MAVZU: MEHNATGA OID NIZOLI ISHLARNI SUDDA KO'RISHNING PROTSESSUAL XUSUSIYATLARI REJA 1. Mehnat nizolarining taalluqliligi va sudlovligi 2. Mehnatga oid nizoli ishlarda ishtirok etuvchi shaxslar 3. Mehnat ishlari ho'yicha fuqarolik ishini qo‘zg‘atish 4. Mehnatga oid ishlarni sudda ko‘rishga tayyorlash va ko‘rishning protsessual tartibi 5. Mehnat ishlari yuzasidan sudning hal qiluv qarori 6. Mehnatga oid nizoli ishlar bo‘yicha sud hal qiluv qarorini ijro etish xususiyatlari Mehnat nizolarining taalluqliligi deganda mehnat nizolari mazmuni bo‘yicha qaysi organ tomonidan ko'rib hal qilinishi anglashiladi. Mehnat nizolarining taalluqliligi, ya’ni ularning qayerda ko‘rib chiqilishi lozimligi 0‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 269 va 276-moddalari hamda FPKning 31-moddasi bilan tartibga solinadi. Mehnat nizosining taalluqliligini belgilashda, awalo, nizoning qaysi turda ekanligini, yakka tartibdagi nizo bo‘lsa, uning xususiyatini, mehnat qonunchiligini qoMlash yoki yangi mehnat shartlarini belgilash bo‘yicha va yana qaysi huquqiy munosabatlardan kelib chiqqanini ham e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Xususan, mehnatga oid huquqiy munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan, ammo boshqa huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan mehnat ishlarining taalluqligini belgilash shularjumlasidandir. Masalan, ishga joylashtirish, ishga qabul qilishni rad etish bilan bog‘liq mehnat nizolari mehnat nizolari komissiyasida ko‘rish uchun taalluqli bo‘lmaydi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan mazkur nizoli ishlarni ko‘rib hal qilish vakolatiga ega bo'lgan organlar sifatida quyidagilar e'tirof etiladi: 1. mehnat nizolari komissiyasi; 2. sud organlari; 3.bo‘ysinuv tartibida yuqori turuvchi organlar. Yakka tartibdagi mehnat nizolarining yuqoridagi organlaming qaysi biriga taalluqli bo'lishini belgilash ushbu nizoning mazmuniga, huquqiy munosabatlarning turiga, unda ishtirok etuvchi subyektlar tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. 0‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 260- moddasida ko‘rsatilganidek, mehnat nizolari bo‘yicha xodim mehnat nizolari komissiyasiga yoki bevosita tuman (shahar) sudlariga murojaat etishga haqlidir. Mehnat nizolari komissiyasi o‘n kunlik muddat ichida mehnat nizosini ko'rib chiqmasa yoki hal etmasa, manfaatdor xodim ushbu nizoni ko‘rishni tuman (shahar) sudiga o‘tkazishga haqlidir (Mehnat kodeksining 267- moddasi). Bevosita fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo (shahar) sudlarida ko‘rilishi lozim bo’lgan mehnat nizolarining ro'yxati Mehnat kodeksining 269-moddasida o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra mehnat nizolari quyidagi hollarda bevosita tuman (shahar) sudlarida ko‘rib chiqiladi: • agar xodimning ish joyida mehnat nizolari komissiyasi tuzil- magan bo‘lsa; • mehnat nizolari mehnat shartnomasini bekor qilish asosla- ridan qat’i nazar, ishga tiklash to‘g‘risida, mehnat shartnomasini bekor qilish vaqti va asoslari ta’rifmi o'zgartirish to‘g‘risida, maj- buriy progul yoki kam haq to‘Ianadigan ishni bajargan vaqt uchun haq to‘lashga doir bo'lsa; • mehnat nizolari xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zarami toManishi haqida boMsa; • mehnat nizolari mehnat vazifalarini bajarayotganda xodimning sog‘lig‘iga shikast yetkazilgani oqibatidagi zarami (shu jumladan, ma'naviy zarami) yoki uning mol-mulkiga yetkazilgan zararni ish beruvchi tomonidan toManishi haqida boMsa; • ish beruvchi tomonidan taklif qilingan shaxslarni ishga qabul qilmaslik, ish beruvchi qonunga muvofiq mehnat shartnomasi tuzishi shart boMgan (belgilangan kvota hisobidan ishga yuborilgan nogironlar va o‘n sakkiz yoshga toMmagan shaxslami; homilador ayollami va uch yoshga toMmagan bolalari bor ayollarni tegishincha ulaming homiladorligi yoki bolasi borligini vaj qilib) ishga qabul qilmaslik yuzasidan kelib chiqqan nizolar ham bevosita sudlarda ko‘rib hal qilinadi (Mehnat kodeksining 78-moddasi). Shuningdek, ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan oldindan kelishib hal etilgan masalalar yuzasidan kelib chiqqan mehnat nizolari ham bevosita sudlar tomonidan ko‘rib chiqilishiga alohida e'tibor berish lozim. Tashkilotlarga nisbatan ariza ulaming organlari joylashgan hududdagi sudga beriladi (FPKning 145-moddasi). Mehnat huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizoli ishlarning aksariyati (masalan, ishga tiklash, awalgi ish joyiga o'tkazish, mehnat shartnomasini bekor qilish ta’rifini o‘zgartirish, mehnatga haq to'lash to‘g‘risidagi nizoli ishlar) javobgar ish beruv- chi joylashgan joyidagi sudlarda qo‘zg‘atiladi. Lekin xodimlar tomonidan yetkazilgan zararni undirish to'gTisidagi da’volar bilan korxona joylashgan sudga murojaat qilish mumkinligini qonun istisno qilmaydi. Ish beruvchilar tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakt)ni bekor qilishdan kelib chiqadigan nizoli ishlarda ishtirok etuvchi taraflarning tarkibi mehnat shartnomasi hamda qonun bilan qat'iy belgilab qo‘yilganligi ushbu turkumdagi nizoli ishlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Sudda o‘z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish layoqati voyaga yetgan fuqarolar va tashkilotlarga tegishlidir (FPKning 38-moddasi). Fuqaro 18 yoshga to'lgach, fuqarolik protsessida shaxsan ishtirok etishi, protsessual harakatlarni amalga oshirishi va o‘ziga tegishli protsessual huquqlardan foydalanishi mumkin boladi. Voyaga yetmagan, ya'ni yoshi o‘n to‘rtdan o‘n sakkizgacha bo’lgan fuqarolaming huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari sudda ulaming ota-onalari, ularni farzandlikka olganlar yoki homiylar tomonidan himoya qilinadi (FPKning 38-moddasi). Mazkur qoidadan istisno ravishda mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar bo'yicha xodimlarning fuqarolik muomala layoqati 15 yoshdan boshlanadi. Mehnat kodek- sining 77-moddasiga ko‘ra, xodimlarning mehnat huquq layoqati umumiy qoida bo‘yicha 16 yoshdan boshlanadi. Voyaga yetmagan xodim sudda boshqa turkumdagi huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar yuzasidan protsessual muomala layoqatiga ega boMmasligi mumkin, lekin mehnat ishlari bo'yicha o'zining protses- sual huquq va majburiyatlarini toMa hajmda amalga oshirish huquqiga ega Mehnatga oid nizoli ishlarda xodimning vakili sifatida xodim ishlayotgan korxonaning kasaba uyushmasi qo‘mitasi ishtirok etishi mazkur turkumdagi ishlarning o'ziga xos protsessual xususiyatla- ridan biridir. 0‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 20-mod- dasiga muvofiq, kasaba uyushmalari, ularning korxonadagi saylab qo‘yiladigan organlari, xodimlar tomonidan saylab qo‘yiladigan organlari, ish bemvchilarning vakillik organlari mehnatga oid munosabatlarning subyektlari sifatida qatnasha oladilar. Xodimning vakillik organi boMmish kasaba uyushmalari mehnat nizolarini ko'mvchi organlarda xodimlar manfaatini himoya qilish huquqiga ega bo‘lib, ushbu huquqni o‘z vakillari orqali bajaradilar. Mehnat kodeksining 270-moddasiga muvofiq, mehnatga oid huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlar bo‘yicha quyidagi muddatlar belgilangan: 1.tiklash nizolari bo‘yicha xodimga u bilan mehnat shartnomasi bekor qiiinganligi haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan boshlah bir oy; 2. xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan moddiy zararni to‘lash haqidagi nizolar bo‘yicha zarar yetkazilganligi ish beruv- chiga ma'lum bo‘lgan kundan boshlah hir yil; 3. boshqa mehnat nizolari bo‘yicha — xodim o‘z huquqi buzilgan- ligini bilgan yoki bilishi lozim bo'lgan kundan boshlab uch oy. Da’vo muddatlari mehnatga oid barcha nizoli ishlar uchun ham qo‘llanilmaydi. Xususan, Mehnat kodeksining 270- moddasiga ko‘ra, mehnatga oid huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan o‘z mehnat vazifalarini bajarayotgan xodimning sog‘lig‘iga shikast yetkazish oqibatidagi zarami yoki uning mol-mulkiga yetkazilgan zarami ish beruvchidan undirish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha da'vo muddatlari joriy etilmaydi. Shuningdek, da'vo muddatlari joriy etilmaydigan da’vo talablari qatoriga mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ma'naviy zarami undirish haqidagi talablami ko'rsatishimiz mumkin. Mehnat kodeksining 268-moddasiga ko‘ra: 1) xodim, kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari; 2) mehnatning huquq bo‘yicha inspektori; 3) ish beruvchi, mehnat nizolari komissiyasining qaroriga rozi boMmagan taqdirda, shuningdek, unga xodim tomonidan yetkazilgan zarami qoplash haqidagi nizolar bo'yicha; 4) prokurorlar mehnatga oid huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlar bo'yicha sudda da'vo qo'zg'atish huquqiga ega bo‘ladilar. Sudda buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni himoya qilish maqsadida da'vo qo‘zg‘atish shartlaridan biri da’vo arizalari uchun davlat bojining to‘lanishi hisoblanadi. FPKning 104 moddasida davlat boji undirilishi lozim bo‘lgan hujjatlar o‘z aksini topgan. Bunga ko‘ra, sudlarga da’vo arizalari berganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va miqdorda davlat boji undiriladi. Biroq, 0‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 277-mod- dasiga muvofiq, mehnat huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizoli ishlar bo‘yicha sudga murojaat qilgan da'vogarlardan da'vo arizalari uchun davlat boji undirilmaydi. Bu esa mehnatga oid nizoli ishlarni sudda ko‘rishning o'ziga xos protsessual xususiyatlaridan biri bo‘lib, xodimlarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan chora sifatida e'tirof etiladi. Ma'naviy zararni undirish haqidagi talablar mavjud boMgan mehnat ishlarini sudda ko‘rishga tayyorlash o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Mazkur bosqichda sud taraflaming talab va e’tirozlarini asoslaydigan faktlarni, shuningdek, nizoni to‘g‘ri hal etish uchun muhim ahamiyatga ega boMgan boshqa isbotlash predmetlarini aniqlashi lozim. Ma'naviy zararni undirish to‘g‘ri- sidagi ishlar bo‘yicha isbotlash predmeti bo'lib quyidagilar tan olinadi: 1) javobgar tomonidan sodir etilgan harakat (harakatsizlik) bilan da’vogarga yetkazilgan ma'naviy zarar o‘rtasidagi sababiy bogManish, javobgarning xatti-harakatlari nimalardan iborat ekanligi va uning qachon sodir etilganligi; 2) javobgar tomonidan sodir etilgan ushbu harakat (harakat- sizlik) natijasida da'vogarning qanday shaxsiy nomoddiy huquqlari buzilganligi; 3)da'vogarning jismoniy va ruhiy azoblanishi nimada aks etganiigi; 4) zarar yetkazuvchining ayb darajasi; 5) jabrlanuvchining shaxsiy xususiyatlari; 6) to'lovning miqdori'. Sud hal qiluv qarorlari kirish, bayon qilish, asoslantirish va xulosa qismlaridan iborat bo’ladi. Mehnatga oid ishlar bo‘yicha chiqariladigan sud hal qiluv qarorlarining kirish qismida hal qiluv qarori chiqarilgan vaqt va joy, hal qiluv qarori chiqargan sudning nomi, sudyaning familiyasi (sud tarkibi), sud majlisining kotibi, prokuror, agar ish ochiq yoki yopiq sud majlisida ko‘riladigan bo‘lsa, bu haqdagi ma'lumot, ko‘rilayotgan ishning nomi, qanday korxona, tashkilot va muassasa tomonidan da’vo berilganligi (to‘liq nomi bilan), agar da'vo prokuror yoki bo‘ysunuv tartibidan yuqori turuvchi ish beruvchi tomonidan berilgan bo‘lsa, qaysi yuridik shaxs manfaati ko‘zlan- ganligi, da’vo arizada ko‘rsatilgan yoki sud tomonidan jalb etilgan harcha javobgarlar (familiya, ismi va sharifi ko‘rsatilgan holda), da’vosining summasi ko‘rsatilishi kerak.  Sud hal qiluv qarorining bayon qilish qismida, agar nizo mehnat nizolarini ko‘ruvchi komissiyada ko'rilsa, nizo- ning bu organlarda ko‘rilishi natijalari ko‘rsatilishi, agar korxonada bunday organlar bo‘lmasa, ulaming yo‘qligi qarorda aks ettirilishi ta’kidlanadi3. Agar ish FPKning 259-moddasiga binoan, man- sabdor shaxs jalh qilinib, ko‘rilgan bo‘lsa, bu to‘g‘rida qarorning barcha qismlarida yozilishi kerak. Jumladan, qaroming bayon qilish qismida uning bergan tushuntirishlari qisqacha ifodalanishi, asoslash qismida sudning qanday xulosalarga kelganligi, qaror qismida esa uning korxonaga to‘lashi lozim bo‘lgan zarar haqining miqdori aniq belgilab ko‘rsatilishi kerak.  Mehnat ishlari bo'yicha yetkazilgan zarami undirish to‘g‘risidagi sud hal qiluv qarorining bayon qilish qismida ish beruvchining talablari, da'voni nimalar hilan asoslayotganligi, da'vogarning fikricha, javobgar yoki bir necha javobgarlardan har biri qancha miqdorda zarami to‘lashligi; davogar tomonidan yetkazilgan mod- diy zarami undirish to‘g‘risidagi Mehnat kodeksining 270-moddasida ko'rsatilgan sudga murojaat qilish muddati o‘tkazib yuborilgan bo‘lsa, qanday asoslaiga ko‘ra, uning tiklanishini so‘rayotganligi ko‘rsatiladi. 1