Mehnatning usul va uslublarini takomillashtirish

Yuklangan vaqt

2024-06-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

54,6 KB


Mehnatning usul va uslublarini takomillashtirish Reja: 1.Ilg‘orlar mehnat tajribasini aniqlash, o‘rganish, uni umumlashtirish va ishlab chiqarishga keng yoyish. 2. Ilg‘or tajriba turlarining turkumlanishi. 3. Ilg‘or mehnat usullari va uslublarini joriy qilish. 6.1. Ilg‘orlar mehnat tajribasini o‘rganish, umumlashtirish va keng ishlab chiqarishga yoyish Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida mehnatni tashkil etish samaradorligini oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri ilg‘orlar tajribasini o‘rganish, tahlil etish, umumlashtirish va boshqa xodimlarga ularni o‘qitib - o‘rgatishdir. Shu munosabat bilan yetakchi jamoa korxonalaridagi namuna bo‘ladigan yangi va ilg‘or tajriba boshqa barcha tashkilot va muassasalarga tarqatilishi lozim. Ammo bunda ko‘r-ko‘rona ish qilish yaramaydi. Dastlab to‘plangan ilg‘orlar tajribalarini puxta o‘rganish, ulardan eng muhimlarini va shu tarmoqqa eng munosib bo‘lganlarini tanlab olib, yoyish lozim. Ma’lumki, texnika taraqqiyoti darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, undan samarali foydalanishda ishchilar qiladigan mehnat shu qadar muhim rol o‘ynaydi. Xolbuki, zarur mehnat usullarini va uslublarini egallamagan ishchining qo‘lidagi murakkab va yuqori unumli avtomatik liniyalar ko‘p vaqt bekor turib qoladi. Iqtisodchi olimlarning hisoblariga ko‘ra, ishlab chiqarish korxonalaridagi barcha xodimlarning ilg‘or mehnat tajribasini o‘zlashtirishi mehnat unumdorligini 20-25% gacha ko‘tarishga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasining to‘qimachilik sanoati sohasidagi korxonalarida eng ilg‘or mehnat usuli va uslublarini aniqlab,har tomonlama o‘rganib, amaliyotga joriy etish natijasida xodimlarning mehnat unumdorligi 10-12% oshiriladi. Mehnatning usul va uslublarini takomillashtirish Reja: 1.Ilg‘orlar mehnat tajribasini aniqlash, o‘rganish, uni umumlashtirish va ishlab chiqarishga keng yoyish. 2. Ilg‘or tajriba turlarining turkumlanishi. 3. Ilg‘or mehnat usullari va uslublarini joriy qilish. 6.1. Ilg‘orlar mehnat tajribasini o‘rganish, umumlashtirish va keng ishlab chiqarishga yoyish Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida mehnatni tashkil etish samaradorligini oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri ilg‘orlar tajribasini o‘rganish, tahlil etish, umumlashtirish va boshqa xodimlarga ularni o‘qitib - o‘rgatishdir. Shu munosabat bilan yetakchi jamoa korxonalaridagi namuna bo‘ladigan yangi va ilg‘or tajriba boshqa barcha tashkilot va muassasalarga tarqatilishi lozim. Ammo bunda ko‘r-ko‘rona ish qilish yaramaydi. Dastlab to‘plangan ilg‘orlar tajribalarini puxta o‘rganish, ulardan eng muhimlarini va shu tarmoqqa eng munosib bo‘lganlarini tanlab olib, yoyish lozim. Ma’lumki, texnika taraqqiyoti darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, undan samarali foydalanishda ishchilar qiladigan mehnat shu qadar muhim rol o‘ynaydi. Xolbuki, zarur mehnat usullarini va uslublarini egallamagan ishchining qo‘lidagi murakkab va yuqori unumli avtomatik liniyalar ko‘p vaqt bekor turib qoladi. Iqtisodchi olimlarning hisoblariga ko‘ra, ishlab chiqarish korxonalaridagi barcha xodimlarning ilg‘or mehnat tajribasini o‘zlashtirishi mehnat unumdorligini 20-25% gacha ko‘tarishga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasining to‘qimachilik sanoati sohasidagi korxonalarida eng ilg‘or mehnat usuli va uslublarini aniqlab,har tomonlama o‘rganib, amaliyotga joriy etish natijasida xodimlarning mehnat unumdorligi 10-12% oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekiston xalqi makro va mikro iqtisodiyotga tegishli, ayniqsa, ishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalikni yuritish, undagi xodimlarning mehnatini tashkil etish va boshqarish sohalarida sezilarli tajriba to‘plamoqdalar. Har bir mamlakatda ilg‘or ishlab chiqarish tajribasi umumxalq boyliklaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish samaradorligining bitmas-tuganmas manbai hisoblanadi. Bozor munosabatlariga to‘la o‘tgan va iqtisodiy hamda moddiy rag‘batlantirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan (davlat yoki nodavlat korxonaligidan qat’i nazar) xo‘jaliklarda shaxsiy, jamoa, va ijtimoiy manfaatlar bir-biriga zid kelmaydi, balki ularning garmonik qo‘shilishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Bu esa xodimlarni o‘z tajribalarini bir-birlari bilan o‘rtoqlashishga, eng yaxshilaridan respublika ko‘lamida foydalanishga chorlaydi. Ilg‘orlar tajribasi bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir jamoaning mulki bo‘lishi bilan birga, O‘zbekiston Respublikasining umumiy taraqqiyotini olg‘a suruvchi g‘oyat muhim kuchdir, kishi va jamiyat iqtisodiy va ma’naviy o‘sishining bitmas- tuganmas zahirasidir. Ilg‘orlar tajribasi asosida aniq vazifalarni hal etish jarayonida borib-borib bir-biriga o‘xshash asosiy ishlarni bajaruvchi boshqa xodimlar va jamoalarning bilim va malakalari baravarlashadi. Ko‘pchilik mehnatkashlarning bilim darajasi oshib, amaliy ish qila bilish va mehnatga yangicha munosabatda bo‘lish jihatidan ilg‘orlarga tenglashar ekan, yangi ilg‘or tajriba vujudga kelishi uchun ob’ektiv ravishda imkon tug‘iladi, yangi ilg‘or tajriba amaliy ahamit kasb etgan bir paytda, boshqalar o‘z ish natijalarini yana o‘shanga tenglashtirishga intiladi. Bunda xos zanjirli reaksiya paydo bo‘ladi, ilg‘or tajriba ketidan yuksakroq, yanada samaradorliroq tajriba vujudga kelaveradi. O‘z mehnat natijalarini ilg‘or xodimlar va jamoalar erishgan natijalarga baravarlashtirishga, keyinchalik undan ham o‘tib ketishga intilish, shu joyning o‘zida yoki boshqa joyda yangi ilg‘or tajribaning vujudga kelishiga to‘rtki bo‘ladi. Ilg‘or ish uslublarining, ish tajribalarining ahamiyati to‘g‘risida sohibqironimiz Amir Temurning g‘oyalarini eslatib o‘tish o‘ta o‘rinlidir: «Tajribamda ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qa’tiy tadbirkor va hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir. Chunki tajribali bir kishi ming kishiga ish buyuradi». Ma’lumki, korxonadagi mavjud bo‘lgan ilg‘or ishlab chiqarish tajribalari mehnat usul va uslublarining o‘zgarishida, mehnatni rejalashtirish, uni tashkil etishni Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekiston xalqi makro va mikro iqtisodiyotga tegishli, ayniqsa, ishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalikni yuritish, undagi xodimlarning mehnatini tashkil etish va boshqarish sohalarida sezilarli tajriba to‘plamoqdalar. Har bir mamlakatda ilg‘or ishlab chiqarish tajribasi umumxalq boyliklaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish samaradorligining bitmas-tuganmas manbai hisoblanadi. Bozor munosabatlariga to‘la o‘tgan va iqtisodiy hamda moddiy rag‘batlantirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan (davlat yoki nodavlat korxonaligidan qat’i nazar) xo‘jaliklarda shaxsiy, jamoa, va ijtimoiy manfaatlar bir-biriga zid kelmaydi, balki ularning garmonik qo‘shilishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Bu esa xodimlarni o‘z tajribalarini bir-birlari bilan o‘rtoqlashishga, eng yaxshilaridan respublika ko‘lamida foydalanishga chorlaydi. Ilg‘orlar tajribasi bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir jamoaning mulki bo‘lishi bilan birga, O‘zbekiston Respublikasining umumiy taraqqiyotini olg‘a suruvchi g‘oyat muhim kuchdir, kishi va jamiyat iqtisodiy va ma’naviy o‘sishining bitmas- tuganmas zahirasidir. Ilg‘orlar tajribasi asosida aniq vazifalarni hal etish jarayonida borib-borib bir-biriga o‘xshash asosiy ishlarni bajaruvchi boshqa xodimlar va jamoalarning bilim va malakalari baravarlashadi. Ko‘pchilik mehnatkashlarning bilim darajasi oshib, amaliy ish qila bilish va mehnatga yangicha munosabatda bo‘lish jihatidan ilg‘orlarga tenglashar ekan, yangi ilg‘or tajriba vujudga kelishi uchun ob’ektiv ravishda imkon tug‘iladi, yangi ilg‘or tajriba amaliy ahamit kasb etgan bir paytda, boshqalar o‘z ish natijalarini yana o‘shanga tenglashtirishga intiladi. Bunda xos zanjirli reaksiya paydo bo‘ladi, ilg‘or tajriba ketidan yuksakroq, yanada samaradorliroq tajriba vujudga kelaveradi. O‘z mehnat natijalarini ilg‘or xodimlar va jamoalar erishgan natijalarga baravarlashtirishga, keyinchalik undan ham o‘tib ketishga intilish, shu joyning o‘zida yoki boshqa joyda yangi ilg‘or tajribaning vujudga kelishiga to‘rtki bo‘ladi. Ilg‘or ish uslublarining, ish tajribalarining ahamiyati to‘g‘risida sohibqironimiz Amir Temurning g‘oyalarini eslatib o‘tish o‘ta o‘rinlidir: «Tajribamda ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qa’tiy tadbirkor va hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir. Chunki tajribali bir kishi ming kishiga ish buyuradi». Ma’lumki, korxonadagi mavjud bo‘lgan ilg‘or ishlab chiqarish tajribalari mehnat usul va uslublarining o‘zgarishida, mehnatni rejalashtirish, uni tashkil etishni yaxshilashda, mavjud jihozlar, mashinalar, mexanizatsiya vositalari va texnologik jarayonlarni, ishlab chiqarishni boshqarish uslublarini takomillashtirishda, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilashda o‘zining aniq ifodasini topadi. Bundan tashqari, ilg‘or tajriba ayrim yangilik yaratuvchilarning, ixtirochilarning ishini takomillashtirish to‘g‘risidagi taklifida ham ifodalanishi mumkin. Bunga misol tariqasida mahsulot sifatini yaxshilash, xom ashyolarni tejash yuzasidan makroiqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi ko‘pgina ilg‘or korxonalar umumiylashtirgan tajribani keltirsa bo‘ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish, mehnat jarayonlarini o‘rganish hamda ularni yanada takomillashtirish – bu, ob’ektiv jarayondir. Sababi, eng takomillashgan, mukammallashgan va nihoyat, eng samarali mehnat uslublari yoki bo‘lmasa operatsiyaning u yoki bu elementlarini (usul, harakat, qimirlashlarni) bajarish usullari, ishlab chiqarish, texnika, texnologik, psixofiziologik va boshqa bir qancha tashqi va ichki omillarga, xodimga bog‘liq yoki bog‘liq bo‘lmagan hamda to‘xtovsiz o‘zgarib turadigan ko‘pdan-ko‘p omillar ta’siri natijasida ma’lum vaqt o‘tishi bilan yoki takomillashadi, eng samarali va foydali bo‘ladi yoki bo‘lmasa, eskiradi, yangisi bilan almashtiriladi va takomillashtiriladi. Undan tashqari, ishlab chiqarish ilg‘orlarining ko‘p yillik ish tajribalarini o‘rganish va ularni kuzatish shuni ko‘rsatadiki, hatto bir turdagi ish yoki xizmat eng yaxshi va ilg‘or hamda tajribali xodimlar tomonidan bajarilganda ham, ish vaqti sarflarining miqdori bo‘yicha ham, tayyorlangan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifati, xom ashyolar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatgichlari ham har xil bo‘ladi. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri, avvalo, hatto, bir turdagi operatsiyani bajarishda qo‘llanilayotgan ayrim mehnat usullari va harakatlari bir xil tartibda bajarilmaydi. Ular har xil yo‘llar va tartiblar bilan ado etiladi, mehnat usullari va boshqa elementlarining ketma-ket va birga qo‘shib bajarilishi ham har xil bo‘ladi. Va nihoyat, ishlab chiqarish va mehnat jarayonlarini boshqarish tezligi (intensivligi), jihozlarning ishlash tartiblari ham bir-birlaridan farq qiladi. Ko‘pgina ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or tajribani o‘rganish, umumlashtirish, joriy qilish va yoyish uch davrga bo‘lib amalga oshirilgani ma’qul. Bu davrlar: 1) ilg‘or tajribani har tomonlama o‘rganish; 2) ilg‘or tajribani umumlashtirish, uni joriy qilishning yaxshilashda, mavjud jihozlar, mashinalar, mexanizatsiya vositalari va texnologik jarayonlarni, ishlab chiqarishni boshqarish uslublarini takomillashtirishda, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilashda o‘zining aniq ifodasini topadi. Bundan tashqari, ilg‘or tajriba ayrim yangilik yaratuvchilarning, ixtirochilarning ishini takomillashtirish to‘g‘risidagi taklifida ham ifodalanishi mumkin. Bunga misol tariqasida mahsulot sifatini yaxshilash, xom ashyolarni tejash yuzasidan makroiqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi ko‘pgina ilg‘or korxonalar umumiylashtirgan tajribani keltirsa bo‘ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish, mehnat jarayonlarini o‘rganish hamda ularni yanada takomillashtirish – bu, ob’ektiv jarayondir. Sababi, eng takomillashgan, mukammallashgan va nihoyat, eng samarali mehnat uslublari yoki bo‘lmasa operatsiyaning u yoki bu elementlarini (usul, harakat, qimirlashlarni) bajarish usullari, ishlab chiqarish, texnika, texnologik, psixofiziologik va boshqa bir qancha tashqi va ichki omillarga, xodimga bog‘liq yoki bog‘liq bo‘lmagan hamda to‘xtovsiz o‘zgarib turadigan ko‘pdan-ko‘p omillar ta’siri natijasida ma’lum vaqt o‘tishi bilan yoki takomillashadi, eng samarali va foydali bo‘ladi yoki bo‘lmasa, eskiradi, yangisi bilan almashtiriladi va takomillashtiriladi. Undan tashqari, ishlab chiqarish ilg‘orlarining ko‘p yillik ish tajribalarini o‘rganish va ularni kuzatish shuni ko‘rsatadiki, hatto bir turdagi ish yoki xizmat eng yaxshi va ilg‘or hamda tajribali xodimlar tomonidan bajarilganda ham, ish vaqti sarflarining miqdori bo‘yicha ham, tayyorlangan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifati, xom ashyolar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatgichlari ham har xil bo‘ladi. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri, avvalo, hatto, bir turdagi operatsiyani bajarishda qo‘llanilayotgan ayrim mehnat usullari va harakatlari bir xil tartibda bajarilmaydi. Ular har xil yo‘llar va tartiblar bilan ado etiladi, mehnat usullari va boshqa elementlarining ketma-ket va birga qo‘shib bajarilishi ham har xil bo‘ladi. Va nihoyat, ishlab chiqarish va mehnat jarayonlarini boshqarish tezligi (intensivligi), jihozlarning ishlash tartiblari ham bir-birlaridan farq qiladi. Ko‘pgina ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or tajribani o‘rganish, umumlashtirish, joriy qilish va yoyish uch davrga bo‘lib amalga oshirilgani ma’qul. Bu davrlar: 1) ilg‘or tajribani har tomonlama o‘rganish; 2) ilg‘or tajribani umumlashtirish, uni joriy qilishning tashkiliy-texnik tadbirlarini ishlab chiqish hamda zarur tayyorgarlik va tashkiliy ishlarni olib borish; 3) ilg‘or tajribani amaliyotga joriy qilishdan iborat. Ilg‘or tajribani kompleks o‘rganishdan iborat bo‘lgan birinchi davrda, avvalo, o‘rganish ob’ekti tanlanadi, so‘ngra ketma-ket mehnatning ilg‘or usul va uslublari tahlil qilinadi, samarali mehnat jarayoni, yangi ish joylarini tashkil etish loyihalashtiriladi. Ilg‘or tajribani muvaffaqiyatli o‘rganish uchun, avvalo, o‘rganilayotgan korxonadagi eng muhim va hal qiluvchi uchastka va ishchi kasbi aniqlanadi. Bu joylarda mehnat usullarining yaxshilanishi natijasida guruh, uchastka va butun korxonada mehnat unumdorligining xiyla oshirilishi ko‘zda tutiladi. So‘ngra birinchi navbatda o‘rganilishi lozim bo‘lgan operatsiya va usullar belgilanadi. Bunda umumiy mehnat hajmida eng katta salmoqqa ega bo‘lgan operatsiya va usullar, ishchilar noto‘g‘ri bajarganliklari tufayli ish normalarini bajara olmaydigan operatsiyalar, mahsulot sifatiga, xom ashyo va materiallar sarfiga eng ko‘p ta’sir qiladigan operatsiyalar olinadi. Ilg‘or tajriba umumlashtiriladigan ikkinchi davrda ilg‘or tajribani joriy qilishni ta’min etadigan tashkiliy-texnik tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda shu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida hosil qilinishi ko‘zda tutilgan iqtisodiy samara, mehnat unumdorligining o‘sishi, mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmat sifatining yaxshilanishi va tannarxining pasaytirilishi hisoblab chiqiladi. Odatda, ilg‘or tajribani umumlashtirish ishi bilan sex yoki umuman, korxonaning texnika-texnologiya sohasidagi mutaxassislar kengashi shug‘ullanadi. Bu kengash bir xil operatsiyaning bir necha ta’rifini muhokama qilib, har bir ta’rifdagi yaxshi tomonlarni hisobga olish bilan birga, boshqa turdosh korxonalar tajribasini ham nazarga olib, ularga tegishli texnik va texnologik tuzatishlar, qo‘shimchalar kiritishi, ya’ni taqdim qilingan ma’lumotlarni ijodiy ishlab chiqishi lozim. Shundan keyingina bitta emas, bir necha xodimning tajribasi bayon qilingan ta’rifning muhandislik fikrlari qo‘shilgan uzil-kesil nusxasi tuziladi. Uchinchi davrda tadbirni joriy qilish ishlari bajariladi. Korxona rahbariyati buning bajarilishini nazorat qiladi. Bu davrda shu tadbirlarni amalga oshirish natijasida haqiqatda erishilgan iqtisodiy samaradolik hisoblab chiqiladi. tashkiliy-texnik tadbirlarini ishlab chiqish hamda zarur tayyorgarlik va tashkiliy ishlarni olib borish; 3) ilg‘or tajribani amaliyotga joriy qilishdan iborat. Ilg‘or tajribani kompleks o‘rganishdan iborat bo‘lgan birinchi davrda, avvalo, o‘rganish ob’ekti tanlanadi, so‘ngra ketma-ket mehnatning ilg‘or usul va uslublari tahlil qilinadi, samarali mehnat jarayoni, yangi ish joylarini tashkil etish loyihalashtiriladi. Ilg‘or tajribani muvaffaqiyatli o‘rganish uchun, avvalo, o‘rganilayotgan korxonadagi eng muhim va hal qiluvchi uchastka va ishchi kasbi aniqlanadi. Bu joylarda mehnat usullarining yaxshilanishi natijasida guruh, uchastka va butun korxonada mehnat unumdorligining xiyla oshirilishi ko‘zda tutiladi. So‘ngra birinchi navbatda o‘rganilishi lozim bo‘lgan operatsiya va usullar belgilanadi. Bunda umumiy mehnat hajmida eng katta salmoqqa ega bo‘lgan operatsiya va usullar, ishchilar noto‘g‘ri bajarganliklari tufayli ish normalarini bajara olmaydigan operatsiyalar, mahsulot sifatiga, xom ashyo va materiallar sarfiga eng ko‘p ta’sir qiladigan operatsiyalar olinadi. Ilg‘or tajriba umumlashtiriladigan ikkinchi davrda ilg‘or tajribani joriy qilishni ta’min etadigan tashkiliy-texnik tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda shu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida hosil qilinishi ko‘zda tutilgan iqtisodiy samara, mehnat unumdorligining o‘sishi, mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmat sifatining yaxshilanishi va tannarxining pasaytirilishi hisoblab chiqiladi. Odatda, ilg‘or tajribani umumlashtirish ishi bilan sex yoki umuman, korxonaning texnika-texnologiya sohasidagi mutaxassislar kengashi shug‘ullanadi. Bu kengash bir xil operatsiyaning bir necha ta’rifini muhokama qilib, har bir ta’rifdagi yaxshi tomonlarni hisobga olish bilan birga, boshqa turdosh korxonalar tajribasini ham nazarga olib, ularga tegishli texnik va texnologik tuzatishlar, qo‘shimchalar kiritishi, ya’ni taqdim qilingan ma’lumotlarni ijodiy ishlab chiqishi lozim. Shundan keyingina bitta emas, bir necha xodimning tajribasi bayon qilingan ta’rifning muhandislik fikrlari qo‘shilgan uzil-kesil nusxasi tuziladi. Uchinchi davrda tadbirni joriy qilish ishlari bajariladi. Korxona rahbariyati buning bajarilishini nazorat qiladi. Bu davrda shu tadbirlarni amalga oshirish natijasida haqiqatda erishilgan iqtisodiy samaradolik hisoblab chiqiladi. Ilg‘orlar tajribasini joriy qilish g‘oyat ma’suliyatli jarayon bo‘lib, bu jarayonni iqtisodchilardan tashqari sex, korxonaning barcha texnik xodimlari va uslubchilar kuzatib borishlari lozim. Dastlab tegishli ish uslublari yoki operatsiyalarni noto‘g‘ri bajaradigan yoxud ish vaqtini bekor sarf qiladigan ishchilarga ilg‘or usullarni o‘rgatish kerak. Ommaviy kasb ishchilarininggina emas, balki ustalar, ularning yordamchilari, texniklar va muhandislarning ham ilg‘or tajribalarini o‘rganish va umumlashtirish lozim. Ayrim muhandislar va boshliqlarning ishlarini tahlil qilish shuni ko‘rstadiki, ularning faoliyatida ham umumlashtirishga va joriy qilish uchun tavsiya etishga arziydigan ish usul va uslublari oz emas. Korxonani, uning bo‘limlarini boshqarish uslublari, bo‘lim, sex boshlig‘i olib boradigan ish yoki xizmat hajmini belgilash, eng muvofiq kun tartibi, sex boshlig‘i sexni aylanib chiqish davomida bajaradigan ishlarning mazmunini aniqlash, texnologik tartib uchun samarali uslublar ishlab chiqish, xom ashyolar sifati va shu kabi boshqa masalalar muhandislar va ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish rahbarlari mehnatining yaxshiroq tashkil etilishiga va boshqarilishiga ko‘maklashadi. Ommaviy axborot vositalari, har xil byuro va komissiyalar, mashg‘ulotlar, texnologiya kechalari, kengashlar, ishlab chiqarish bilan bog‘liq ekskursiyalar, ko‘rgazma va boshqa xil ko‘rgazmali agitatsiya vositalari ham xodimlarning bilimlarini oshirishga va ilg‘or tajribani amaliyotga joriy qilishga katta yordam beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, bir qancha tajribali sanoat korxonalarida ilg‘or ishlab chiqarish tajribalari almashinishini tashkil etishning boshqa samarli shakllari ham qo‘llaniladi. Bu shakllar:  korxonaning yangilik yaratuvchilar (novatorlar) kengashi; vazifalaridan biri – ishlab chiqarishdagi hamda xizmat ko‘rsatish sohasidagi ilg‘or tajribalarni tashviq qilish va joriy etishdir;  jamoatchilik yo‘li bilan ish olib boradigan ilg‘or mehnat uslublari labaratoriyasi; bu labaratoriya ishining eng samarli va qulay usul hamda uslublarini o‘rganish va umumlashtirish bilan shug‘ullanadi. 6.2. Ilg‘or tajriba turlarining turkumlanishi Ilg‘orlar tajribasini joriy qilish g‘oyat ma’suliyatli jarayon bo‘lib, bu jarayonni iqtisodchilardan tashqari sex, korxonaning barcha texnik xodimlari va uslubchilar kuzatib borishlari lozim. Dastlab tegishli ish uslublari yoki operatsiyalarni noto‘g‘ri bajaradigan yoxud ish vaqtini bekor sarf qiladigan ishchilarga ilg‘or usullarni o‘rgatish kerak. Ommaviy kasb ishchilarininggina emas, balki ustalar, ularning yordamchilari, texniklar va muhandislarning ham ilg‘or tajribalarini o‘rganish va umumlashtirish lozim. Ayrim muhandislar va boshliqlarning ishlarini tahlil qilish shuni ko‘rstadiki, ularning faoliyatida ham umumlashtirishga va joriy qilish uchun tavsiya etishga arziydigan ish usul va uslublari oz emas. Korxonani, uning bo‘limlarini boshqarish uslublari, bo‘lim, sex boshlig‘i olib boradigan ish yoki xizmat hajmini belgilash, eng muvofiq kun tartibi, sex boshlig‘i sexni aylanib chiqish davomida bajaradigan ishlarning mazmunini aniqlash, texnologik tartib uchun samarali uslublar ishlab chiqish, xom ashyolar sifati va shu kabi boshqa masalalar muhandislar va ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish rahbarlari mehnatining yaxshiroq tashkil etilishiga va boshqarilishiga ko‘maklashadi. Ommaviy axborot vositalari, har xil byuro va komissiyalar, mashg‘ulotlar, texnologiya kechalari, kengashlar, ishlab chiqarish bilan bog‘liq ekskursiyalar, ko‘rgazma va boshqa xil ko‘rgazmali agitatsiya vositalari ham xodimlarning bilimlarini oshirishga va ilg‘or tajribani amaliyotga joriy qilishga katta yordam beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, bir qancha tajribali sanoat korxonalarida ilg‘or ishlab chiqarish tajribalari almashinishini tashkil etishning boshqa samarli shakllari ham qo‘llaniladi. Bu shakllar:  korxonaning yangilik yaratuvchilar (novatorlar) kengashi; vazifalaridan biri – ishlab chiqarishdagi hamda xizmat ko‘rsatish sohasidagi ilg‘or tajribalarni tashviq qilish va joriy etishdir;  jamoatchilik yo‘li bilan ish olib boradigan ilg‘or mehnat uslublari labaratoriyasi; bu labaratoriya ishining eng samarli va qulay usul hamda uslublarini o‘rganish va umumlashtirish bilan shug‘ullanadi. 6.2. Ilg‘or tajriba turlarining turkumlanishi Ilg‘or tajribaning ta’sirchanligi va samaradorligini oshirish, uni aniqlash va yoyish ma’lum tizimni, boshqacha aytganda, tashkiliy yondashishni talab qiladi. Avvalo, ilg‘or tajriba turlarini uning har xil alomatlariga qarab, jumladan, vujudga kelish manbaiga, qo‘llanish sohasiga, muddatiga, qo‘llanishdan hosil bo‘ladigan samaraga qarab tasniflash (klassifikatsiyalash) kerak. Vujudga kelish manbaiga karab yakka tartibdagi (individual) ilg‘or tajriba bilan jamoaviy ilg‘or tajriba bir-biridan farq qiladi. Yakka tartibdagi va jamoaviy ilg‘or tajribani aniqlash, uning ahamiyatini baholash, o‘rganish va amaliyotga keng tatbiq etishga har xil yo‘llar bilan yondashilishi va bunda har xil uslublar qo‘llash talab qilinganligi bois ularni shu tariqa ikki turga bo‘lib qarash lozim. Yakka tartibdagi ilg‘or tajriba egasi maxsus kasbiy tayyorgarligi va muayyan amaliy malakasi bo‘lgan hamda bevosita individual ish joyida ishlaydigan (yakka tartibdagi mehnat usullari va uslublarini yaxshilash, ish joyini oqilona rejalashtirish, ish zonasini tashkil etish, bir necha operatsiyani sifatli qilib bajarish va h.k.lar yuzasidan ish olib boradigan) xodim bo‘ladi. Jamoaviy ilg‘or tajriba mehnatni jamoa (brigada) shaklini tashkil etish sharoitida vujudga keladi. Jamoaviy mehnat shaklini tashkil etishga, avvalo, jamoa a’zolari o‘rtasida vazifalarni aniq taqsimlash, mehnatni tashkil etish talablariga qattiq rioya qilish, sermehnat ishni kamaytirishning yangi zahira imkoniyatlarini muttasil qidirib topish yo‘li bilan erishiladi. Shu bilan birga, brigadalarning eng yaxshi tajribalari, texnika adabiyotlari yangiliklari bilan doim tanishib boriladi. Bunda jamoaning har bir a’zosi topshiriqni bajarishnigina emas, balki uni kamroq xom ashyo va mehnat sarflagan holda, tez va sifatli qilib bajarish to‘g‘risida bosh qotirishi, bir-birlari bilan fikrlashishni ham qoida qilib oladilar. Korxonalar ichidagi ilg‘or tajriba asosan shu korxonaga xos, boshqa korxonada kilinmaydigan ishni bajarish bilan bog‘liq. U mehnat samaradorligini o‘stirish, xom ashyo va asbob-uskunalarni tejash va h.k.larning ishlab chiqarish ichida zahiralar mavjud bo‘lgan joyda vujudga keltiriladi. Boshqacha qilib aytganda, korxona ichidagi ilg‘or tajriba ish vaqti imkoniyatlaridan keng foydalanish, mahsulotni ishlab chiqarishda mehnat va materialni tejagan holda sifatini yanada yaxshilash bo‘yicha mehnatkashlarning tashabbuskorligi yanada oshishi natijasida vujudga keladi. Mazkur imkoniyatlardan, muvaffakiyatlardan foydalanish va xodimlarning bu Ilg‘or tajribaning ta’sirchanligi va samaradorligini oshirish, uni aniqlash va yoyish ma’lum tizimni, boshqacha aytganda, tashkiliy yondashishni talab qiladi. Avvalo, ilg‘or tajriba turlarini uning har xil alomatlariga qarab, jumladan, vujudga kelish manbaiga, qo‘llanish sohasiga, muddatiga, qo‘llanishdan hosil bo‘ladigan samaraga qarab tasniflash (klassifikatsiyalash) kerak. Vujudga kelish manbaiga karab yakka tartibdagi (individual) ilg‘or tajriba bilan jamoaviy ilg‘or tajriba bir-biridan farq qiladi. Yakka tartibdagi va jamoaviy ilg‘or tajribani aniqlash, uning ahamiyatini baholash, o‘rganish va amaliyotga keng tatbiq etishga har xil yo‘llar bilan yondashilishi va bunda har xil uslublar qo‘llash talab qilinganligi bois ularni shu tariqa ikki turga bo‘lib qarash lozim. Yakka tartibdagi ilg‘or tajriba egasi maxsus kasbiy tayyorgarligi va muayyan amaliy malakasi bo‘lgan hamda bevosita individual ish joyida ishlaydigan (yakka tartibdagi mehnat usullari va uslublarini yaxshilash, ish joyini oqilona rejalashtirish, ish zonasini tashkil etish, bir necha operatsiyani sifatli qilib bajarish va h.k.lar yuzasidan ish olib boradigan) xodim bo‘ladi. Jamoaviy ilg‘or tajriba mehnatni jamoa (brigada) shaklini tashkil etish sharoitida vujudga keladi. Jamoaviy mehnat shaklini tashkil etishga, avvalo, jamoa a’zolari o‘rtasida vazifalarni aniq taqsimlash, mehnatni tashkil etish talablariga qattiq rioya qilish, sermehnat ishni kamaytirishning yangi zahira imkoniyatlarini muttasil qidirib topish yo‘li bilan erishiladi. Shu bilan birga, brigadalarning eng yaxshi tajribalari, texnika adabiyotlari yangiliklari bilan doim tanishib boriladi. Bunda jamoaning har bir a’zosi topshiriqni bajarishnigina emas, balki uni kamroq xom ashyo va mehnat sarflagan holda, tez va sifatli qilib bajarish to‘g‘risida bosh qotirishi, bir-birlari bilan fikrlashishni ham qoida qilib oladilar. Korxonalar ichidagi ilg‘or tajriba asosan shu korxonaga xos, boshqa korxonada kilinmaydigan ishni bajarish bilan bog‘liq. U mehnat samaradorligini o‘stirish, xom ashyo va asbob-uskunalarni tejash va h.k.larning ishlab chiqarish ichida zahiralar mavjud bo‘lgan joyda vujudga keltiriladi. Boshqacha qilib aytganda, korxona ichidagi ilg‘or tajriba ish vaqti imkoniyatlaridan keng foydalanish, mahsulotni ishlab chiqarishda mehnat va materialni tejagan holda sifatini yanada yaxshilash bo‘yicha mehnatkashlarning tashabbuskorligi yanada oshishi natijasida vujudga keladi. Mazkur imkoniyatlardan, muvaffakiyatlardan foydalanish va xodimlarning bu yo‘nalishdagi tashabbuskorligini rivojlantirish korxonadagi har bir xodimning konkret iqtisodiyotni o‘rganishi tashkil etilishini talab qiladi. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajriba esa shu soha korxonalarining almashadigan tajribasidir. Bunday ilg‘or tajriba, odatda, ma’lum tarmoq doirasidagi barcha korxonalar uchun yoki uning biron-bir guruhi uchun amaliy ahamiyatga ega. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajribalarni aniqlash va ularni keng yoyishda to‘qimachilik va trikotaj korxonalari yaqqol misol bo‘la oladi. Tarmoq ko‘lamida olib boriladigan ishlarni va ilg‘orlar tajribalarini vazirlik rahbarlari tinmay kuzatib boradilar. To‘qimachilik sanoati korxonalarining mehnat va ish haqi boshqarmasi ilg‘or jamoalardagi mehnatni tashkil etish shakllarini muntazam suratda o‘rganadi, ularni keng yoyish tadbirlarini ko‘radi. Ilg‘orlar va eng yaxshi jamoalarning ilg‘or tajribasi, eng muhim rekordlari sinchiklab o‘rganiladi, bunga erishish omillari tahlil qilinadi, so‘ngra esa eng yaxshi ilg‘or tajribani barcha to‘qimachilik korxonalariga yoyish ishlari olib boriladi. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajribani yoyish ishiga shu tarmoq vazirligi rahbariyati, uning axborot organlari hamda kadrlar tayyorlash va malaka oshirish bilan shug‘ullanadigan rahbarlari tomonidan jiddiy e’tibor berilgan taqdirdagina muvaffaqiyat qozoniladi. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajriba shunday tajribaki, u avvalo, ishlab chiqarishning bitta sohasida vujudga kelib, boshqa ko‘p tarmoqlarda o‘zgartirilmasdan yoki har bir tarmoqning o‘z xususiyatlariga qarab bir oz o‘zgartirilib, qo‘llanilishi mumkin. Ilg‘or tajriba amalga oshirish muddatiga qarab joriy va perspektiv ilg‘or tajribalarga ajratiladi. Kun sayin bevosita ish joyida vujudga kelib, u bilan tanishgan zamon boshqa ish joylariga joriy qilish mumkin bo‘lgan ilg‘or tajriba – joriy ilg‘or tajribadir. Joriy ilg‘or tajriba ishlab chiqarish, mehnat va boshqarishni tashkil etishni, odatda, o‘zgartirishni talab qilmaydi. Uni joriy etish xiyla mehnat, vaqt yoki mablag‘ sarfi bilan bog‘liq. Aniqlanishi, o‘rganilishi, umumlashtirlishi, qo‘llanishi va keng yoyilishi juda ko‘p vaqt, mehnat va sarmoya sarflash bilan bog‘liq bo‘lgan ilg‘or tajriba perespektivdir. Perespektiv ilg‘or tajribalar ishlab chiqarishni (xizmat ko‘rsatishni) rivojlantirishning ko‘p yillik rejalarini tuzgan vaqtda umumlashtiriladi va hisobga olinadi. yo‘nalishdagi tashabbuskorligini rivojlantirish korxonadagi har bir xodimning konkret iqtisodiyotni o‘rganishi tashkil etilishini talab qiladi. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajriba esa shu soha korxonalarining almashadigan tajribasidir. Bunday ilg‘or tajriba, odatda, ma’lum tarmoq doirasidagi barcha korxonalar uchun yoki uning biron-bir guruhi uchun amaliy ahamiyatga ega. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajribalarni aniqlash va ularni keng yoyishda to‘qimachilik va trikotaj korxonalari yaqqol misol bo‘la oladi. Tarmoq ko‘lamida olib boriladigan ishlarni va ilg‘orlar tajribalarini vazirlik rahbarlari tinmay kuzatib boradilar. To‘qimachilik sanoati korxonalarining mehnat va ish haqi boshqarmasi ilg‘or jamoalardagi mehnatni tashkil etish shakllarini muntazam suratda o‘rganadi, ularni keng yoyish tadbirlarini ko‘radi. Ilg‘orlar va eng yaxshi jamoalarning ilg‘or tajribasi, eng muhim rekordlari sinchiklab o‘rganiladi, bunga erishish omillari tahlil qilinadi, so‘ngra esa eng yaxshi ilg‘or tajribani barcha to‘qimachilik korxonalariga yoyish ishlari olib boriladi. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajribani yoyish ishiga shu tarmoq vazirligi rahbariyati, uning axborot organlari hamda kadrlar tayyorlash va malaka oshirish bilan shug‘ullanadigan rahbarlari tomonidan jiddiy e’tibor berilgan taqdirdagina muvaffaqiyat qozoniladi. Tarmoq ichidagi ilg‘or tajriba shunday tajribaki, u avvalo, ishlab chiqarishning bitta sohasida vujudga kelib, boshqa ko‘p tarmoqlarda o‘zgartirilmasdan yoki har bir tarmoqning o‘z xususiyatlariga qarab bir oz o‘zgartirilib, qo‘llanilishi mumkin. Ilg‘or tajriba amalga oshirish muddatiga qarab joriy va perspektiv ilg‘or tajribalarga ajratiladi. Kun sayin bevosita ish joyida vujudga kelib, u bilan tanishgan zamon boshqa ish joylariga joriy qilish mumkin bo‘lgan ilg‘or tajriba – joriy ilg‘or tajribadir. Joriy ilg‘or tajriba ishlab chiqarish, mehnat va boshqarishni tashkil etishni, odatda, o‘zgartirishni talab qilmaydi. Uni joriy etish xiyla mehnat, vaqt yoki mablag‘ sarfi bilan bog‘liq. Aniqlanishi, o‘rganilishi, umumlashtirlishi, qo‘llanishi va keng yoyilishi juda ko‘p vaqt, mehnat va sarmoya sarflash bilan bog‘liq bo‘lgan ilg‘or tajriba perespektivdir. Perespektiv ilg‘or tajribalar ishlab chiqarishni (xizmat ko‘rsatishni) rivojlantirishning ko‘p yillik rejalarini tuzgan vaqtda umumlashtiriladi va hisobga olinadi. Ilg‘or tajriba turlarining joriy va perespektiv turlarga bo‘linishi uning ishlab chiqarishda joriy va perespektiv rejalarini bajarishdagi rolini aniqroq belgilashga, boshqarishning funksional bo‘g‘inlari va jamoat tashkilotlarining rejalaridagi ma’lum vaqt ichida hal etilishi lozim bo‘lgan vazifalarni belgilashga, ayrim ishlab chiqarish bo‘g‘inlari va davriy vaqtlar bo‘yicha aholining ijodiy tashabbuskorligini rivojlantirishning konkret rejalarini tuzishga va ularni hayotda qo‘llashga imkon tug‘diradi. Amalga oshirilishi korxonalarning uzoq muddatga mo‘ljallangan rivojlanish rejalarida nazarda tutilgan perespektiv ilg‘or tajribaga misol qilib ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish xarakteri bilan yaqin korxonalarning tajribalarini, namunali ish joylarini tashkil etish va uskunalash-jihozlash tajribasini, eski texnologik jarayonlar o‘rniga yangi, perespektivroq jarayonlarni joriy qilish bilan birga yangi uskunalar, asbob-jihozlar o‘rnatish, tegishli xodimlarni yangicha ishlashga o‘rgatish, mahsulot sifatini oshirishning samarali tizimini joriy qilish tajribalarini o‘zlashtirishni misol qilib ko‘rsatsa bo‘ladi. Olinadigan samara xarakteriga qarab tajriba ikki turga bo‘linadi. Ilg‘or tajriba qo‘llanishi natijasida korxonaning mahsulot ishlab chiqarishi, loyihadagi mo‘ljallangan quvvatlarni ishga solish, mehnat samardorligini, amaldagi vaqt normalari yoki ishlab chiqarish normalarining bajarilish darajasi, mahsulot ishlab chiqarishning sermehnatligi, ish kuni davomida isrof bo‘lgan vaqt salmog‘i va boshqa shu kabi ko‘rsatgichlarni yaxshilashga erishish mumkin bo‘lsa, u birinchi tur ilg‘or tajriba bo‘ladi. Ish joylarida mehnat sharoitining yaxshilanishi, ishlab chiqarish madaniyati va intizomining o‘sishi, xodimlar bilimining oshishi, ishchilar, muhandis-texnik xodimlar va rahbarlarning iqtisodiy bilim darajalari o‘sishi va shu kabilar ilg‘or tajribaning ikkinchi turini tashkil etadi. Bu ilg‘or tajriba turini birinchi turdan ajratib turadigan xislat shuki, uning korxona ichidagi asosiy texnik, iqtisodiy ko‘rsatgichlarga ta’sirini aniq hisoblash ancha murakkab. Ilg‘or tajriba turlarining tasnifini yanada takomillashtirib borish talab qilinadi. Mehnatni tashkil etish bo‘yicha olib boriladigan amaliy ishlarga uni tatbiq qilishdan maqsad bu ishda o‘rganishning ilmiy uslublarini qo‘llash, ishlab chiqarish ilg‘orlari Ilg‘or tajriba turlarining joriy va perespektiv turlarga bo‘linishi uning ishlab chiqarishda joriy va perespektiv rejalarini bajarishdagi rolini aniqroq belgilashga, boshqarishning funksional bo‘g‘inlari va jamoat tashkilotlarining rejalaridagi ma’lum vaqt ichida hal etilishi lozim bo‘lgan vazifalarni belgilashga, ayrim ishlab chiqarish bo‘g‘inlari va davriy vaqtlar bo‘yicha aholining ijodiy tashabbuskorligini rivojlantirishning konkret rejalarini tuzishga va ularni hayotda qo‘llashga imkon tug‘diradi. Amalga oshirilishi korxonalarning uzoq muddatga mo‘ljallangan rivojlanish rejalarida nazarda tutilgan perespektiv ilg‘or tajribaga misol qilib ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish xarakteri bilan yaqin korxonalarning tajribalarini, namunali ish joylarini tashkil etish va uskunalash-jihozlash tajribasini, eski texnologik jarayonlar o‘rniga yangi, perespektivroq jarayonlarni joriy qilish bilan birga yangi uskunalar, asbob-jihozlar o‘rnatish, tegishli xodimlarni yangicha ishlashga o‘rgatish, mahsulot sifatini oshirishning samarali tizimini joriy qilish tajribalarini o‘zlashtirishni misol qilib ko‘rsatsa bo‘ladi. Olinadigan samara xarakteriga qarab tajriba ikki turga bo‘linadi. Ilg‘or tajriba qo‘llanishi natijasida korxonaning mahsulot ishlab chiqarishi, loyihadagi mo‘ljallangan quvvatlarni ishga solish, mehnat samardorligini, amaldagi vaqt normalari yoki ishlab chiqarish normalarining bajarilish darajasi, mahsulot ishlab chiqarishning sermehnatligi, ish kuni davomida isrof bo‘lgan vaqt salmog‘i va boshqa shu kabi ko‘rsatgichlarni yaxshilashga erishish mumkin bo‘lsa, u birinchi tur ilg‘or tajriba bo‘ladi. Ish joylarida mehnat sharoitining yaxshilanishi, ishlab chiqarish madaniyati va intizomining o‘sishi, xodimlar bilimining oshishi, ishchilar, muhandis-texnik xodimlar va rahbarlarning iqtisodiy bilim darajalari o‘sishi va shu kabilar ilg‘or tajribaning ikkinchi turini tashkil etadi. Bu ilg‘or tajriba turini birinchi turdan ajratib turadigan xislat shuki, uning korxona ichidagi asosiy texnik, iqtisodiy ko‘rsatgichlarga ta’sirini aniq hisoblash ancha murakkab. Ilg‘or tajriba turlarining tasnifini yanada takomillashtirib borish talab qilinadi. Mehnatni tashkil etish bo‘yicha olib boriladigan amaliy ishlarga uni tatbiq qilishdan maqsad bu ishda o‘rganishning ilmiy uslublarini qo‘llash, ishlab chiqarish ilg‘orlari va ilg‘or jamoalar erishgan eng yaxshi va samarali yutuqlar ta’siriga to‘g‘ri baho berish va bu yutuqlarni keng yoyishdir. 6.3.Ilg‘or mehnat usullari va uslublarini joriy qilish Ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatishda mehnat jarayonlari samaradorligini oshirishning eng ta’sirchan vositalaridan biri - maqsadga muvofiq mehnat usuli va uslublarini tanlab olish va ularni joriy qilishdir. Mehnat uslubi – mehnat jarayonini amalga oshirish yo‘lidir. U asosan usullar yig‘indisi va ularni ma’lum izchillikda bajarish bilan xarakterlanadi. Mehnat usullarini va ularni takomillashtirshni o‘rganish uchun, mehnat jarayonlarini mehnatdagi tor harakatlar (harakatlar, qimirlashlar), keng harakatlar va mehnat usullariga bo‘lib ko‘rish lozim. Mehnatdagi tor harakat – xodimning mehnat jarayonida oyoq, qo‘l barmoqlari yoki tanasini bir bor jildirishidir. Masalan, qo‘lni mahsulotga o‘zatish, mahsulotni qo‘lga olish, uni kerakli joyga quyish kabilar shunday haraktdir. Mehnat jarayonida xodimning oyoq, qo‘li yoki tanasi bir bor jilishi mehnat harakati hisoblanib, u o‘z navbatida, qimirlashlar yig‘indsidan iborat. Masalan, qo‘lni mahsulotga uzatish mehnat harakati bo‘lib, u quyida ko‘rsatilgan qimirlashlar yig‘indisidan iborat: gavdani rostlash, qo‘lni ko‘tarish, qo‘lni mahsulotga uzatish. Mehnatdagi keng harakat – kishining bitta yoki bir nechta organi tomonidan uzluksiz bajariladigan mehnat harakatlari yig‘indisidir. Masalan, qo‘lni hisoblash apparatiga uzatib, barmoq bilan klavishni bosish, ana shunday keng harakat hisoblanadi. Mehnat usuli – bu, mehnatdagi keng harakatlar yig‘indisidir. Bu harakatlar uzluksiz va bir maqsadga qaratilgan bo‘lib, operatsiyaning ma’lum qismi ijro etiladi. Masalan, omborchi xodimga asbob-uskuna topshirish operatsiyasini qilishi uchun quyidagi jarayonlarni bajaradi: uskunani qo‘liga oladi, uning ishga yaroqli yoki yaroqsiz ekanligini tekshiradi va so‘ngra uni xodimga topshiradi. Shunday qilib, mehnat uslubi mehnatdagi tor harakat, keng harakat va usullar yig‘indisidan tashkil topadi. va ilg‘or jamoalar erishgan eng yaxshi va samarali yutuqlar ta’siriga to‘g‘ri baho berish va bu yutuqlarni keng yoyishdir. 6.3.Ilg‘or mehnat usullari va uslublarini joriy qilish Ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatishda mehnat jarayonlari samaradorligini oshirishning eng ta’sirchan vositalaridan biri - maqsadga muvofiq mehnat usuli va uslublarini tanlab olish va ularni joriy qilishdir. Mehnat uslubi – mehnat jarayonini amalga oshirish yo‘lidir. U asosan usullar yig‘indisi va ularni ma’lum izchillikda bajarish bilan xarakterlanadi. Mehnat usullarini va ularni takomillashtirshni o‘rganish uchun, mehnat jarayonlarini mehnatdagi tor harakatlar (harakatlar, qimirlashlar), keng harakatlar va mehnat usullariga bo‘lib ko‘rish lozim. Mehnatdagi tor harakat – xodimning mehnat jarayonida oyoq, qo‘l barmoqlari yoki tanasini bir bor jildirishidir. Masalan, qo‘lni mahsulotga o‘zatish, mahsulotni qo‘lga olish, uni kerakli joyga quyish kabilar shunday haraktdir. Mehnat jarayonida xodimning oyoq, qo‘li yoki tanasi bir bor jilishi mehnat harakati hisoblanib, u o‘z navbatida, qimirlashlar yig‘indsidan iborat. Masalan, qo‘lni mahsulotga uzatish mehnat harakati bo‘lib, u quyida ko‘rsatilgan qimirlashlar yig‘indisidan iborat: gavdani rostlash, qo‘lni ko‘tarish, qo‘lni mahsulotga uzatish. Mehnatdagi keng harakat – kishining bitta yoki bir nechta organi tomonidan uzluksiz bajariladigan mehnat harakatlari yig‘indisidir. Masalan, qo‘lni hisoblash apparatiga uzatib, barmoq bilan klavishni bosish, ana shunday keng harakat hisoblanadi. Mehnat usuli – bu, mehnatdagi keng harakatlar yig‘indisidir. Bu harakatlar uzluksiz va bir maqsadga qaratilgan bo‘lib, operatsiyaning ma’lum qismi ijro etiladi. Masalan, omborchi xodimga asbob-uskuna topshirish operatsiyasini qilishi uchun quyidagi jarayonlarni bajaradi: uskunani qo‘liga oladi, uning ishga yaroqli yoki yaroqsiz ekanligini tekshiradi va so‘ngra uni xodimga topshiradi. Shunday qilib, mehnat uslubi mehnatdagi tor harakat, keng harakat va usullar yig‘indisidan tashkil topadi. Ishchilarning ayrim mehnat usullarini shu usul xarakteriga va ishchininng tayyorgarligiga, tajriba va malakasiga hamda kasbiy-ruhiy holatiga qarab bir-biridan farq qilish mumkin. Shuning uchun ham mehnat usullarini o‘rganishda eng kam vaqt sarf qilinadigan, eng kam toliktiradigan, eng xavfsiz va maqsadga muvofiq mehnat usulini ishlab chiqish lozim. Mehnatning ilg‘or usul va uslublarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishning umumiy tartibi asosan uchta bosqichdan iborat: qo‘llanadigan usul va uslublarni tahlil etish, oqilona mehnat jarayonlarining sintezi va shu operatsiyani bajaruvchi hamma xodimlarni uni (operatsiyani) ijro etishda qo‘llanilayotgan ilg‘or usul va uslublar bo‘yicha o‘qitish. Ilg‘or mehnat usullari va uslublarini joriy qilish 1-chizmada ko‘rsatilgan tartibda amalga oshiriladi. Ya’ni, dastlab qo‘llaniladigan mehnat usullari va uslublari o‘rganib chiqiladi, tekshirish natijalari tahlil qilinib, eng qulay mehnat usullari tanlab olinadi. So‘ngra bu usullar loyihalashtirilib, ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Qo‘llanilayotgan mehnat usullari va uslublari operatsiyalarining murakkabligi, qayta-qayta takrorlanishi va miqdoriga qarab har xil yo‘llar bilan o‘rganiladi. Shu bilan birga, ayrim ijodkorlarning tajribasi emas, balki ishlab chiqarishda bir xil operatsiyani bajaradigan ko‘p ijodkor va ilg‘orlarning ish tajribalari o‘rganiladi. Bu holda ilg‘orlar va ijodkorlarning o‘zlari o‘z mehnatlarining unumdorligi va sifatini boshqa xodimlar yaxshiroq bajaradigan usul va uslublarni, harakatlarni ishlatib, yanada oshirishlari mumkin. Mehnat usullarni takomillashtirish yuzasida ishlab chiqarish ijodkorlari va muhandislar quyidagi ishlarni bajarishlari lozim:  ikki qo‘lni ham bir vaqtning o‘zida ishga solib, vaqt, makondagi tor va keng harakatlar o‘rindoshligini;  yaxshiroq yasalgan moslamalarni ishlatib, asboblar konstruksiyasini o‘zgartirib va boshqa tadbirlarni amalga oshirib, tor va keng harakatlarning puxta o‘ylangan izchilligini ta’minlashni, qo‘lning oldinga qarab qilingan harakatdan, keyin qaytish harakatidan unumli foydalanishni;  mashina va mexanizmlarning harakati bilan kishi qilayotgan ishning sinroxligini;  mehnat va buyumlarning yuqori sifatini ta’minlashlari. Hozirgi vaqtdagi ko‘pgina mehnat tashabbuslari eng avvalo, ilg‘or mehnat usul va uslublarini joriy qilish bilan bog‘liqdir. O‘z zamonining dongdor to‘qimachilari - Ishchilarning ayrim mehnat usullarini shu usul xarakteriga va ishchininng tayyorgarligiga, tajriba va malakasiga hamda kasbiy-ruhiy holatiga qarab bir-biridan farq qilish mumkin. Shuning uchun ham mehnat usullarini o‘rganishda eng kam vaqt sarf qilinadigan, eng kam toliktiradigan, eng xavfsiz va maqsadga muvofiq mehnat usulini ishlab chiqish lozim. Mehnatning ilg‘or usul va uslublarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishning umumiy tartibi asosan uchta bosqichdan iborat: qo‘llanadigan usul va uslublarni tahlil etish, oqilona mehnat jarayonlarining sintezi va shu operatsiyani bajaruvchi hamma xodimlarni uni (operatsiyani) ijro etishda qo‘llanilayotgan ilg‘or usul va uslublar bo‘yicha o‘qitish. Ilg‘or mehnat usullari va uslublarini joriy qilish 1-chizmada ko‘rsatilgan tartibda amalga oshiriladi. Ya’ni, dastlab qo‘llaniladigan mehnat usullari va uslublari o‘rganib chiqiladi, tekshirish natijalari tahlil qilinib, eng qulay mehnat usullari tanlab olinadi. So‘ngra bu usullar loyihalashtirilib, ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Qo‘llanilayotgan mehnat usullari va uslublari operatsiyalarining murakkabligi, qayta-qayta takrorlanishi va miqdoriga qarab har xil yo‘llar bilan o‘rganiladi. Shu bilan birga, ayrim ijodkorlarning tajribasi emas, balki ishlab chiqarishda bir xil operatsiyani bajaradigan ko‘p ijodkor va ilg‘orlarning ish tajribalari o‘rganiladi. Bu holda ilg‘orlar va ijodkorlarning o‘zlari o‘z mehnatlarining unumdorligi va sifatini boshqa xodimlar yaxshiroq bajaradigan usul va uslublarni, harakatlarni ishlatib, yanada oshirishlari mumkin. Mehnat usullarni takomillashtirish yuzasida ishlab chiqarish ijodkorlari va muhandislar quyidagi ishlarni bajarishlari lozim:  ikki qo‘lni ham bir vaqtning o‘zida ishga solib, vaqt, makondagi tor va keng harakatlar o‘rindoshligini;  yaxshiroq yasalgan moslamalarni ishlatib, asboblar konstruksiyasini o‘zgartirib va boshqa tadbirlarni amalga oshirib, tor va keng harakatlarning puxta o‘ylangan izchilligini ta’minlashni, qo‘lning oldinga qarab qilingan harakatdan, keyin qaytish harakatidan unumli foydalanishni;  mashina va mexanizmlarning harakati bilan kishi qilayotgan ishning sinroxligini;  mehnat va buyumlarning yuqori sifatini ta’minlashlari. Hozirgi vaqtdagi ko‘pgina mehnat tashabbuslari eng avvalo, ilg‘or mehnat usul va uslublarini joriy qilish bilan bog‘liqdir. O‘z zamonining dongdor to‘qimachilari - Lidiya Pavlovna Kazanseva bilan Yevgeniya Aleksandrovna Gubinaning ajoyib tashabbuslari Toshkent to‘qimachilik kombinatidan tashqari respublikamizning uzoq hududularida ham shuhrat qozongan. Xizmat ko‘rsatish normasiga muvofiq 24 ta to‘quv jihozida ishlash o‘rniga Kazanseva 48 ta jihozda, Gubina esa 42 ta jihozda ishlaydigan bo‘ldilar. Bunday katta muvaffaqiyatga birdaniga erishilgani yo‘q. Bular mehnatning ilg‘or usul va uslublarini o‘rganish, shaxsiy mahoratni takomillashtirish yuzasidan tinmay olib borilgan katta ish natijasidir. Masalan, L.P.Kazansevaning ish uslubini o‘rganish uning ishi g‘oyat murakkabligini, ammo shu murakkab ish aniq hisoblarga asoslanganligini ko‘rsatadi. Birinchidan, ish kuni davomida 300 martagacha uziladigan o‘rish ipining har birini L.P. Kazanseva me’yordagi 26 sekund o‘rniga 16 sekundda ulaydi. Shu tariqa har bir operatsiyada 10 sekunddan, smena davomida 50 minutgacha vaqt tejaladi. Ikkinchidan, u chaqqonlik, ish usullarini ratsional navbatlashtirish hisobiga ko‘p vaqt tejaydi. Uchinchidan, va eng muhimi, o‘rish iplari uzilishini qisqartirish yuzasidan tashkiliy-texnikaviy tadbirlar ko‘rish, qo‘llanilayotgan usukunalarning texnik holatini yaxshilash, ayrim o‘zellarni zamonaviylashtirish, texnologiyani takomillashtirish va hokazo yo‘llar bilan yuqori mehnat unumdorligi ta’min etilgan. L.P.Kazanseva ishlaydigan kompleksda ip uzilishi 30% kamaytirilgan. To‘qimachilik sanoatiga tegishli korxonalarning xususiyatlaridan biri – bunda bir xil ish usullari ish kuni (smena) davomida hadeb takrorlanaverishidir. Masalan, to‘quvchi ish kuni davomida 160-170 marta uzilgan ipni ulaydi. To‘qimachilik korxonalaridagi novatorlar ish usullarini qo‘llanishda doimo vaqtni tejash payida bo‘ladilar. Ish usulida tejalgan har bir sekund hisobiga, ish kuni davomida juda ko‘p miqdorda minutlar, hatto soatlar tejaladi. Lidiya Pavlovna Kazanseva bilan Yevgeniya Aleksandrovna Gubinaning ajoyib tashabbuslari Toshkent to‘qimachilik kombinatidan tashqari respublikamizning uzoq hududularida ham shuhrat qozongan. Xizmat ko‘rsatish normasiga muvofiq 24 ta to‘quv jihozida ishlash o‘rniga Kazanseva 48 ta jihozda, Gubina esa 42 ta jihozda ishlaydigan bo‘ldilar. Bunday katta muvaffaqiyatga birdaniga erishilgani yo‘q. Bular mehnatning ilg‘or usul va uslublarini o‘rganish, shaxsiy mahoratni takomillashtirish yuzasidan tinmay olib borilgan katta ish natijasidir. Masalan, L.P.Kazansevaning ish uslubini o‘rganish uning ishi g‘oyat murakkabligini, ammo shu murakkab ish aniq hisoblarga asoslanganligini ko‘rsatadi. Birinchidan, ish kuni davomida 300 martagacha uziladigan o‘rish ipining har birini L.P. Kazanseva me’yordagi 26 sekund o‘rniga 16 sekundda ulaydi. Shu tariqa har bir operatsiyada 10 sekunddan, smena davomida 50 minutgacha vaqt tejaladi. Ikkinchidan, u chaqqonlik, ish usullarini ratsional navbatlashtirish hisobiga ko‘p vaqt tejaydi. Uchinchidan, va eng muhimi, o‘rish iplari uzilishini qisqartirish yuzasidan tashkiliy-texnikaviy tadbirlar ko‘rish, qo‘llanilayotgan usukunalarning texnik holatini yaxshilash, ayrim o‘zellarni zamonaviylashtirish, texnologiyani takomillashtirish va hokazo yo‘llar bilan yuqori mehnat unumdorligi ta’min etilgan. L.P.Kazanseva ishlaydigan kompleksda ip uzilishi 30% kamaytirilgan. To‘qimachilik sanoatiga tegishli korxonalarning xususiyatlaridan biri – bunda bir xil ish usullari ish kuni (smena) davomida hadeb takrorlanaverishidir. Masalan, to‘quvchi ish kuni davomida 160-170 marta uzilgan ipni ulaydi. To‘qimachilik korxonalaridagi novatorlar ish usullarini qo‘llanishda doimo vaqtni tejash payida bo‘ladilar. Ish usulida tejalgan har bir sekund hisobiga, ish kuni davomida juda ko‘p miqdorda minutlar, hatto soatlar tejaladi. 1-chizma Mehnat jarayonlarini mukammallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarning asosiy bosqichlari sxemasi 1-босқич Умумий (дастлабки) таҳлил Мукаммалаштириш объетини танлаш Татбиқ этиш имкониятининг чегарасини аниқлаш Дастлабки иқтисодий баҳо (фикр) Кузатиш объектини танлаш Батафсил таҳлил этишга тайёргарлик Текшириш услубини танлаш Меҳнат жараёнини дифиренциалаш Фиксаж нуқталарини аниқлаш Кузатишни ташкил этиш Батафсил таҳлилни ытказиш Керакли кузатувларни ўтказиш Кузатув натижаларига ишлов бериш Кузатув натижаларини расмийлаштириш 2-босқич Мукаммал мещнат жараёнларини лойиҳалаштириш Кетма-кет бажаришнинг мукаммалашган усулларни аниқлаш Синтез меҳнат усулларини давом эттишини аниқлаш Операция учун кетган вақт сарфини щисоблаш Инструкцион- технологик картани тузиш Иш жойлари учун ташкилий-техникавий тадбирларни ишлаб чиқиш Операцияларни мукаммаллаштириш натижасидаги иқтисодий самарадорликни аниқлаш Ходимларни меҳнат жараёнларини мукаммаллаштириш быйича ўқитиш Ходимларни меҳнатнинг илғор услублари бўйича кўргазмали ўқитиш Ҳар бир иш жойида режалаштирилган ташкилий- техникавий тадбирларни жорий этиш Меҳнат усулларининг тўғри бажарилишини назорат =илиш 3-босқич 1-chizma Mehnat jarayonlarini mukammallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarning asosiy bosqichlari sxemasi 1-босқич Умумий (дастлабки) таҳлил Мукаммалаштириш объетини танлаш Татбиқ этиш имкониятининг чегарасини аниқлаш Дастлабки иқтисодий баҳо (фикр) Кузатиш объектини танлаш Батафсил таҳлил этишга тайёргарлик Текшириш услубини танлаш Меҳнат жараёнини дифиренциалаш Фиксаж нуқталарини аниқлаш Кузатишни ташкил этиш Батафсил таҳлилни ытказиш Керакли кузатувларни ўтказиш Кузатув натижаларига ишлов бериш Кузатув натижаларини расмийлаштириш 2-босқич Мукаммал мещнат жараёнларини лойиҳалаштириш Кетма-кет бажаришнинг мукаммалашган усулларни аниқлаш Синтез меҳнат усулларини давом эттишини аниқлаш Операция учун кетган вақт сарфини щисоблаш Инструкцион- технологик картани тузиш Иш жойлари учун ташкилий-техникавий тадбирларни ишлаб чиқиш Операцияларни мукаммаллаштириш натижасидаги иқтисодий самарадорликни аниқлаш Ходимларни меҳнат жараёнларини мукаммаллаштириш быйича ўқитиш Ходимларни меҳнатнинг илғор услублари бўйича кўргазмали ўқитиш Ҳар бир иш жойида режалаштирилган ташкилий- техникавий тадбирларни жорий этиш Меҳнат усулларининг тўғри бажарилишини назорат =илиш 3-босқич Shuning uchun ham to‘qimachilik korxonalarida mehnatning usul va uslublarini o‘rganib, ularni joriy qilishga doimo katta e’tibor berib kelinadi va kelinmoqda. Odatda, mehnatning ilg‘or uslublarini joriy qilgandagi singari ilg‘or mehnat usullarini joriy qilishda ham masalaning kompleks hal etilishi ko‘proq samara beradi. Mehnatning aniqlangan ilg‘or uslublarini amalga tatbiq qilish bilan birga ilg‘or mehnatni tashkil etishni ham joriy qilish, mehnatning sanitariya-gigiena sharoitini yaxshilash va boshqa tadbirlarni ham amalga oshirish zarur. Mehnatni ilg‘or usul va uslublarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish ishlarining 3-bosqichi, ya’ni ularni amaliyotga joriy etishning o‘zi ham to‘rt bosqichdan iborat: a) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini joriy qilishga tayyorgarlik ko‘rish; b) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini nazariy o‘rganish; v) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini ish joylarida amaliy o‘rganish; g) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini joriy qilish natijalarini amalga oshirish yuzasidan tashkiliy- texnik tadbirlar ko‘rish. Mehnatni tashkil etishning yakka tartibdagi (individual) shakli va ilg‘or mehnat usul, uslublarini o‘rganish ko‘rsatmali va ixtisoslashtirish tartibidagi operatsiyalarda ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish ko‘payadi va ishlab chiqilgan mahsulotning yoki ko‘rsatilgan xazmatning sifati yaxshilanadi. Boshqacha qilib aytganda, shunday ish joylarida mehnat unumdorligi bevosita oshadi. Yigiruvchi, to‘quvchi, kalava pishituvchilarning ish joylarida ana shunday hol yuz beradi. Shuningdek, norma yoki smena topshiriqlarini oshirib bajarish uchun cheksiz imkoniyat beruvchi sharoit yaratiladi. Uzluksiz - potok ishlab chiqarishdagi ish joylarida bunday sharoit yaratilmaydi. Chunki potokdagi har bir ish joyida qilinadigan ish hajmi cheklangan bo‘lib, potokning umumiy ishlab chiqarish qobiliyati oshmay turib, xodim o‘z xohishi bilan ishlab chiqarish hajmini oshira olmaydi. Ilg‘or mehnat usullari va uslublari potokdagi ayrim ish joylarida joriy ishlab chiqarish unumdorligini bevosita oshirishga olib kelmaydi, balki xodimning band bo‘lishi darajasini pasaytiradi, uning toliqishini kamaytiradi. Ammo bunda ish yoki mahsulot sifati yaxshilashnishi mumkin. Shuning uchun ham to‘qimachilik korxonalarida mehnatning usul va uslublarini o‘rganib, ularni joriy qilishga doimo katta e’tibor berib kelinadi va kelinmoqda. Odatda, mehnatning ilg‘or uslublarini joriy qilgandagi singari ilg‘or mehnat usullarini joriy qilishda ham masalaning kompleks hal etilishi ko‘proq samara beradi. Mehnatning aniqlangan ilg‘or uslublarini amalga tatbiq qilish bilan birga ilg‘or mehnatni tashkil etishni ham joriy qilish, mehnatning sanitariya-gigiena sharoitini yaxshilash va boshqa tadbirlarni ham amalga oshirish zarur. Mehnatni ilg‘or usul va uslublarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish ishlarining 3-bosqichi, ya’ni ularni amaliyotga joriy etishning o‘zi ham to‘rt bosqichdan iborat: a) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini joriy qilishga tayyorgarlik ko‘rish; b) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini nazariy o‘rganish; v) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini ish joylarida amaliy o‘rganish; g) mehnatning ilg‘or usul va uslublarini joriy qilish natijalarini amalga oshirish yuzasidan tashkiliy- texnik tadbirlar ko‘rish. Mehnatni tashkil etishning yakka tartibdagi (individual) shakli va ilg‘or mehnat usul, uslublarini o‘rganish ko‘rsatmali va ixtisoslashtirish tartibidagi operatsiyalarda ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish ko‘payadi va ishlab chiqilgan mahsulotning yoki ko‘rsatilgan xazmatning sifati yaxshilanadi. Boshqacha qilib aytganda, shunday ish joylarida mehnat unumdorligi bevosita oshadi. Yigiruvchi, to‘quvchi, kalava pishituvchilarning ish joylarida ana shunday hol yuz beradi. Shuningdek, norma yoki smena topshiriqlarini oshirib bajarish uchun cheksiz imkoniyat beruvchi sharoit yaratiladi. Uzluksiz - potok ishlab chiqarishdagi ish joylarida bunday sharoit yaratilmaydi. Chunki potokdagi har bir ish joyida qilinadigan ish hajmi cheklangan bo‘lib, potokning umumiy ishlab chiqarish qobiliyati oshmay turib, xodim o‘z xohishi bilan ishlab chiqarish hajmini oshira olmaydi. Ilg‘or mehnat usullari va uslublari potokdagi ayrim ish joylarida joriy ishlab chiqarish unumdorligini bevosita oshirishga olib kelmaydi, balki xodimning band bo‘lishi darajasini pasaytiradi, uning toliqishini kamaytiradi. Ammo bunda ish yoki mahsulot sifati yaxshilashnishi mumkin. Yuqoridagi hollarda ilg‘or mehnat usul va uslublarini joriy qilib erishiladigan jiddiy natija mehnatni tashkil etish shakli – potok hamma uchastkalarda takomillashtirilganida hosil qilinadi. Ilg‘or mehnat usul va uslublarini joriy qilish maqsadida eng ilg‘or korxonalarni tanlash ma’qul emas. Chunki, biz ko‘rayotgan holatda butun korxona jamoasining tajribasi emas, balki kasbiy tajriba aniqlanadi. Ma’lum operatsiyalarni bajarish bo‘yicha ilg‘or kasbiy tajriba o‘rtacha korxonalarda ham bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi hollarda ilg‘or mehnat usul va uslublarini joriy qilib erishiladigan jiddiy natija mehnatni tashkil etish shakli – potok hamma uchastkalarda takomillashtirilganida hosil qilinadi. Ilg‘or mehnat usul va uslublarini joriy qilish maqsadida eng ilg‘or korxonalarni tanlash ma’qul emas. Chunki, biz ko‘rayotgan holatda butun korxona jamoasining tajribasi emas, balki kasbiy tajriba aniqlanadi. Ma’lum operatsiyalarni bajarish bo‘yicha ilg‘or kasbiy tajriba o‘rtacha korxonalarda ham bo‘lishi mumkin.