moddalarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: o bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; o bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; o boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish yo’nalishidagi ustama xarajatlar. 2. Davr xarajatlari: o sotish xarajatlari; o ma’muriy xarajatlar; o boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar: o foizlar bo’yicha xarajatlar; o xorijiy valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kurs farqlari; o qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash; o moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar. Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar ishlab chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg’i va energiya, asosiy vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini ifodalaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi schetlar belgilangan: 9610-“Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar”; 9620-“Kurs farqlaridan zararlar”; 9630-“Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar”; 9690-“Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar”. Mazkur schetlar tranzit schetlar hisoblanib, aktiv xarakterga. Ularning debet oborotlari xo’jalik muomalalari natijasida sodir bo’lgan moliyaviy xarajatlarni, kredit oborotlari esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi. Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari qo’yilgan vazifalarga muvofiq xarajat elementlari va kalkulyatsiya moddalariga bo’linadi. Xarajatlarni elementlari bo’yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo’ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulyatsiya moddalari bo’yicha guruhlash esa mahsulotlar tannarxini aniqlashlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo va materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy ob’ektlariga sarflanadigan xarajatlar kiradi. Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko’ra bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lgan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to’lash (ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi. Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va xizmat)larning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar tayyorlash, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishda foydalaniladigan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi. Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari aniq bir maxsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq va tannarxiga kiritiladigan chiqimlar. Ekspulatatsiya xarajatlari mashina, uskuna, transport vositalari va boshqalardan foydalanish bilan bog’liq chiqimlar. Muomala xarajatlariga qo’shimcha muomala chiqimlari (ishlab chiqarish jarayonlarini muomala sohasida davom etshi- qadoqlash, saqlash, sotiladigan joyga eltish va boshqa bilan bog’liq) va sof muomala chiqimlari (bevosita oldi sotdi operatsiyalari bilan bog’liq) xarajatlar kiradi. Muomala xarajatlari odatda iste’molchilar uchun (transportekspeditorlik chiqimlari, bojxona boji to’lash, port soliq va yi’gimlarini to’lash,bank xizmatlari uchun chiqimlar, vakillik xarajatlari), ishlab chiqaruvchilar uchun (savdo sotiq bo’linmasini saqlash, marketing tadqiqotlari, reklama, tarnsport ekspeditorlik chiqimlari, vositachilarga haq to’lash, sotishdan oldingi servis va texnika xizmati uchun chiqimlar, bank operatsiyalari bo’yicha xarajatlar, vakillik xarajatlari va boshqalar) va savdo uchun (tovarni xarid qilish, tashish, saqlash va sotish bilan bog’liq chiqimlar) alohida hisob-kitob qilinadi. Resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda “muqobil xarajatlar” tushunchasi (agar hozirgi mavjud ishlab chiqarish o’rniga muqobil ishlab chiqarish bo’lganida olinishi mumkin bo;lgan qiymat) qo’llanadi. Bu xarajatlarga foizlar va mulkdorlarga to’lanadigan haq ham kiritiladi. Xarajatlarni qisqartirish foydani ko’paytirishning muhim talabi hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari “Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi” Nizomga muvofiq, quyidagi xarajatlar ham bevosita moddiy xarajatlar tarkibiga kiradi:  normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o’rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojiga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlar qiymati, xo’jalik buyumlari va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalari.  sotib olinadigan, kelgusida korxonada montaj qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;  tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy bo’linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha muomalalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov berish, ularni sifatini aniqlash uchun sinovlar o’tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish vositalarini tuzatish va boshqalar tegishli bo’ladi. Bevosita mehnat xarajatlari: bevosita ishlab chiqarish xodimlari, ishlab chiqarish jarayonida ishlayotgan mashina operatorlari va bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan boshqa xodimlar mehnat haqi xarajatlari. Shuningdek, “Xarajatlar tarkibi to’g’risida”gi Nizomga ko’ra, bevosita mehnat xarajatlariga quyidagilar kiritiladi: o xo’jalik yurituvchi sub’ektda qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga olish bo’yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar; o kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar; o ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kompensatsiya tusidagi to’lovlar, shu jumladan:  texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo’shimcha haq;  ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;  hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar;  aloqa, temir yo’l, daryo, avtomobil transporti va katta yo’llar xodimlarining va doimiy ishi yo’lda o’tadigan yoki qatnov tusiga ega bo’lgan boshqa xodimlarning ish haqiga, xo’jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan jo’nagan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytgacha to’lanadigan yo’lda o’tgan har bir sutka uchun to’lanadigan ustamalar;  qurilishda, rekonstruktsiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band bo’lgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajargan xodimlar uchun ishning ko’chma va qatnov xususiyati uchun ustama;  doimiy ravishda yer osti ishlarida band bo’lgan xodimlarga ularning shaxtada (konda) ish joyiga jo’nab ketishlaridan oldin va orqaga qaytishlarigacha o’tadigan normativ vaqt uchun qo’shimcha haq;  mehnatga haq to’lashning rayonlar bo’yicha tartibga solinishiga, shu jumladan rayon koeffitsientlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho’l, suvsiz va yuqori tog’ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsientlar bilan belgilangan to’lovlar;  xo’jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan (yig’ilish punktidan) ish joyiga va orqaga qaytadigan yo’lda o’tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek xodimlarning meteorologiya sharoitlariga ko’ra va transport tashkilotlarining aybi bilan yo’lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi, oklad miqdorida to’lanadigan summalar (vaxta usulida ishni bajarishda);  ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to’lash;  ishlanmagan vaqt uchun haq to’lash: 1. amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo’shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash; 2. majburiy ta’tilda bo’lgan xodimlarga, asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan holda, haq to’lash; 3. donor xodimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to’lash; 4. davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar) mehnat haqi to’lash.  xo’jalik yurituvchi sub’ekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob- kitob xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi.  belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari. Bilvosita xarajatlar esa mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar hisoblanib, ularga ma’muriy-boshqaruv xarajatlari, boshqaruv asbob- uskunalarini saqlash va foydalanish xarajatlari kiradi. Rejalashtirilishiga qarab xarajatlarni qisqa va uzoq muddatli xarajatlarga ajratish mumkin. Qisqa muddatli xarajatlar korxonaning taktik maqsadlarini amalga oshirishga imkon beradi. Uzoq muddatli xarajatlar esa korxonani strategic maqsadini amalga oshirishda yuzaga keladi. Ularga ilmiy tekshirishlar, yangi texnologiyalarni olib kirish va rivojlantirish, tayyor mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi. Korxonalar faoliyatida yarim o’zgaruvchan xarajatlar ham yuzaga keladi. Yarim o’zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o’zida ham o’zgaruvchan, ham doimiy xarajat xususiyatiga ega bo’lgan xarajatlar hisoblanadi. Ularga telefon xizmati xarajatlarini kiritish mumkin. Bunda bir oylik aniq to’lanishi lozim bo’lgan summa – doimiy xarajatlar, shaharlararo va xalqaro so’zlashuv xarajatlari esa o’zgaruvchan xarajatlar guruhiga kiritiladi. Ishlab chiqarish yo’nalishidagi hamma xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritiladi. Bu esa ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni to’liq va o’z vaqtida hisobga olish, shuningdek, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejash hamda ulardan samarali foydalanish ustidan nazorat qilishga imkon beradi. Xarajatlarni hisoblashning muhim vazifalari bir qator. Birinchi tadbirkor u o’z mahsulotlari ulgurji narxlarda sotish maqsadida bir bazasini shakllantiradi. Mahsulot uchun qancha pul sarflaganini bilish muhim axamiyat kasb etadi. Bundan tashqari xarajatlarning hisob-kitob qilish ularni iloji boricha kamaytirib mahsulot ishlab chiqarish va foyda hisobiga sotish rejasini tuzadi. Texnologik ishlab chiqarish qiymati bu muayyan operatsiyalar bajarish uchun zarur bo’lgan xarajatlar summasi. Do’konlarda ishlab chiqarish korxonalarida aynan shu xarajat turi bor. Birinchi do’konga mahsulot talabini o’rganadi va barcha xarajatlar hisoblab chiqariladi. Bular tarkibiga ijtimoiy xavfsizlik hissasi, uning texnik operatsion xarajatlarini, ish haqi va do’kondagi ishchilarni o’z ichiga oladi. Bu xarajat turi zavod ichidagi rejalashirish va hisob- kitob narxlarini aniqlash uchun ishlatiladi. 2.Mehnat xarajatlari tavsifi Mehnat ishlab chiqarish jarayonining muhim elementidir. Buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bo'yicha amalga oshiriladigan mehnat va iste'mol o'lchovi ustidan nazorat katta ahamiyatga ega. Mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementi bo’lib, mahsulot birligini ishlab chiqarishga yoki ma’lum tashkiliy-texnik sharoitlarida berilgan ish hajmini bajarishga sarflanadigan mehnat o’lchamini belgilovchi, mehnatni normalashtirish hisoblanadi. Mehnatni normalash, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilishning asosiy tarkibiy qismi sifatida, ishlab chiqarish normasini va vaqt normasini o’z ichiga oladi. Normal ish sharoitida belgilangan vaqt (soat, smena, oy) birligida ishlab chiqarsa bo’ladigan normalashtiriluvchi mahsulot birligi (dona, metr, tonna)ning miqdori ishlab chiqarish normasi bilan belgilanadi. Vaqt normasi esa ma’lum tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ish bajarish uchun zarur bo’ladigan vaqtni (min., soat) nazarda tutadi. Ish haqi ijtimoiy mahsulotning sarflangan mehnat miqdori va sifatiga muvofiq ishchilarning shaxsiy iste'mol fondiga yo'naltirilgan qismidir. Bundan tashqari, ijtimoiy mahsulotning bir qismi ijtimoiy ta'minot va madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish fondlariga tushadi. Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish tannarxining eng muhim moddalari hisoblanadi. Tannarxga kiritish usuliga ko'ra, mehnat xarajatlari to'g'ridan-to'g'ri (asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi) va bilvosita (boshqaruv, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar, ofis xodimlarining ish haqi) bo'lishi mumkin. Ish haqini hisoblash qo'llaniladigan mehnatga haq to'lash tizimiga, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishga bog'liq. Mehnatga haq to'lash vaqt bo'yicha, ish haqi, ish haqi, agentlik mukofoti, ish haqi va boshqalar bo'lishi mumkin. Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish chiqimlarining bir qismi sifatida mahsulot tannarxining shakllanishiga va pirovard natijada korxonaning foyda olishiga ta’sir qiladi. Mehnat xarajatlari hisobi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha yuritilishi mumkin1: • Mehnat xarajatlari hisobiga, ayrim bajarilgan operatsiyalar qiymati va ustama xarajatlar kiritilishi zarur; • Ish haqini hisoblashga, bajarilgan ish uchun ishchilarga ish haqi hisoblash, soliq organlariga, pensiya fondiga va boshqalarga to’lanishi lozim bo’lgan summani ro’yxatga olish bilan bog’liq hisoblashishlar. Jamiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish jarayoni mehnat quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat ham o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib kishining iste’molini qondiradigan mahsulot vujudga keltiriladi. Хo’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tish sharoitida mehnatga haq to’lash, ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va xodimlarni himoya qilish sohasidagi davlatning ko’plab vazifalari bevosita korxonalarga berilgan. Mehnatga haq to’lashning shakllari, tizimlari va miqdorini, mehnat natijasiga qarab rag’batlantirishni korxonalar mustaqil o’zlari belgilaydi. «Ish haqi» degan tushuncha hozir qonunchilik asosida ishlamagan vaqtlari uchun ham pul va natura shaklida hisoblangan ish haqining barcha turlarini o’z ichiga oladi. Bozor munosabatlariga o’tish xodimlarga yana aksiya va obligatsiyalar bo’yicha dividend va foizlar tarzida boshqa manbalardan daromad olish imkoniyatini berdi. Har bir xodimning mehnat daromadlari, korxona faoliyatining pirovard natijasini hisobga olgan holda, uning qo’shgan hissasi bilan aniqlanadi, soliq bilan tartibga solinadi va maksimal miqdori cheklanmaydi. Lekin xodimlarning minimal ish haqi miqdori bor va u qonunchilik bilan belgilanadi. Mehnat munosabatlarini, shu jumladan xodimlar mehnatiga haq to’lashni yuridik asosini mehnat to’g’risidagi qonuniy hujjatlar, korxonalarning jamoat shartnomalari va boshqa muayyan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi. Daromadlarni indeksatsiya qilish va pulning qadrsizlanishi bilan bog’liq bo’lgan aholi zararlarini qoplash ijtimoiy kafolatdagi yangilik bo’lib hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab - quvvatlashda ijtimoiy sug’urta, pensiya fondi, bandlik fondi va boshqa davlat budjetidan tashqari fondlari alohida o’rin egallaydi. Ularning tashkil etilishi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Barcha budjetdan tashqari fondlar maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa manbalar hisobidan tashkil etilib, davlat budjetidan ajralgan holda faoliyat ko’rsatadi va muhim ijtimoiy tadbirlar va rejalarni moliyalashtirishda foydalaniladi. Mehnat xarajatlarini hisobga olish maqsadi – barcha ishchilar faoliyatining har bir turiga sarflagan vaqtni buyurtmaning alohida kartochkasida yoki tabelda qayd etish va shunga muvofiq soatbay stavkani qo’llashdir. Ishlab chiqarishga mehnat sarfini hisobga olish uchun mazmuni, shakli, harakat muddati jihatidan har xil juda ko’p boshlang’ich hisob hujjatlari mavjud. Bunga buyurtmaning hisob kartochkasi misol bo’la oladi, bu kartochkada aniq bajarilgan ish sarflari yoziladi. Shunday hujjatlardan yana biri ishga qatnashish vaqtini hisobga olish tabelidir, unda ishchilarni bajargan ish vaqti aks ettiriladi. Buyurtmaning hisob kartochkasi – bu aniq bir bajarilgan ishga sarflangan vaqt yozuvidir. Odatda u ishchi kuchining qiymatini ko’rsatadi. Vaqtni qayd etishning aniqligini ta’minlash uchun imkoni boricha xrona kartalardan foydalanish tavsiya qilinadi. Ishga qatnashish tabeli – bu ishchi ish vaqtini sarflagani to’g’risidagi yozuvdir. Ishga qatnashish tabeli buyurtmaning alohida hisob kartochkasi kabi aniq emas, buyurtma kartochkasi ma’lum operatsiya bilan bog’liq ishlar tugallangandan so’ng darhol ofisga qaytarilishi kerak. Ishga qatnashish tabeli qo’llanilgan hollarda band bo’lmagan ish vaqti to’la ochilmay qoladi. Mehnat xarajatlarining to'liq ro'yxati soliq kodeksida keltirilgan. Unda ko'rsatilgan to'lovlarni quyidagi toifalarga guruhlash mumkin:  ostida to'lovlar tarif stavkalari, rasmiy ish haqi, ish haqi stavkalari (shtatda emas, balki tashkilotda bo'lgan xodimlarga va boshqalar);  rag‘batlantiruvchi va rag‘batlantiruvchi to‘lovlar va nafaqalar (ishlab chiqarish natijalari uchun bonuslar, tarif stavkalari uchun ustamalar va boshqalar);  ish rejimi yoki mehnat sharoitlari bilan bog'liq kompensatsiya to'lovlari (qo'shimcha ish vaqtidan tashqari ish uchun qo'shimcha to'lovlar, kompensatsiyalar). foydalanilmagan ta'til va hokazo.);  uy-joy sotib olish uchun olingan kreditlar va qarzlar bo'yicha foizlarni to'lash xarajatlarini qoplash;  xodimlarni saqlash bilan bog'liq xarajatlar (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bepul uy-joy, oziq-ovqat, ish kiyimi va boshqalar);  uchun zaxiralarga ajratmalar yaqinlashib kelayotgan to'lov ta'tillar va ish staji uchun yillik ish haqini to'lash uchun. Bundan tashqari, mehnat xarajatlari xodimlarning hayotini ixtiyoriy sug'urta qilish, ixtiyoriy pensiya sug'urtasi, nodavlat pensiya ta'minoti shartnomalari bo'yicha xarajatlarni o'z ichiga olishi mumkin. tashkilotning mehnat pensiyalarining moliyalashtiriladigan qismiga qo'shimcha badallari sifatida. Ro'yxatga olingan barcha xarajatlar daromad solig'ini hisoblashda qo'shilishi uchun ular bir vaqtning o'zida quyidagi shartlarga javob berishi kerak:  Qonunchilik normalarida (qonun hujjatlarining amaldagi normalari), mehnat shartnomalari va (yoki) jamoaviy bitimlar;  Soliq kodeksida nazarda tutilgan mezonlarga javob berish (xarajatlar iqtisodiy jihatdan asoslangan, hujjatlashtirilgan, daromad olishga qaratilgan). Mehnat xarajatlari tarkibi:  mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilgan va foydani soliqqa tortishda hisobga olinadigan mehnat xarajatlarining tarkibi.  mehnat xarajatlari ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga kiritilgan.  mehnat xarajatlariga xodimlarga naqd yoki natura ko'rinishidagi har qanday hisob-kitoblar, rag'batlantirish to'lovlari va nafaqalar, ish rejimi yoki mehnat sharoitlari bilan bog'liq kompensatsiyalar, mukofotlar va bir martalik rag'batlantirish hisoblari, ushbu xodimlarni saqlash bilan bog'liq xarajatlar kiradi. Ish haqiga quyidagilar kiradi:  shaklda berilgan amalda bajarilgan ish uchun haq (tashkilot tomonidan qo'llaniladigan amaldagi shakllar va tizimlarga muvofiq uni hisoblash usulidan qat'i nazar) Pul yoki moddiy boyliklar;  kompensatsiya yoki rag‘batlantirish to‘lovlari. Birinchisi ish joyida, alohida tarkibiy bo'linmalarda yoki umuman tashkilotda yuqori ishlab chiqarish natijalariga erishish uchun (mehnat shartnomasida nazarda tutilgan bonuslar, kasbiy mahorat va boshqalar), ikkinchisi maxsus ish uchun kompensatsiya uchun mo'ljallangan. alohida xodimlarning normal mehnat sharoitlaridan farq qiladigan sharoitlar (tungi vaqtda, ko'p smenali rejimda, og'ir yoki zararli sharoitlarda);  sanoatning ayrim tarmoqlarida ishchilarga bepul yoki arzonlashtirilgan narxlarda beriladigan xarajatlar Milliy iqtisodiyot kommunal xizmatlar, uy-joy, kiyim-kechak va boshqalar, agar ular haqiqatda naturada taqdim etilmagan bo'lsa, unda kompensatsiya naqd pul berish yo'li bilan amalga oshiriladi;  amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq yillik va qo'shimcha faol ta'tillar (yoki foydalanilmagan taqdirda kompensatsiya), o'smirlar uchun imtiyozli soatlar, emizikli onalarning ishidagi tanaffuslar, amalga oshirish uchun to'lash. davlat vazifalari, kasbiy muvofiqlikni tasdiqlash uchun tibbiy ko'rikdan o'tish bilan bog'liq vaqt;  oliy o‘quv yurtlari, kollejlar, texnikumlar, litseylar va maktablar talabalari va talabalarining korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini o‘tash davridagi ish haqi;  bir martalik to'lovlar xalq xo'jaligining ma'lum bir sohasidagi mutaxassislik bo'yicha ish staji uchun ish haqiga ustama sifatida ish stajiga haq to'lash shaklida;  amaldagi qonunchilikka muvofiq ishlamagan vaqt uchun turli to'lovlar (o'qish ta'tillari, ishdan bo'shatish to'lovi ishdan bo'shatilganda);  ishchilarning ish haqini mintaqaviy tartibga solish zarurati tufayli to'lovlar (ushbu tartibga solish mintaqaviy koeffitsientlar bo'yicha to'lovlarni belgilash shaklida amalga oshiriladi);  kam haq to'lanadigan ish uchun haq to'lash (ish beruvchining aybi bilan ish bo'lmagan taqdirda, u ishchini malakasi avvalgisidan past bo'lishi mumkin bo'lgan boshqa ishga o'tkazishi kerak; bu holda, agar xodim o'z majburiyatlarini bajarsa. yangi ish joyida ishlab chiqarish normasi, uning ilgari ega bo'lgan o'rtacha daromadiga qo'shimcha to'lov amalga oshiriladi );  ish haqi xodimlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimida o‘qish davrida asosiy ish joyidan tanaffus bilan;  fuqarolik-huquqiy shartnomalarga muvofiq ishlarni bajarish uchun chetdan jalb qilingan xodimlarning mehnatiga haq to'lash, ularni bajarish va to'lash hujjatlarida smetalarda nazarda tutilgan miqdorlar doirasida;  sug'urta tashkilotlari bilan xodim foydasiga tuzilgan majburiy va ixtiyoriy sug'urta shartnomalari bo'yicha ish beruvchilar tomonidan to'lanadigan to'lovlar. Ish beruvchining xarajatlari majburiy sug'urta xodimlar mehnat xarajatlari summasining 12 foizidan ko'p bo'lmagan miqdorda soliqqa tortish uchun hisobga olinadi. Ixtiyoriy sug'urta shartnomalari bo'yicha badallar mehnat xarajatlari summasining 6 foizidan ko'p bo'lmagan miqdorda xarajatlarga kiritiladi.  tomonidan moliyalashtiriladigan ish haqi xarajatlari bundan mustasno, ish haqi fondini tashkil etuvchi boshqa to'lovlar sof foyda korxonalar va boshqa maqsadli daromadlar. Mehnat xarajatlari tarkibidan tashqari, ish haqi xarajatlarini qayta ishlash uchun buxgalteriya hujjatlari shakllarini ham bilish kerak. Birlamchi hujjatlar ulardan foydalanishning ishonchliligi va oqilonaligi talablariga javob berishi, to'ldirish, guruhlash, qayta ishlash va nazorat qilishda sodda bo'lishi kerak. Tashkilot turiga, texnologiyasiga va ishlab chiqarishni qurish printsipiga, shuningdek mahsulotning tabiatiga mos keladigan hujjatlarni aniq tanlash muhimdir. Ish haqini to'lash xarajatlarining bir qismi sifatida xodimlarga pul va moliyaviy ko'rinishdagi to'lovlarni kiritish mumkin. To’g’ri va yordamchi mehnat. To’g’ri ish haqi ishlab chiqarish mehnat xarajatining mahsulotni tayyorlash bilan oson bog’lash mumkin bo’lgan xarajatlar qatoriga kiradi. Bevosita ishlab chiqarish mehnati xarajatlariga ishchilarning ishlab chiqarish liniyasidagi, yig’uv konveyeridan aniq buyurtmani bajarish bilan bog’liq mehnatini kiritish mumkin. Mahsulot tayyorlash bilan bevosita bog’liq bo’lmagan mehnatni yordamchi yoki bilvosita mehnat deyiladi. Bu xarajatlar ishlab chiqarishning ustama xarajatlariga qo’shiladi va so’ngra joriy davr oxirida mahsulotga tegishli stavka bo’yicha taqsimlanadi. Bilvosita mehnatga sex boshliqlari, brigadirlar, muhandis xodimlar, qorovullar, sex farroshlari mehnati kiradi. Noishlab chiqarish xodimlarining, ya’ni mahsulotni sotish bilan shug’ullanadigan xodimlarning ish haqi va ma’muriy boshqaruv xodimlarining ish haqi hisobot davridagi sarflar sifatida hisobga olinadi (davr xarajatlarida) va bunday xarajatlar vujudga kelishiga qarab foyda va zararlar schetiga hisobdan chiqariladi. Band bo’lmagan ish vaqti yoki bekor turgan vaqt – bu unumsiz, lekin haq to’lanadigan vaqtdir. Bartaraf etiladigan bekor turish rejalashtirish yaxshilanganda xoli bo’lish mumkin bo’lgan vaziyat oqibatida vujudga keladi. Bunday bekor turish bo’yicha sarflar mahsulot tannarxiga kiritilmasligi, balki foydalar va zararlar schetiga hisobdan chiqarilishi kerak. Bartaraf etsa bo’ladigan asosiy bekor turish hollari quyidagilardir2: • Ishlab chiqarish jarayonining to’xtab qolishi (uskunalarning sinishi, materiallarning etishmasligi, ishni yaxshi rejalay olmaslik); • Boshqaruv qarorlari (buyumlarning texnik xususiyatini o’zgartirish, omborda materiallarning yo’qligi, rejalarning o’zgarishi). Muqarrar bekor turish korxonaning nazorat qilib bo’lmaydigan yoki muqarrar xarajatidir. U odatdagi ish sharoitidan yoki tashqi omillardan, choy ichishga tanaffusdan, to’satdan mahsulotga talabning kamayishi, ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo yetkazib beruvchida boshlang’ich ish tashlashdan kelib chiqadi. Bunga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan (ularni umumiy ishlab chiqarish sarflari schetida aks ettirish yo’li bilan) xarajatlarning bir qismi sifatida qarash mumkin. Ish vaqtidan ortiqcha vaqt– bu mehnat qonunida belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ma’lum davr bo’lib, unga odatda ustama sifatida haq to’lanadi. Asosiy ishchilar uchun ortiqcha vaqt quyidagi sabablar bilan zarur bo’ladi: 1)ishlab chiqarish jarayonida to’la ishlanmagan vaqtni to’ldirish; 2)dastlab rejalashtirilgan mahsulot miqdorini ko’paytirish. Bartaraf etish imkoni bo’lgan ortiqcha ish vaqti xarajatlarini odatda shu davridagi foydalar va zararlar schetiga o’tkazib, hisobdan chiqariladi. Muqarrar yoki zaruriyish vaqtidan ortiqcha ishlar qiymati uni umum ishlab chiqarish xarajatlari schetiga o’tkazish yo’li bilan mahsulot tannarxiga qo’shiladi. Mukofot haqi asosiy xodimlarga va yordamchi ishlab chiqarish xodimlariga yuqori ishlab chiqarish ko’rsatkichlari uchun to’lanadi, unga oddiy ishlab chiqarish xarajati deb qaraladi va mahsulot tannarxiga kiritiladi (umum ishlab chiqarish xarajatlariga kirtish yo’li bilan). Noishlab chiqarish xodimlariga to’langan rag’batlantirish mukofotlari shu davrdagi foyda va zararlar schetiga o’tkaziladi. Ish haqiga quyidagilar kiradi:  qo'shimcha to'lovlar va nafaqalar;  rag'batlantirish to'lovlari. Ilmiy daraja uchun qo'shimcha to'lovlar ish haqining ajralmas qismi hisoblanadi, agar:  ular mehnat shartnomasida nazarda tutilgan;  ilmiy daraja xodimning kasbiy faoliyati bilan bog'liq bo'lgan mutaxassislik bo'yicha beriladi. Misol uchun, xodim huquq fanlari doktori darajasiga ega va uni taqdim etadigan konsalting kompaniyasida yuridik xizmatlar bo’yicha ishlaydi. Bunda ilmiy daraja uchun qo‘shimcha to‘lov, agar mehnat shartnomasida nazarda tutilgan bo‘lsa, ish haqining ajralmas qismi bo‘ladi. Agar shunga o'xshash darajaga ega bo'lgan xodim, masalan, savdo bo'limi boshlig'i sifatida ishlayotgan bo'lsa, bunday qo'shimcha to'lovlar iqtisodiy jihatdan oqlanmaydi. Davlat mukofotlari uchun qo‘shimcha to‘lovlarga kelsak, ular quyidagi hollarda rag‘batlantirish to‘lovlari sifatida belgilanishi mumkin:  muayyan yutuqlari uchun davlat mukofoti kasbiy faoliyat yoki xodimning ishlab chiqarish faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lgan ilmiy yutuqlar uchun;  davlat mukofotlari uchun qo'shimcha to'lov mehnat yoki jamoa shartnomasida nazarda tutiladi. Misol uchun, xodim mikrobiologiya sohasidagi ilmiy yutuqlar uchun davlat mukofotiga sazovor bo'ldi. U veterinariya ishlab chiqaruvchi korxonada ishlaydi dorilar. Bunda davlat mukofoti uchun qo‘shimcha haq to‘lash rag‘batlantiruvchi omil bo‘ladi. Agar ushbu korxonada ishlaydigan xodim odamlarni qutqarishda ko'rsatgan jasorati uchun davlat mukofotiga sazovor bo'lgan bo'lsa, bunday mukofot uchun qo'shimcha to'lovlar rag'batlantiruvchi to'lovlarga taalluqli emas. Va ularni xarajatlarga kiritish mumkin emas. Mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementi bo’lib, mahsulot birligini ishlab chiqarishga yoki ma’lum tashkiliy-texnik sharoitlarida berilgan ish hajmini bajarishga sarflanadigan mehnat o’lchamini belgilovchi, mehnatni normalashtirish hisoblanadi. Mehnatni normalash, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilishning asosiy tarkibiy qismi sifatida, ishlab chiqarish normasini va vaqt normasini o’z ichiga oladi. Normal ish sharoitida belgilangan vaqt (soat, smena, oy) birligida ishlab chiqarsa bo’ladigan normalashtiriluvchi mahsulot birligi (dona, metr, tonna)ning miqdori ishlab chiqarish normasi bilan belgilanadi. Vaqt normasi esa ma’lum tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ish bajarish uchun zarur bo’ladigan vaqtni (min., soat) nazarda tutadi. Mehnatga haq to’lashda ishning sifatini, ishlab chiqarish normalarini bajarilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning ma’lum tartibini belgilash zarur. Demak, korxonada mehnatga haq to’lashni tashkil etish biri-biriga bog’liq bo’lgan uchta elementlar bilan aniqlanadi: tarif tizimi, mehnatni normalashtirish va mehnatga haq to’lash shakllari. Sifat jihatidan mehnat tarif tizimi bilan baholanadi, sarflangan mehnat miqdori normalashtirish bilan hisobga olinadi, ish haqi hisoblash tartibi esa mehnatga haq to’lash shakllari bilan aniqlanadi. Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tarif setkasi asos bo’lib hisoblanadi. Тarif setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to’lash shakli va mazkur sohaning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Тarif tizimiga quydagilar kiritiladi: - bir soat yoki bir kunlik mehnatiga to’lanadigan haq miqdorini belgilovchi tarif stavkasi; - haq to’lashda ish va ishchilarning (malakasi) turli razradlari orasidagi munosabatlarini ko’rsatuvchi tarif setkasi; - tarif-malakaviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif setkasiga binoan ish va ishchining razradi aniqlanadi. Oddiy ishlar 1-razradli ishchining tarif stavkasi bilan to’lanadi. Mehnat malakasi darajasiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif koeffitsiyentiga, qarab qolgan razradlarning tarif stavkalari bu razraddan ortiq bo’ladi. Tarif razradi har bir ishlab chiqarish operatsiyasiga, har bir ish turiga tayinlanadi, shuning uchun ish bajarish normalarini hisobga olgan holda, ishbay ish haqini hisoblab topishda tarif stavkasidan foydalaniladi. Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 16 sentyabrdagi 775-son qaroriga 1-ILOVA Mehnatga haq to’lash razryadlari Tarif koeffitsientlari 1 1,000 2 1,053 3 1,106 4 1,158 5 1,269 6 1,384 7 1,505 8 1,630 9 1,755 10 1,883 11 2,014 12 2,148 13 2,284 14 2,421 15 2,561 16 2,704 17 2,847 18 2,993 19 3,141 20 3,292 21 3,444 22 3,597 Izoh. Tarif stavkasi miqdorini (lavozim maoshini) belgilash uchun tarif koeffitsienti mehnatga haq to’lashning qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdoriga ko’paytiriladi. Ishchining ish haqi yoki oklad summasini aniqlash uchun birinchi razryadning mehnatiga to’lanadigan summani mazkur ishchiga belgilangan razradning koeffitsiyentiga ko’paytirish kerak. Yuqorida keltirilgan yagona tarif setkasini budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar, tashkilot va korxonalar qo’llashga majbur. Shunday qilib, xarajatlarda qo'shimcha to'lovlarni hisobga olish mumkin. Ammo ular mehnatga haq to'lash tizimida ta'minlangan bo'lsa va xodimning yutuqlari uning kasbi va tashkilotdagi faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lsa. Aks holda, qo'shimcha to'lovlar ish haqi bilan hech qanday bog'liq bo'lmagan iqtisodiy asossiz xarajat sifatida to'liq tan olinishi mumkin. 3.Mehnat xarajatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirilishi Mehnat xarajatlari mahsulot tannarxining muhim elementi bo'lib, moddiy ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlarida barcha ishlab chiqarish xarajatlarining uchdan bir qismiga etadi. Shuning uchun mehnat xarajatlari hisobini aniq tashkil etish va ularni kalkulyatsiya ob'ektlari o'rtasida aniqroq taqsimlash mahsulot tannarxini hisoblash ishonchliligining muhim sharti hisoblanadi. Mehnat xarajatlarini hisobga olishda ushbu xarajatlarni xarajatlar sohalari va ularning paydo bo'lish joylari (sex, brigada, uchastka, bo'linma va boshqalar) bo'yicha oqilona aks ettirish kerak. Normativ hujjatlarda u yoki bu yo'nalishda xarajatlarni hisobdan chiqarish tartibini belgilash kerak. Barcha mehnat xarajatlari hujjatlashtirilgan bo'lishi kerak. Ratsional ravishda tashkil qilish muhimdir asosiy hujjatlar, ayniqsa ishlab chiqarishni hisobga olish uchun, chunki bu hujjatlar ma'lum turdagi mahsulotlarga mehnat xarajatlarini kiritish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishga sarflangan mehnat xarajatlarini ma'lum turdagi mahsulotlar tannarxiga kiritish uchun ish haqini asosiy va qo'shimchaga bo'lish qo'llaniladi. Ko'pincha bilvosita xarajatlarni taqsimlash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqi alohida ahamiyatga ega. Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar ayrim turdagi mahsulotlar tannarxiga “Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha ajratmalar” alohida bandida tegishli turdagi mahsulotlar (ishlar, ishlar) tannarxiga kiritilgan ish haqiga foizlarda (amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan) xizmatlar kiritiladi. Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish tannarxining eng muhim moddalari hisoblanadi. Tannarxga kiritish usuliga ko'ra, mehnat xarajatlari to'g'ridan-to'g'ri (asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi) va bilvosita (boshqaruv, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar, ofis xodimlarining ish haqi) bo'lishi mumkin. Mehnat xarajatlari buxgalteriya hisobida tan olinadi va ular to'langan paytda emas, balki tashkilotning majburiyatlari sifatida aks ettiriladi. Va bunday ehtiyoj tashkilotdagi xodimning har bir soatida paydo bo'ladi. Shuning uchun ish haqi bo'yicha majburiyatlar sintetik hisobda xarajatlarni tan olish sifatida aks ettiriladi. Ish haqini hisoblash qo'llaniladigan mehnatga haq to'lash tizimiga, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishga bog'liq. Mehnatga haq to'lash vaqt bo'yicha, ish haqi, ish haqi, agentlik mukofoti, ish haqi va boshqalar bo'lishi mumkin. Mehnatga haq to'lash bo'yicha hisob-kitoblar mehnat xarajatlarini hisobga olish uchun dastlabki hujjatlar va tashkilotda ishlab chiqilgan mehnatga haq to'lash shakllari bo'yicha me'yoriy hujjatlarga asoslanadi. Ish haqini hisoblash uchun quyidagi hujjatlar asos bo'ladi:  Kadrlar jadvali;  Xodimlarning mehnatiga haq to'lash to'g'risidagi nizom bilan tasdiqlangan;  Vaqt jadvali; ish tartibi; ishlab chiqarishni hisobga olish varaqasi;  Bonus to'lash uchun buyurtma;  Mehnat shartnomasi va bajarilgan ish dalolatnomasi;  Mehnat munosabatlari va mehnatga haq to'lash bilan bog'liq boshqa hujjatlar. Xodimlar bilan hisob-kitoblarni hujjatlashtirish mehnatga haq to'lashni hisobga olishning ajralmas qismi hisoblanadi, chunki ish haqi ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish hujjatlariga muvofiq hisoblanadi. Vaqt bo'yicha ish haqi bilan bunday hujjat ichki, birlamchi, yig'ma va vaucher buxgalteriya hujjati bo'lgan vaqt jadvali (standart shakl No T-13), shuningdek ish vaqtini operativ qayd etish reestri hisoblanadi. Har bir xodim tomonidan bajarilgan ish hajmini natura ko'rinishida o'lchash va hisoblash va vaqt birligi uchun rejalashtirilgan, standartlashtirilgan vazifalarni belgilash imkoniyati mavjud bo'lgan taqdirda, mehnatga haq to'lashning dona to'lov shaklida ishlab chiqarishni hisobga olish tashkil etilishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarishni hisobga olish hujjatlari tashkilotga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori va sifati va bajarilgan ishlar to'g'risidagi ma'lumotlarni taqdim etishi kerak; bajarilgan ishlar hajmining bu holda iste'mol qilinadigan materiallar, xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar miqdoriga muvofiqligi to'g'risida; ishlab chiqarish standartlarini amalga oshirish darajasi va ish haqi miqdori bo'yicha. Barcha ishchilar ishlab chiqarish hisobi ustalar, ustalar va boshqa ishchilar tomonidan yuritiladi. Ishlab chiqarishning xususiyatiga, tashkil etish va mehnatga haq to'lash tizimiga, sanoatda mahsulot sifatini nazorat qilish usuliga qarab, birlamchi buxgalteriya hujjatlarining quyidagi shakllari qo'llaniladi: qismlarga buyurtma, marshrut varaqasi (xarita), ishlarni ishlab chiqish va qabul qilish to'g'risidagi hisobot. smenada, buxgalteriya hisobini ishlab chiqish kartalari (bayonotlari), vaqt jadvali, bajarilgan ishlarni qabul qilish dalolatnomasi, buyurtma va boshqalar. Shakldan qat'i nazar, birlamchi hujjatlar quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak: ish joyi (ustaxona, uchastka, bo'lim va boshqalar), hisob-kitob davri (yil, oy, kun), xodimning familiyasi va bosh harflari, uning xodimlar soni va unvoni. , xarajatlarni hisobga olish kodi (mahsulot, buyurtma, schyot-faktura, xarajat moddasi), ishning nomi, rejalashtirilgan va haqiqiy hajm, bajarilgan ish birligi narxi, haqiqiy daromad. Ushbu hujjatlar texnologik xaritalar, joriy me'yorlar va narxlar asosida sex (uchastka) ishlab chiqarish dasturiga, ish jadvaliga muvofiq to'ldiriladi. Ushbu hujjatlar ishni boshlashdan oldin tuziladi va ishchi yoki jamoaga topshiriladi. Ish oxirida texnik nazorat bo'limi haqiqiy sarflangan vaqtni va ishlab chiqarilgan, qabul qilingan yaxshi mahsulotlar miqdorini qo'yadi va rad etadi. Ushbu hujjatlar ish boshlig'i, normalizator va usta (agar ish jamoa tomonidan bajarilgan bo'lsa) tomonidan imzolanadi va tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Bir martalik ishlab chiqarishda, individual (takrorlanmaydigan) mahsulotlar ishlab chiqariladi, buyum uchun asosiy hujjat kiyim hisoblanadi. Shakl bo'yicha individual kiyimlar (bir kishi uchun) va brigada (jamoa) kiyimlari farqlanadi; amal qilish muddati bo'yicha - bir martalik (bir xil buyurtma, ishlab chiqarish tannarxining kodi bilan bog'liq bir smena yoki oy davomida bir turdagi ish uchun) va jamlangan buyurtmalar. Ammo butun hisobot davri yoki uning yarmi uchun jamlangan buyurtmalar yanada mukammal hisoblanadi. Bunday kiyimda normallashtirilgan vazifalar va ularning bajarilishi ketma-ket qayd etiladi. Ular oyning har yarmi uchun hisoblanadi. Oyning oxirida kiyim-kechak yopiladi va buxgalteriya bo'limiga topshiriladi, u erda uni keyingi qayta ishlash amalga oshiriladi: buxgalteriya ma'lumotlarini to'ldirishning to'g'riligi, daromad miqdori va normallashtirilgan vaqt soatlari soni tekshiriladi. hisoblab chiqiladi, umumiy daromad miqdori va standart soatlar aniqlanadi. Agar oy oxiri bilan bir qatorda ish tugallanmagan bo'lsa, unda bajarilgan qism baholanadi va ishni bajarish uchun keyingi oy uchun buyurtma beriladi. 18 yoshgacha bo'lgan xodimlar bundan mustasno, tashkilotga kirganidan keyin 11 oy o'tgach, birinchi ta'tilni olish huquqi xodimlar uchun paydo bo'ladi; rezervga o'tkazilgan va tashkillashtirilgan ishga qabul qilish tartibida ishga yuborilgan harbiy xizmatchilar - uch oylik ishdan keyin; ayollar - tug'ruq ta'tilidan oldin yoki darhol keyin; chernobil AESdagi halokat natijasida radiatsiya ta'siriga uchragan fuqarolar; barcha xodimlarga bir vaqtning o'zida ta'til berish; xodimni boshqa tashkilotdan o'tkazish (agar ish muddati 11 oy bo'lsa); yarim kunlik ishchilar, asosiy ish joyidagi ta'til bilan bir vaqtda va boshqa ba'zi toifadagi ishchilar. Ta'til har yili tashkilot tomonidan tasdiqlangan ta'til jadvalida nazarda tutilgan muddatda beriladi. Ta'tilni o'tkazishga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, xodimni armiyaga chaqirish, davlat yoki jamoat vazifalarini bajarish holatlarida yo'l qo'yiladi. Ikki yildan ortiq muddatga ta'til bermaslikka yo'l qo'yilmaydi. Ishni tugatgandan so'ng, xodim oxirgi va oldingi yillar uchun foydalanilmagan ta'til kunlari uchun kompensatsiya olishi kerak. Kompensatsiya faqat ishdan bo'shatilgan taqdirda to'lanadi, boshqa hollarda ta'til o'rniga pul kompensatsiyasini to'lashga yo'l qo'yilmaydi. To'lov turi bo'yicha hisoblangan. Jami summada bu to‘lovlar 67-“Xodimlar bilan ish haqi uchun to‘lovlar” schyotining krediti bo‘yicha aylanma sifatida aks ettiriladi; To'lov va hisob-kitob turlari bo'yicha ushlab qolingan va kreditlangan - xuddi shu hisobvaraqning debeti bo'yicha aylanma; Oyning oxirida tashkilotga topshirish yoki tark etish uchun. Ushbu miqdor hisoblangan va ushlab qolingan summalar o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi va 6700 hisobdagi qoldiqga tengdir. 6700 sonli "Xodimlar bilan ish haqi uchun to'lovlar" schyotining sintetik hisobi. 2-jadval Mazmuni Miqdori, so’m Hisob fakuraning muvofiqligi Birlamchi hujjat Ilovalar Yordamchi ishlab chiqarish ishchilari uchun hisoblangan ish haqi Shaxsiy daromad solig’i ushlab turiladi № T-49 "Hisob- kitob va ish haqi" Ish haqi tashkilot № T-49 kassasidan to’langan "Hisob- kitob va ish haqi" Depozitga qo’yilgan ish haqi aks ettirildi Depozitga qo'yilgan mablag'lar reestri Depozitga qo’yilgan ish haqi berildi № KO-2 "Xarajat kassa orderi" Birlamchi hujjatlarning ma'lumotlari registrlar va hisobotlarning ma'lumotlariga mos keladi. Korxonada ish haqi hisobi avtomatlashtirilgan. Buxgalteriya hisobi "1- C: Buxgalteriya" dasturi yordamida amalga oshiriladi. Kredit bo'yicha 6710-schyotlar bo'yicha barcha manbalar bo'yicha ushbu oyda to'lanishi kerak bo'lgan ish haqini hisoblash bo'yicha operatsiyalar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" (asosiy ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to'lash summalarini aks ettirish uchun), 2310 ushbu manbalar hisobga olinadigan schyotlar bilan korrespondensiyada aks ettiriladi. "Yordamchi ishlab chiqarish" (yordamchi sanoat xodimlari uchun), 2510 "Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari" (sex xodimlarining mehnatiga haq to'lash). Zaxira qilingan summalar quyidagi yozuvda aks ettirilgan: D 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" (mahsulot turi bo'yicha) D 2310 "Yordamchi ishlab chiqarish" (mahsulot turi bo'yicha) D 2510 " Umumiy joriy xarajatlar» (seminarlar kontekstida)»