Mektep menejmenti iskerligi túri hám basqarıw sisteması 1. Tálim menejmenti basqarıwında miynet bo'listiriliwi. 2. Tálim sıpatın rejelestiriw. 3. Tálim sıpatın basqarıwdıń innavacion qásiyetleri. 4. Tálim sıpatın basqarıw processi. 5. Tálimdi basqarıw hám bilimdanlıq. Tayansh túsinikler: basqarıw, biliw, strategiyalıq, joba, predmet, princip, xoshamet, metod, nizamlıqlar, funksiyalar, joybarlaw, basqarıw, proektlestiriw. Tálimdi basqarıw nizamlıqları basqarıw processinde túrli elementler hám hádiyselerdiń ob'ektiv túrde ámeldegi bolǵan, tákirarlanıwshı óz-ara baylanısların sáwlelendiredi. Olar ulıwma hám menshikline bólinedi. Ulıwma nizamlıqlar basqarıwdıń barlıq sistemalarına tán bolsa, jekeleri ayırım tálim shólkemleri hám shólkemleriniń ámel etiwi menen baylanıslı. Tómendegilerdi basqarıwdıń ulıwma nizamlıqları taypasına kirgiziw múmkin: ústin turatuǵın nátiyjelililik hám sanalı rejeli basqarıw ; basqaratuǵın hám basqarılatuǵın sistemalardıń, basqarıw sub'ekti hám ob'ektiniń óz-ara munasábeti, basqarıwda miynet bólistiriwi hám kooperatsiyası processlerin kúsheytiw. Bul nizamlıqlardı kórip shıǵamız. Tálimdi sanalı basqarıwdıń ústin turatuǵın natiyjeliligi nızamlı bolıp tabıladı, sebebi ol jaǵdayda kesheip atırǵan processlerdi rejeli basqarıw sisteması ámelde bul processlerdi eriksiz tártipke salatuǵın basqarıw sistemalarınan natiyjelilew bolıp tabıladı. Házirgi tálimde basqarıwdıń barlıq dárejelerinde programmalıq - maqsetli jantasıw, sistemalı jantasıw hám analiz keń qollanilayotganligi bunıń dálili bolıp tabıladı. Basqaratuǵın hám basqarılatuǵın sistemalar, basqarıw sub'ekti hám ob'ektiniń óz- ara munasábeti nizamlıq ekenligi basqarıw salasınıń basqarıw ob'ekti talaplarına muwapıqlıǵın ańlatadı. Mısalı, ekonomikanı rawajlandırıwda 90 -jıllardıń ortalarından kózge taslanǵan jılısıwlar mámleketimizde pútkil basqarıw apparatın arnawlı bir ózgertiwdi talap etdi, bul hal 1997 jıldan baslanǵan tálim hám kadrlar tayarlaw daǵı reformalar kompleksinde óz ańlatpasın taptı. Nátiyjede tálim jáne onı basqarıw sisteması sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy ózgerisler, pán-texnika rawajlanıwı talaplarına uyqas túsken halda turaqlı rawajlanıw principin kásip etdi. Basqarıwda miynet bólistiriwi hám kooperatsiyalaw processleriniń kusheytiwin da tálimdi basqarıwdıń ulıwma nizamlıqlarına kirgiziw múmkin. Nizamlıq, birinshiden, basqarıwda miynettiń endigiden de gorizontal hám vertikal bólistiriwin sáwlelendiredi, bul hal basqarıwdıń rawajlanǵanlıǵı, basqarılatuǵın sistemalar kólemi keńeygenligi, jańa funksiyalar hám iskerlik túrleri payda bolǵanlıǵı menen boQliq bolıp tabıladı. Ekinshiden, miynet bólistiriwi onıń muwapıqlashtirilishini, yaǵnıy basqarıw miynetin kooperatsiyalawda óz ańlatpasın tabatuǵın basqarıw sub'ektleri jumısı muwapıqlashtirilishini talap etedi. Eger ulıwma nizamlıqlar ulıwma basqarıwǵa tán bolsa, menshikli nizamlıqlar basqarıwdıń ayırım tárepleri hám sistemaları ushın xos bolıp tabıladı. Tómendegilerdi menshikli nizamlıqlar taypasına kirgiziw múmkin: basqarıw funksiyalarınıń ózgeriwi, basqarıw basqıshları sanınıń maqul túsetuǵınlashtirilishi, basqarıw funksiyalarınıń jıynanishi hám qadaǵalawdıń keń tarqalıw nizamlıqı sıyaqlılar. Tálimdi basqarıw funksiyalarınıń ózgeris nizamlıqları basqarıwdıń túrli ierarxik dárejelerinde bir funksiyanıń rawajlanıwı, basqasınıń tómenlewin ańlatadı. Mısalı, Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi ministrligi dárejesinde tiykarlanıp tálim mazmunın qamtıp alǵan strategiyalıq wazıypalar (oqıw jobaları, programmaları, mámleket tálim standartları, sabaqlıqlar, oqıw qóllanbalar hám basqalar ) hal etilse, tálim shólkemi dárejesinde kóbirek ulıwma orta bilim beriw maqsetlerin ámelge asırıw menen baylanıslı taktik máseleler sheshiledi. Basqarıw basqıshları sanın maqul túsetuǵınlastırıw nizamlıqları basqarıwdıń artıqsha buwınların saplastırıwdı talap etedi, bul hal onıń maslasıwshılıǵı hám operativligin kúshaytadı. Tálimdi basqarıw funksiyaların jıynash sonnan ibarat, hár bir basqarıw basqıshı funksiyalardı kóbirek jıynawǵa, yaǵnıy basqarıw xızmetkerleri sanın kóbeytiwge ıntıladı. Barlıq mámleketlerde byurokratik apparat sanı asıp baratırǵanı haqqında maǵlıwmatlar bul nizamlıqtı ayqın kórsetip beredi. Qadaǵalawdıń yoyilganlik nizamlıqı qol astındaǵı xızmetkerler sanı menen basqarıw jumısshısı tárepinen olardıń iskerligine nátiyjeli basshılıq qılıw hám jumısların baqlaw múmkinshilikleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı sáwlelendiredi. Tálimdi basqarıwdıń (da ulıwma, da menshikli) nizamlıqları ob'ektiv ózgeshelikke iye bolıp, kisiler iskerligin basqarıw processinde ámelge asıriladı. Tálimdi basqarıw principlerıni qáliplestiriwde basqarıw nizamlıqları tolıq esapqa alınıwı kerek. Tálimdi basqarıw principlerı — bul basqarıw sisteması, strukturası, basqarıwdı shólkemlestiriwdiń tiykarǵı talapların belgilep beretuǵın qaǵıydalar bolıp esaplanadı. Basqarıw principlerı de, nizamlıqlar sıyaqlı, ulıwma hám menshikline bólinedi. Tálimdi basqarıwdıń ulıwma principlerı universal tábiyaatqa iye bolıp, basqarıwdıń barlıq tarawlarına tásir kórsetedi. Tómendegilerdi tálimdi basqarıwdıń ulıwma principlerı taypasına kirgiziw múmkin: anıq maqsetke jóneltirilganlik, rejelilik, bilimpazlıq, ıntızamlılıq, xoshametlew, ierarxiklik (tekshelilik). Anıq maqsetke jóneltirilganlik principi programmalıq -maqsetli basqarıwdıń mánisi menen belgilengen bolıp, hár bir tálimdi basqarıw organı jáne onıń hár bir bólindi aldına maqsetler anıq qoyılıwın názerde tutadı. Bunda maqset haqıyqattan da erisiw múmkin bolǵan hám ılajı bolǵanınsha anıq-ayqın belgilengen bolıwı kerek, bul jumıs aqlga muwapıq bolıwın támiyinleydi, xızmetkerler umtılıw- háreketin onıń orınlanıwına saparbar etedi. Anıq maqsetke jóneltirilganlik principi qoyılǵan maqsetlergine emes, bálki áne sol maqsetlerdiń zárúr resurslar menen qatnası dárejesin anıqlawdı da názerde tutadı. Bunda maqsetlerdi olarǵa erisiw ushın zárúr bolǵan tiykarǵı resurslar menen bólewdi támiyinlewgine emes, bálki dıqqat qoyıwdı maqsetlerge erisiwge ırkinish berip atırǵan eń hálsiz buwınǵa qaratıw da kerek boladı. Tálimdi rejeli basqarıw principi de programmalıq -maqsetli basqarıw menen baylanıslı bolıp, háreket programmasın dúziw jáne onı ámelge asırıwdı názerde tutadı. Rejelilik jumıs sharayatın normallastırıw jáne onı atqarıwshılar ortasında bólistiriwde atqarıwshılar minez-qulqların muwapıqlastırıw hám olarǵa jol-joba beriwde, sonıń menen birge hár bir jumıstıń hám ulıwma programmanıń orınlanıwın esapqa alıw hám baqlawdı shólkemlestiriwde kórinetuǵın boladı. Bul principtiń ámelde orınlanıwı pútkil basqarıw sisteması joba tiykarında dúziliwine alıp keledi. Bilimpazlıq principi menejerdiń basqarıw ob'ektin biliwin, hesh bolmaǵanda, qararlar qabıllawda qánigelerdiń paydalı máslahátların qabıllawǵa ılayıqlıǵın ańlatadı. Bilimpazlıq principi miynettiń funksiyalar boyınsha gorizontal bólistiriliwi menen baylanıslı. Basqarıwdıń hár qanday sistemasında hár qanday dárejede ámeldegi bolıwı kerek bolǵan ıntızam basqarıwdıń ajıralmaytuǵın principi esaplanadı. Íntızam baslıq kórsetpeleriniń, lawazım wazıypalarınıń, jollamalardıń, buyrıqlardıń hám basqa direktiv hújjetlerdiń shubhasız orınlanıwın názerde tutadı. Íntızam dárejesi kóp tárepten basqarıw mádeniyatın belgileydi. Tálimge qollanıwan bul principtiń roli kútá úlken, sebebi tarmaqtıń ózgesheligi atqarıw ıntızamı dárejesinegine emes, bálki finanslıq ıntızamǵa hám de ministrden tartıp oqıtıwshıǵa shekem bolǵan barlıq xızmetkerlerdiń ishki ıntızamına asırılǵan talaplar qoyılıwın talap etedi. Usınıń menen birge, ıntızam xızmetkerlerdiń ǵayratın bo'g'ib qoymasligi hám jumısqa dóretiwshilik munasábette bolıw ushın múmkinshilik qaldırishi kerek. Xoshametlew principi, bárinen burın, materiallıq hám ruwxıy xoshametlerden paydalanıw tiykarında miynet iskerligin motivatsiyalawdı názerde tutadı. Materiallıq xoshametlew xızmetkerlerdiń miynet nátiyjelerinen jeke ekonomikalıq mápdarlıǵına, ruwxıy xoshametlew bolsa — tiykarlanıp xızmetkerlerge psixologiyalıq tásir kórsetiwge tayanadi. Xızmetkerlerdiń túrli ruwxıy mútajlikleri, yaǵnıy tiyislilik, daqılı barlıq hám tabısqa bolǵan mútajlikleri úndewshi sebepler bolıwı múmkin. Sonlıqtan, xoshametlew principi mazmunın, kóbinese ámeliyatda bolǵanı sıyaqlı, tek mıynet haqına baylanıstırıp qoyıw nadurıs. Xoshametlew, sonıń menen birge, ruwxıy xoshamet hám sebeplerden paydalanıwdı, xızmetkerlerge ádalatlı munasábette bolıwdı da názerde tutadı. Ierarxiklik (kóp tekshelilik) principi basqarıw miynetiniń vertikal bólistiriliwin, yaǵnıy, basqarıw dárejeleriniń bóliniwin hám de taǵı basqaruv tómen dárejeleriniń joqarı dárejelerge baǵınıwın názerde tutadı. Basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturaların qáliplestiriwde, basqarıw apparatın dúziwde, kadrlardı jay-jayına qoyıwda bul princip esapqa alınadı. Basqarıwdıń barlıq principlerı bir-biri menen ajıralmas baylanısqan hám biri ekinshisin talap etedi. Mısalı, rejesiz, bilgir bolmaydıden, ıntızamsız hám ierarxikliksiz shólkemdiń anıq maqsetke jóneltirilgen iskerligin támiyinlep bolmaǵanı sıyaqlı, basqarıwdıń basqa (anıq maqsetke jóneltirilganlik, rejelilik, bilimpazlıq, xoshametlew, ıntızam ) principlerıni biykar etken halda basqarıw sistemasınıń anıq xızmet kórsetiwine erisip bolmaydı. Basqarıwdıń ulıwma principlerı menen birge joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, jergilikli ózgeshelikke iye bolǵan hám tek ayırım basqarıw processlerin hám de taǵı basqaruv táreplerin tártipke salatuǵın menshikli principlerı bar. Mısalı, tálim shólkemlerin basqarıwǵa qollanıwan, ádetde, basqarıw processleriniń úzliksizligi ajıratıp kórsetiledi. Basqarıw nizamlıqları hám principlerı basqarıw funksiyaları menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Tálimdi basqarıw funksiyaları — bul olar basqaratuǵın kishi sistema basqarıw ob'ektine tásir kórsetiwinde járdem beretuǵın iskerlik túrleri bolıp tabıladı. Basqarıw funksiyaları ulıwma hám menshikli (arnawlı ) funksiyalarǵa bólinedi. Ulıwma funksiyalar basqarıwdıń barlıq social sistemalarına tán funksiyalar bolıp tabıladı. Menshikli funksiyalar arnawlı bir ózgeshelikke iye. Menejmentke qollanıwan strategiyalıq joybarlaw, shólkemlestiriw, motivatsiyalaw, qadaǵalaw sıyaqlı ulıwma funksiyalar ajıratıp kórsetiledi. Strategiyalıq joybarlaw shólkemdiń óz maqsetlerine maqul túsetuǵın dárejede erisiw ushın qollanılatuǵın háreketler jıyındısı bolıp tabıladı. Strategiyalıq joybarlawdıń mánisi shólkemdiń maqsetlerine erisiwge qaratılǵan ayriqsha strategiyasın islep shıǵıwdan ibarat. Menejmentke qollanıwan strategiya shólkemdiń maqsetlerine maqul túsetuǵın dárejede erisiwdi támiyinleytuǵın hár tárepleme kompleksin joybarlawdı ańlatadı. Strategiyalıq joybarlaw basqarıw iskerliginiń tórtew tiykarǵı túrin: resursların bólistiriw; sırtqı ortalıqqa iykemlesiw; ishki muwapıqlastırıw ; aldınan kóre biletuǵın uyushgan strategiyanı názerde tutadı. Kisiler minez-qulqında mútajlikler hám mápler zárúrli rol oynaydı. Mútajlik — bul insannıń qandayda -bir kemshilikti fiziologikalıq hám psixologiyalıq sezim etiwi, sıylaw bolsa insan ózi ushın qádirli dep esaplaǵan barlıq zattı sezim etiwi bolıp esaplanadı. Ańlap jetilgen mútajlikler háreketke odaydı. Adamlardıń iskerligi menen eriwiladigan mútajliklerdiń jıyındısı basqarıw metodlarınıń ekonomikalıq, shólkemlestirilgen-basqarıw jáne social-psixologiyalıq sıyaqlı motivatsion baǵdarların belgilep beredi. Basqarıwdıń ekonomikalıq metodları materiallıq motivatsiyanı, yaǵnıy arnawlı bir kórsetkishler yamasa tapsırmalardı orınlawǵa hám, olar atqarılgach, jumıs nátiyjeleri ushın ekonomikalıq sıylawǵa jóneltirishni talap etedi. Sonday etip, basqarıwdıń ekonomikalıq metodlarınan paydalanıw jumıs rejesin qáliplestiriw jáne onıń ámelge asırılıwın baqlaw menen, sonıń menen birge miynetti materiallıq xoshametlew, yaǵnıy arnawlı bir muǵdar hám sapa daǵı miynet ushın sıylawdı hám de muǵdarı muwapıq kelmegenligi hám tiyisli sapaǵa iye bolmaǵanlıǵı ushın jaza sharası qollanılıwın názerde tutatuǵın is haqısınıń aqılǵa say sisteması menen baylanıslı. Basqarıwdıń shólkemlestirilgen-basqarıw metodları nızamǵa, huqıq -tártipotga, lawazımı boyınsha ózinden joqarılaw bolǵan xızmetkerge baǵınıwǵa, yaǵnıy húkimet motivatsiyasına tiykarlanadı. Basqarıwda bul motivatsiya oǵada zárúrli rol oynaydı. Ol mámleket dárejesinde qabıl etilgen nızamlar hám normativ hújjetlerge shubhasız ámel etiliwinigina emes, basqarıw xızmetkerleri hám olar qol astındaǵılardıń basqarıw jumısshısınıń kórsetpesi onıń qol astındaǵılar tárepinen atqarıw etiliwi májburiy etip qóyatuǵın huqıq hám minnetlemeleri anıq belgilep qoyılıwın da talap etedi. Basqarıw jumısshısınıń qol astındaǵı xızmetkerlerdiń bul munasábetlerge ámel etpesliklari jaza ilajları (eskertiw, sógis, bosatıw hám h. k.) qollanıwına alıp keledi. Húkimet motivatsiyası shólkemlestiriw hám óz-ara munasábetler ushın zárúr shárt-shárayatlardı jaratadı. Shólkemlestirilgen-basqarıw metodlarınıń ózi bolsa onı maqul túsetuǵın shólkemlestiriw tiykarında hár qanday dárejedegi basqarıw sistemasınıń nátiyjeli iskerlik kórsetiwin támiyinlewge qaratılǵan. Bul metodlar shólkemlestirilgen joybarlaw, shólkemlestirilgen normalastırıw, jol- joba beriw, basqarıw hám qadaǵalaw sıyaqlı máselelerdi óz ishine aladı. Makrodarajadagi shólkemlestirilgen-basqarıw metodlarına basqarıw ob'ektleriniń huqıq hám minnetlemelerin tártipke salatuǵın hám tálim shólkemleri iskerlik kórsetiwi ushın túrli shárt-shárayatlar jaratatuǵın nızam hújjetlerin kirgiziw múmkin. Ámeliyattıń kórsetiwishe, tek materiallıq hám húkimet motivatsiyalarınıń qollanılıwı shólkemdiń maqsetlerine erisiwde xızmetkerler hám hár bir xızmetkerdiń dóretiwshilik aktivligin tolıq jóneltiriw imkaniyatın bermeydi. Basqarıwdıń maksimal natiyjeliligine erisiw ushın basqarıwdıń social - psixologiyalıq metodlarına tayanadigan ruwxıy motivatsiyalar zárúr. Bul metodlar járdeminde xızmetkerler sanasına, adamlardıń social, etikalıq hám basqa máplerine kóbirek tásir kórsetiledi hám miynet iskerligi ruwxıy xoshametlantiriladi. Ruwxıy motivatsiya júdá quramalılıǵı hám názikligi menen parıq etedi. Onıń sońı nátiyjesin anıqlaw qıyın bolsa -de, nátiyjeleri salmaqlı bolıp tabıladı. Matematikalıq modellestiriw, ekspert bahalaw metodı, intellektual hújim metodı, oyınlar teoriyası hám basqalar basqarıw qararların maqul túsetuǵınlashtirishning keń tarqalǵan metodları esaplanadı. Matematikalıq modellestiriw basqarıw sheshimin ańsatǵana qáliplestiriw múmkin bolǵan keń isletiletuǵın cifrlı informaciya tiykarında qabıl etilgen jaǵdaylarda qollanıladı. Matematikalıq modellerden keń kólemde paydalanıw mashqalanı muǵdarlıq xarakteristikalaw jáne onı sheshiwdiń maqul túsetuǵın variantın tabıw imkaniyatın beredi. Tómendegiler basqarıw sheshimin matematikalıq metodlar járdeminde maqul túsetuǵınlashtirishning tiykarǵı basqıshları esaplanadı : 1. wazıypanıń qoyılıwı. 2. Bir mániste, mısalı, arnawlı bir san menen ańlatılıwı hám de qoyılǵan maqset sheshimi nátiyjeleriniń muwapıqlıq dárejesin sáwlelendiretuǵın nátiyjeli kriteryanı tańlaw. 3. Nátiyjelililik kriteryası úlkenligine tásir kórsetiwshi ózgeriwshen muǵdarlar (faktorlar ) ni analiz qılıw hám ólshew. 4. Matematikalıq modeldi dúziw. 5. Modeldiń matematikalıq sheshimin tabıw. 6. Modeldi jáne onıń járdeminde alınǵan sheshimdi logikalıq hám eksperimental tekseriw. 7. Alınǵan nátiyjelerdi ámeliyatqa qóllawǵa tiyisli usınıslardı islep shıǵıw. Ekspert bahalaw metodları wazıypa tolıq yamasa bólekan formalanmaydigan hám matematikalıq usıllar járdeminde sheshiliwi múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda qollanıladı. Basqarıw háreketleri óz mazmunı hám nátiyjelerine kóre bir-birinen parıq etedi. Basqarıw funksiyaları da sonnan kelip shıqqan halda parıq etedi. Bir ǵana funksiyanıń ózin túrli sharayatta ámelge asırıwda basqarıw wazıypaları túrlishe boladı. Mısalı, tálim shólkemi oqıtıwshı kadrlar menen tolıq butlangan jaǵdayda shınıǵıwlar kestein joybarlaw — bir másele, oqıtıwshılar talay jetiwmegen jaǵdayda sol jumıstı orınlaw bolsa mazmunına kóre quramalılaw másele. Arnawlı bir tálim shólkemin basqarıwda qanday funksiyalar ámelge asırılıwı kerek? Bul sorawǵa birdey mániste juwap berip bolmaydı. Bul — tálim shólkemi óz aldına qoyǵan tálim wazıypalarına da, onıń rawajlanıwǵa jónelgenligine de, ol isleytuǵın shárt-jaǵdayǵa hám de taǵı basqaruvga jantasıwǵa da baylanıslı. Basqarıw sisteması tárepinen ámelge asırılıwı kerek bolǵan funksiyalardıń barlıq tálim shólkemleri ushın birdeyde dizimi joq. Mısalı, balalar bog'chasi menen tálim shólkemi birlestirilgen tálim kompleks-shólkemin basqarıw tálim shólkemi óz jaǵdayında iskerlik kórsetetuǵın jaǵdayǵa salıstırǵanda qosımsha funksiyalardıń orınlanıwın talap etedi. Tálimdi individuallastırıw, tálim procesiniń integraciyalashuvini hám variativligini támiyinlew wazıypaları qoyılatuǵın tálim shólkemin basqarıw bunday wazıypalar qoyılmaytuǵın tálim shólkemidagiga salıstırǵanda keń kólemdegi funksiyalardı orınlawdı talap etedi. Eger tálim shólkemi qandayda -bir isbilermenlik iskerligi menen shuǵıllanatuǵın bolsa, bul ol jaǵdayda tiyisli basqarıw funksiyaları ámelge asırılıwı kerekligin ańlatadı. Funksiyalar quramına basqarılatuǵın ob'ekttiń ayriqsha qásiyetlerinen tısqarı, basqarıwǵa jantasıw da saldamlı tásir kórsetedi. Basqarıw pikiri evolyusiyasini kórip shıǵar ekenbiz, biz basqarıw processinde jumıslar qanday ámelge asırılıwı kerekligi túrli jantasıwlarda túrlishe tushunilishini kórdik. «Zorlıqshılıq hám tili maylıchilik» metodına jóneltirilgen jantasıwda shólkemdiń rásmiy bolmaǵan strukturası basqarıwshılardıń dıqqat qoyıwınan shette boladı hám oǵan salıstırǵanda basqarıw funksiyaları jumısqa solinmaydi. Shaxsqa jóneltirilgen jantasıwlarda shólkem aǵzalarınıń qaniqish payda etiwi, jámáát degi social - psixologiyalıq ortalıq, odaǵı engizilip atırǵan qádiriyatlar, kerisinshe, analiz hám tártipke salıw predmetine aylanadı. Biraq, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, basqarıwǵa eń jaqsı birden-bir jantasıw joq. Ayırım jaǵdaylarda bir túrdegi jantasıw nátiyjeli bolsa, basqa jaǵdaylarda — basqa túrdegi jantasıw nátiyjeli boladı. Bul ámelge asırılıp atırǵan basqarıw funksiyaları quramı da jaǵdayǵa sáykes bolıwı kerekligini ańlatadı. Bul funksiyalar quramı tálim shólkeminiń rawajlanıwǵa jónelgenlik dárejesine de baylanıslı boladı. Tálim shólkemi administraciyası sheshiwge umtılıp atırǵan tiykarǵı wazıypa onıń turaqlı xızmet kórsetiwin qollap-quwatlawdan ibarat bolsa, innovciyalıq processlerdi basqarıw funksiyaları yamasa ulıwma atqarılmaydı, yoxud júdá az kólemde atqarıladı. Innovciyalıq tálim shólkemlerinde bolsa, kerisinshe, jańalıqlardı izlew hám ózlestiriw processlerin basqarıw funksiyaların orınlawǵa sarplanatuǵın waqtın oqıw -tálim procesin basqarıw funksiyaların orınlawǵa sarplanatuǵın waqıt menen salıstırıwlaw múmkin. Basqarıw funksiyaların ámelge asırıw ushın basqarıw sistemasında zárúr jumıslar orınlanıwı kerek. Áne sol jumıslardan biri parallel túrde hám arnawlı bir waqıtqa shekem bir-birine baylanıslı bolmaǵan halda atqarılsa, basqaları — arnawlı bir izbe-izlikte atqarıladı. Basqarıw wazıypaların sheshiwde parallel túrde hám izbe-iz atqarılatuǵın háreketlerdiń bul jıyındısı basqarıw procesin payda etedi. Basqarıw wazıypaları informaciya menen islew arqalı ámelge asıriladı, sol sebepli basqarıw procesi qatar jaǵdaylarda informaciyanı toplaw, saqlaw, islew hám uzatıw procesi retinde belgilenedi. Biraq bunda tiykarǵısı — áyne basqarıwdıń ayriqsha mazmunın quraytuǵın zat ashıp berilmaydi. Televizon kórsetuvlarni tayarlaw hám translyatsiya qılıwda da informaciya toplandı, saqlanadı, islenedi hám uzatıladı, biraq bul basqarıw procesi esaplanbaydı. Basqa jaǵdaylarda basqarıw procesi qararlardı islep shıǵıw procesi retinde túsiniledi. Bul tuwrı bolsa -de, jetkilikli emes. Hár bir insan óz turmısında kóplegen qararlar qabıl etedi, biraq bul basqarıw qararları emes. Basqarıw — bul jaysha qararlardı islep shıǵıw emes, bálki kóplegen adamlar birgelikte ónimli islewi ushın zárúr hám jetkilikli bolǵan shárt-sharayattı támiyinlewge qaratılǵan ilajlardı kóriw bolıp tabıladı. Sol sebepli biz basqarıwdı endigiden basqarıw sub'ekti tárepinen ámelge asırilatuǵın úzliksiz, izbe-izlik iskerlik retinde túsinemiz. Bunıń nátiyjesinde basqarılatuǵın ob'ekt túsi hám mazmunı qáliplesedi hám de ózgeredi, birgeliktegi iskerlik maqsetleri anıqlanadı, olarǵa erisiw usılları belgilenedi, onıń qatnasıwshıları ortasındaǵı jumıs bólistiriledi hám olardıń umtılıw-háreketleri integraciyalastırıladı. Basqarıw procesi gruppalılıq ózgeshelikine iye. Ol ámeliy háreketlerge mútajlikti, maqsetlerdi qoyıwdı anıqlawdan baslanıp, olarǵa erisiw hám bunnan waz keshiw menen tawsıladı. Basqarıw gruppası ishinde túrli minez-qulqlar ajratılıwı múmkin. Bul orında basqarıw gruppası joybarlaw, shólkemlestiriw, basshılıq hám baqlaw sıyaqlı tórt tiykarǵı basqarıw jumısınıń jabıq izbe-izligi retinde túsiniledi. Joybarlaw — bul iskerlik kórinislerinen biri jumıs bolıp, onı orınlaw nátiyjesinde kelesinde qanday nátiyjelerge eriwiliwi (maqsetler qoyılıwı ) názerde tutilayotganligi, onıń ushın qanday háreketler qanday izbe-izlikte hám qaysı múddetlerde orınlanıwı kerekligi, yaǵnıy ne, qayda hám qaysı tártipte ámelge asırılıwı kerekligi belgilenedi. Kelesi iskerlikti joybarlaw olarǵa erisiw ushın zárúr bolǵan jumıstıń maqseti, quramı, strukturası hám orınlaw múddetlerin belgilew bolıp esaplanadı. Biraq tek rejaning ózi jetkilikli emes. Adamlar birgelikte nátiyjeli islewi ushın kim hám qanday islerdi orınlawı (funksional minnetlemeleri, huqıqları, juwapkerligi), bunda kim menen hám qaysı tártipte óz-ara munasábette bolıwı kerekligin belgilew (bólistiriw) kerek. Bunday wazıypalar sheshiletuǵın jumıs shólkemlestiriw dep ataladı. Joybarlaw hám shólkemlestiriw jumısın orınlaw sebepli tálim shólkemi jámááti aǵzalarınıń kúsh-ǵayratın nátiyjeli birlestiriw ushın zárúr, biraq jetkilikli bolmaǵan shárt-sharayat jaratıladı. Ámeliyattan sol zat ekenin aytıw kerek, adamlar real atqarap atırǵan jumıslar olarǵa qóyılıp atırǵan rásmiy talaplarǵa mudamı da uyqas kelebermeydi. Social shólkemlerdiń ayriqsha ózgesheligi sonda, olarǵa kiretuǵın adamlar óz sebeplerine iye bolǵan halda, óz aldılarına ózleri maqset qoyıwǵa ılayıqdirlar. Olar neni bolıp tabıladı qılıwdı qálewleri hám qálemasliklari hám soǵan qaray islewleri múmkin. Adamlar shólkemge kelgennen keyin, ol ózleriniń máplerin ámelge asırıw imkaniyatın beriwin qálesedi. Bul hal júz bermasa, olar yamasa shólkemnen ketediler yamasa potencialleri hám iqtidorlarini jumısqa tolıq saparbar etpeydiler. Birgeliktegi jumıs nátiyjeli bolıwı ushın, birinshiden, atqarıwshılar olardan qanday nátiyjeler hám qashan kutilayotganligini jaqsı túsiniwleri; ekinshiden, olar buǵan erisiwden mápdar bolıwları ; úshinshiden, olar óz jumıslarınan qaniqish payda etisleri; tórtinshiden, jámáát degi social -psixologiyalıq ortalıq ónimli islew ushın qolay bolıwı zárúr. Birgeliktegi iskerlik jaqsı joybarlastırılǵan hám uyımlastırılǵan bolsa, atqarıwshılar bul processga ońlaw kirgiziwdi talap etetuǵın qanday da ishki hám sırtqı shárt-sharayat ózgermagunga shekem neni, qayda hám qaysı tártipte orınlawların biliwgandagina ol tabıslı keshedi. Bul ózgerisler joybarlastırılǵan háreketlerdi ámelge asırıw ushın qáwip tuQdirishi yamasa, kerisinshe, qanday da jańa múmkinshiliklerdi ashıwı múmkin. Basqarıw júz berip atırǵan ózgerislerge waqıtında munasábet bildiriwi, onıń ushın bolsa bul haqqında informaciyaǵa ıyelewi kerek. Bunday informaciyanı alıw hám junıs baǵdarına ońlaw kirgiziw zárúr ekenligin anıqlaw ushın baqlaw dep atalatuǵın arnawlı basqarıw háreketin ámelge asırıw zárúr. Basqarıw qadaǵalaw sebepli ózi usiz iskerlik yuritmaydigan eń zárúrli strukturalıq bólim — qayta baylanısqa iye boladı. Qadaǵalaw basqarıwdıń «ko'zini ayqın» hám ózgerislerge salıstırǵanda tásirli etedi. Bul ózgerislerge munasábet bolsa joybarlaw, shólkemlestiriw hám basshılıq qılıw arqalı ámelge asıriladı. Nátiyjede basqarıw sheńberi jabıq halǵa keledi. Joybarlaw, shólkemlestiriw, basshılıq qılıw hám baqlaw quramalı strukturaǵa iye bolıp, ózi de kóplegen basqa jumıslardan dúziledi. Mısalı, ol joybarlaw, jaǵdaynı analiz etiw, prognozlaw, maqset qoyıw, nátiyjelililikti bahalaw, jumıs rejesiniń qandayda -bir variantın tańlaw haqqında qarar qabıllaw sıyaqlılardı óz ishine alıwı múmkin. Basshılıq qılıw qol astındaǵı xızmetkerlerge tapsırmalar beriw, jámáát jaǵdayın analiz qılıw, qol astındaǵı xızmetkerlerdiń jumısın bahalaw, sıylaw hám jazalaw haqqında qararlar qabıllaw, xızmetkerlerdi xabarlı qılıw, tartıslı jaǵdaylardı sheshiwdi hám h. k. názerde tutadı. Tálim shólkemin basqarıwda bir emes, bálki kóplegen basqarıw gruppaları ámelge asıriladı. Bul gruppalar ierarxik strukturaǵa iye — menshikli gruppalar salıstırǵanda ulıwmaları quramına kiredi. Mısalı, tálim shólkeminde oqıw -tálim procesin basqarıwdıń ulıwma gruppaında baslanQich hám ulıwma orta bilim beriwdi joybarlaw, shólkemlestiriw, oǵan basshılıq jáne onı qadaǵalaw etiw gruppaları ajıratıp kórsetiledi. Bul gruppalar da, óz gezeginde, quramalı strukturaǵa iye. Mısalı, baslanǵısh tálimdi basqarıw gruppası ishinde hám ayırım klasslar, predmetlerdi úyreniwdi joybarlaw, shólkemlestiriw, basshılıq qılıw, baqlaw gruppaları ajratıladı. Basqarıw processinde, usı waqıtta, túrli basqarıw gruppaları jumısı ámelge asıriladı. Kimdir shınıǵıwlar kesteine ońlawlar kirgiziwi, kimdir oqıtıwshınıń jumısın qadaǵalaw etip barıwı, taǵı kimdir pedagogika sovetiniń jumıs rejesin talqılawı múmkin. Bul basqarıw gruppaların tekǵana xabarsız gúzetshi ushın, bálki kópshilik basqarıw sub'ektleri ushın da nooshkor halǵa keltiredi. Biraq basqarıw iskerliginiń pútinligi ushın juwap beretuǵın tálim shólkemi basshısı bul gruppalardı tuzib, olardıń hár birin gúzetip barıwı kerek. Joybarlaw, shólkemlestiriw, basshılıq hám baqlaw húkimet munasábetlerin ámelge asırıwı sebepli basqarıw jumısı dep esaplanadı. Nátiyjelililik túsinigi, eger social munasábetler processinde kóp qollanilsa-de, basqarıw teoriyasında eń kem islengen túsiniklerden biri bolıp tabıladı. Nátiyjelililiktiń ulıwma teoriyası ámeldegi bolmaǵanlıǵı sebepli bul baǵdardaǵı barlıq urınıslar házirshe kutilgan nátiyjege alıp kelmadi. Iskerliginiń túrli tarawlarında nátiyjelililiktiń óz menshikli kórsetkishlerinen paydalanıladı. Biraq tálimde búgingi kúnde bunday kórsetkishler joq. Soǵan qaramay, nátiyjelililik túsinigi sapaǵa jóneltiriwde júdá zárúrli hám paydalı bolıp tabıladı. wazıypanıń pútkil quramalılıǵın seze otirip, basqarıw natiyjeliligi ne ekenligin anıqlawǵa urınıp kóremiz. Nátiyjelililik haqqında sóylewden aldın iskerlik ónimliligi túsinigin kiritemiz. O'ar qanday iskerlik azı-kóbi ónimli boladı. Ónimlilik — bul qanday da waqıt ishinde alınǵan nátiyjelerdiń paydalılıǵı hám ol menen baylanıslı ǵárejetler ortasındaǵı koefficientti kórsetiwshi iskerlik ózgesheligi bolıp esaplanadı. Ónimlilikten kóbinese basqarıw natiyjeliligi kórsetkishi retinde paydalanıladı. Eger iskerlik ónimliligi menen basqarıw natiyjeliligi bir-birine baylanıslılıǵı shubhasız bolsa -de, biraq olar bir zat emes. Tálimdiń basqa tálim shólkemine salıstırǵanda joqarılaw nátiyjeleri bul tálim shólkeminde basqarıw sapası joqarı bolıwınan mudamı da dárek beravermaydi. Mısalı, tálim shólkemi ájayıp materiallıq bazaǵa iye bolsa, finanslıq támiynlewdiń qosımsha dárekleri esabına oqıtıwshılarǵa basqa tálim shólkemleridagiga salıstırǵanda joqarılaw mıynet haqı tóliy alsa, bul barlıq naǵıymetlerden juda bolǵan ápiwayı tálim shólkemidagiga qaraǵanda tálim sapası joqarılaw bolıwın támiyinlewi múmkin. Lekin másele hár bir tálim shólkemi ózinde ámeldegi múmkinshiliklerden nechog'li jaqsı paydalanayotganligida bolıp tabıladı. Basqarıw sapasın bahalaw naǵız ózi sorawǵa beriletuǵın juwapǵa boQliq. Basqarıw óz wazıypasına kóre paydalı nátiyje alıw ushın múmkinshiliklerden tolıq paydalanıwdı támiyinlewi kerek. Bul wazıypanı qanshellilik jaqsı uddalasa, ol sonshalıq natiyjelili boladı. Basqarıw natiyjeliligi degende erisilgen hám erisiw múmkin bolǵan ónimlilik ortasındaǵı munasábetti sáwlelendiriwshi ózgeshelikti túsinemiz. Bunday tariypni iskerlik kórsetiwdi basqarıwǵa salıstırǵanda da, rawajlanıwdı basqarıwǵa salıstırǵanda da isletse boladı. Lekin bul jaǵdaylardıń hár birinde túrli nátiyjeler hám túrli ǵárejetler esapqa alınıwı kerek. Tálim shólkemi ózi ushın tálim sapası ılajı bolǵanınsha joqarı dárejede bolıwın támiyinley aladı (bul joqarı nátiyjelililik hám de jumıs alıp barıwdı basqarıwdan dárek beriwi múmkin), biraq usı waqıtta ol jańalıqlardı ózlestiriw hám óziniń potencialın kúsheytiw ushın ob'ektiv tárzde tálimdiń ámeldegi múmkinshiliklerinen paydalanmasligi múmkin. Bul tálim shólkemin rawajlandırıwdı basqarıw natiyjeliligi tómenliginen dárek beredi. Tálim sapası — bul tálim procesiniń jámiyettegi jaǵdayı hám nátiyjeliligin, onıń shaxstıń puqaralıq, turmıs hám kásip tarawları daǵı bilgirligin rawajlandırıwdan jámiyet (túrli social gruppalar ) mútajlikleri hám kutgan nátiyjelerine muwapıqlıǵın belgileytuǵın social kategoriya bolıp esaplanadı. Tálim sapası tálim alıwshı jaslardıń xabarlılıǵın rawajlandırıwdı támiyinleytuǵın tálim iskerliginiń túrli táreplerin, oqıtıw mazmunı, formaları hám metodların, materiallıq-texnikalıqa bazasın, kadrlar quramın hám h. k. xarakteristikalaytuǵın kórsetkishler jıyındısı menen belgilenedi. «Bilimpazlıq» («xabardorlik») termini menejmentte keń qollanıladı. Biraq onı tálim sistemasında isletiw ol shekem ommalashmagan. Oqıwshılar hám studentlerge neni beriw maqset etip qoyılǵanlıǵın anıqlaw ushın kóbinese bilim, qádiriyat yamasa isenim hám ıqtıqat túsiniklerinen paydalanıp kelingen (házir de usılardan paydalanılıp atır ). Bilimpazlıq (xabarlılıq ) túsinigi bilim emes, bálki uqıp tarawına tiyisliligi ayan sıyaqlı tuyuladi. Bilimpazlıq — bul tálim alıw sebepli iyelengen bilimlerge, tájiriybege, meyillerge tiykarlanǵan ulıwma qábilet. Bilimpazlıq bilimlerge de, kónlikpelerge de tayanmaydi, bilgir bolıw — alım yamasa maǵlıwmatlı bolıwdı bildirmeydi. Insan minez-qulqınıń sheksiz reń-barang turmıslıq jaǵdaylarǵa maslastırılıwı ulıwma qábilet — jeke turmısda iyelengen bilim hám arttırılǵan tájiriybeni ulıwma tariyxga uyqas túsetuǵın jaǵdayda qóllawdı názerde tutadı. Bunnan tısqarı, bilimpazlıq menen uqıptı bir-birinen parıqlay biliw kerek. Uqıp — bul arnawlı bir jaǵdayda ayriqsha háreket qılıw bolıp esaplanadı. Bul bilimpazlıq yamasa qábilettiń, jumısqa jáne de ulıwmalaw tayarlıq kórilgenliktiń yamasa ayriqsha jaǵdayda jumıs orınlaw múmkinshiliginiń qáliplesiwi bolıp tabıladı. Biraq uqıptı kuzatsa boladı, bilimpazlıq bolsa jumıs hám uqıptı baqlaw arqalı kórinip turǵan ózgeshelik bolıp tabıladı. Sonday etip, uqıp háreketdegi bilimpazlıq retinde ańlatpa tabadı. Bilimpazlıqtı uqıp, háreket keltirip shıǵaradı. Bilimpazlıqqa bilim menen jaǵday ortasında baylanıs ornatıw múmkinshiligi, keń mániste alǵanda bolsa, mashqalaǵa uyqas bolǵan processni (bilim hám háreketti) tabıw qábileti retinde qaraw múmkin. O'ar qanday jaǵdayda da bilimpazlıq túsinigin hádden tıs ápiwayılastırıwdan agah bolıw kerek. Uqıptı baqlaw sub'ektler jaǵdaylarǵa baxsh etetuǵın mazmunni, olar ámelge asıratuǵın talqinni biykar ete almaydı. Bilim hám jumıs ortasındaǵı munasábet máselesi tálim hám pedagogikanıń pútkil tariyxı arqalı keshedi. Mısalı, tariyx jol-joba hám predmetler boyınsha bilim beriwge jóneltirilgen tálim shólkeminiń oqıwshılardı jumısqa tayarlawǵa anıqlaw etip aytqanda, olardı turmıstıń túrli sharayatlarına hám jaǵdaylarına sáykes keliwi tán alıw etilgen intelluktal hám ámeliy bilimpazlıqtı kórinetuǵın etiwine uqıpsızligini málim dárejede kórsetdi. Tálim ámeliyatı, ádetde, kóbirek oqıtıwshı shaxsına, oqıtıwshılar tárepinen tayarlanǵan hám usınıs etiletuǵın bilimlerdi beriwge, oqıwshılardıń qurılısshılıq hám bilimlerdi iyelew jolındaǵı iskerligine jóneltirilgen. Jańa tálim konsepsiyaları dus kelgen keleshek ózgerislerin ámelge asırıw daǵı qıyınshılıq jumıstıń baslanıwında talap etiletuǵın qayta qurıwǵa qarsılıq kórsetiwden kelip shıǵıwı múmkin. Tómendegilerdi zárúrli ózgerisler retinde ajıratıp kórsetiw múmkin: Birinshi. Bilimpazlıqqa (yamasa uqıpǵa ) tayanish tálimge islep shıǵarıw áleminden kirip kelgen. Sońǵı on jıllıqlar dawamında óziniń adam resurslarini bahalaw hám basqarıw texnikasın anaǵurlım joqarı dárejede jetilistiriwtirdi hám qáliplestirdi. Kárxanalar álemi úlken básekine hám bilimler hám de texnologiyalardıń tez pát penen ózgeriwine dus kelip, artıp baratırǵan qarjıların insan kapitalına jóneltirdi. Iri kárxanalarda, menejmenttiń zamanagóy metodlarına muwapıq adam resurslarini basqarıw bólimi mudami bar. Ekinshisi. Kadrlar tayarlaw milliy programmasına muwapıq ámelge asırılıp atırǵan tálimdi reformalaw tálim mazmunın zamanagóylashtirish hám tálim-kásip- óner programmaların bilimler rawajlanıwı menen muwapıq halǵa keltiriw tárepinen ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Ústin turatuǵın jónelislerdi anıqlaw procesi zárúr hám ol tálim pánleri ortasındaǵı básekinen joqarı turıwı kerek. Úshinshisi. Jańa bilimler payda bolıwınıń jedellesiwi hám ayırımlarınıń tozıwı keleside bir qansha áwladlar tájiriybesine uyqas túsip atır hám kisiler bul principtiń úzliksizligi perspektivalılıǵına keń kólemde ko'nika basladılar. Kelesi áwladlar házirgilerge qaraǵanda kóbirek, yaǵnıy pútkil ómir oqıwı kerek, degen isenim bekkemlenip barıp atır. Baslanǵısh tayarlıq hár bir insandı qábiletli etiwi hám sonday bolıwın qáleytuǵın etiwi boyınsha talap kúsheyip barıp atır. Bul kadrlar tayarlaw milliy programması ideyaları hám qaǵıydaları menen tastıyıqlanǵan. Ulıwma bilim beriw tayınlıǵı, tálimdiń mádeniyattı quram taptiruvchi funksiyasın ámelge asırıwdıń ústinligi — bul búgingi hám ertangi kún strategiyası, «o'qishni úyreniw» hám «butun ómir boyı tálim alıw» sıyaqlı principlerdi ámelge asırıw bolıp esaplanadı. Ayırım sharayatlarda kásiplik iskerlik, siyasiy, social hám materiallıq turmıs sıyaqlı, bir máháldeler azshılıqtıń chekine túsken intellektuallıq jumıs quralların kóbirek iyelewdi arnawlı bir tárzde talap etedi. Tórtinshisi. Tálim sistemasında ámeliyatda júz berip atırǵan ózgerisler pátiniń qaniqarsizligi tálim sistemaların basqarıw hám olardı tártipke salıw usılları aste ózgerayotganligidan kelip shıǵadı. Bunda qoyılǵan maqsetler menen basqarıw usılları ortasında arnawlı bir qarama-qarsılıqtı kóriw múmkin. Kúndelik basqarıw hám tártipke salıw formaları dárejesinde qaǵıydalarına salıstırǵanda maqsetlerge; oqıtıwshılarǵa salıstırǵanda oqıwshılarǵa kemrek itibar beriledi. Sol kózqarastan alǵanda, oqıw programmaları menen júz bergen hádiyse ibratlı bolıp tabıladı. Bul oqıtıwshılardıń oqıtıwǵa tiyisli iskerligin basqarıw hám muwapıqlastırıw quralı bolıp, byurokratik kórsetpeler hám usınıslarǵa aylanıp ketiw principine iye. Olardıń orınlanıwın tekseriw múmkin bolıp, normal tálim iskerligi dawamında (oqıtıwshı óz programmasın atqarǵan -atqarmagani, oqıwshılar túsinik hám bilimlerge iye bolǵan -bolmaǵanı ) tekserip barıladı. Zárúr hám qálegen dep tabılǵan bilimpazlıq dizimi sheksiz artıp baradı hám de turmıs ushın zárúr dep esaplanıp atırǵan bilimler sıyaqlı qadrsizlanadi, degen qáwip bar. Bunda ulıwma bilimpazlıq haqqında juwmaq shıǵarıw ushın bir neshe dáliller yamasa nátiyjelerdi anıqlawdıń ózi jetkilikli emes. Tálim shólkemleri házirgi sharayatta sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaynı, tálim sistemasın rawajlandırıw daǵı jumıstıń jaǵdayın esapqa alǵan halda jetkinshekti qurallandırıwı kerek bolǵan eń maqul bilimpazlıqtı anıqlawı kerek. Bizińshe, tómendegilerdi sonday bilimpazlıq taypasına kirgiziw múmkin: 1. Siyasiy jáne social bilimpazlıq — bul juwapkershilikti óz zimasiga alıwǵa, qararlardı birgelikte qabıllawda qatnasıwǵa, dawlardı zorlıqshılıqsız sheshiwge, demokratiyalıq institutlardıń xızmet kórsetiwi hám olardı jaqsılawda qatnasıwǵa ılayıqlıq. 2. Kóp mádeniyatlı jámiyet turmısına tiyisli bilimpazlıq. Rasizm yamasa ksenofobiyaning payda bolıwına, taqatsızlik ortalıǵı tarqalıwina tosqınlıq jasaw ushın bilimlendiriw tarawı jaslardı ayırmashılıqlardı túsiniw, bir-birin húrmet qılıw, basqa mádeniyatlar, tiller hám dinlerge tiyisli adamlar menen birge jasaw qábileti sıyaqlı umummadaniy bilimler menen qurallandırıwı kerek. 3. Awızsha hám jazba baylanısti iyelewge tiyisli bilimpazlıq kásiplik jáne social turmısda sol dárejede zárúrliki, bunday pazıyletke iye bolmaǵanlarǵa jámiyetten shıǵıp ketiw qáwipi tuwıladı. Zárúrli áhmiyet kásip etip baratırǵan bir qansha tillerdi hám informaciya texnologiyaların iyelew baylanıstiń bul toparına kiredi. 4. Informaciya jámiyeti payda bolıwı menen baylanıslı bilimpazlıq. Bul — jańa texnologiyalardı iyelew, olardıń qollanılıwın, kúshi hám hálsiz táreplerin ańlap jetiw, OAv kanalları arqalı tarqatılıp atırǵan informaciya hám reklamaǵa sın kózqarastan munasábette bolıwǵa ılayıqlıq bolıp esaplanadı. 5. Kásiplik tárepten, sonıń menen birge jeke jáne social turmısda úzliksiz tayarlanıw negizi bolǵan pútkil ómir oqıp -úyreniw qábileti. Tálim sistemaların reformalaw sebepleri hám faktorları keyingi jıllarda baspadan shıǵarılǵan ilimiy jumıslar gruppaında tolıq hám tıyanaqlı analiz etilgen (R. Ahlidinov, R. Jo'raev, Ol. Inoyatov, Sh. Qurbonov, M. Quranov, X. Rashidov, E. Seytxalilov, D. Shodiev, N. Nıshanaliev hám basqalar ). Bunda tálim-kásip-óner programmaları mazmunınıń qayta kórip shıǵilıwın xarakteristikalaytuǵın úsh jónelisti ajıratıp kórsetiw múmkin. Birinshi jónelis oqıw programmalarındaǵı kemshiliklerdi saplastırıw menen baylanıslı. Bunda maqset programmalardı zárúr dep esaplanǵan jańa elementler menen toltırıwdan ibarat esaplanadi. Anıq pánler salasında, atap aytqanda, informatika, átirap -ortalıqtı úyreniw yamasa texnologiyalardı rawajlandırıw hám olardıń tásiri menen baylanıslı bilimlerdi kirgiziw búgingi kúnde nátiyjede zárúr dep esaplanıp atır. Kemshilikler, sonıń menen birge, gumanitar jáne social pánler salasında da anıqlanıp atır. Eger jas jigit ekologiyalıq huqıqıy, sotsiologik, psixologiyalıq hám basqa pánlerdi ózlestirmasa, bul qanday unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkinligi barlıqǵa ayan bolıp tabıladı. Tariyx, ádebiyat hám til, jámiyetshunoslik, geografiya, ruwxıylıq tiykarları sıyaqlı pánler waqtı -waqtı menen tálim mazmunı hám metodların qayta kórip shıǵıw zárúr ekenligin talap qılıp atır. Tálim sisteması juwap beriwge ádetlenbegen máseleler, tariyxıy waqıyalar yamasa jámiettiiń rawajlanıwı nátiyjesinde qápelimdede júzege keledi hám tez sheshiwdi talap etetuǵın mashqalalardi payda etedi. Ekinshi jónelis tálim-kásip-óner programmaları quramın qayta kórip shıǵıwdan ibarat. Olardı toltırıwǵa bolǵan hár qanday urınıw programmalardı ulıwma shólkemlestiriw máselesine kelip taqaladı. Sap qosımsha jantasıw tezlik penen DTS (ulıwma oqıw nagruzkasi kólemin kemeytiw) talapları, hámmesin pútin halǵa keltiriw menen baylanıslı quramalılıqlarǵa dus kelip atır. Bul máseleni sheshiw ushın, bárinen burın, bilimlendiriw tarawların bilimler jıyındısı retinde restrukturizatsiya qılıwdı názerde tutatuǵın túrli variantlardı qóllaw múmkin. Ápiwayı uqsawlıqtan shaǵılısıw ushın túrli pánlerdi ulıwma baylanıslı rejege kirgiziw tayansh ideya esaplanadı. Ekinshi jantasıw, atap aytqanda, tálim beriwdiń túrli máselelerin tariyplew maqsetinde programmalardıń jańa dúzilisin ızlep tabıwdan ibarat. Ayırımları pánler boyınsha bilimlerge, basqaları predmetler ortasındaǵı jantasıwǵa yamasa pánleraro bilimpazlıqqa baylanıslı. Bunday jańa tutasıw noqatların izlew, birinshiden, bilimler epistemologiyasi (biliw teoriyası ) menen baylanıslı fundamental máselelerdi hám, ekinshiden, programmanıń jazba beriliwi sızıqlı tekst kórinisindegi rásmiylestiriwge qıyın baǵınıwı menen baylanıslı rásmiy máselelerge dus kelip atır. Bizińshe, programma teksti keń mániste, yaǵnıy tálim degi túrme-túr kiriwler, mazmun, maqsetler, kepillikler hám usıllarǵa muwapıq o'qilishi kerek. Úshinshi jónelisti tiykarǵı zattı áynelestiriw retinde belgilew múmkin. Programmaǵa kirgizetuǵın qosımshalar, aytıp ótkenimizdek, olardıń ulıwma dúzilisin buzibgina qalmay, bálki asıǵıslıq menen saralap, ústin turatuǵın táreplerdi ajıratıp alıw zárúr ekenligin kórsetedi. Bunda gáp, atap aytqanda, tálim shólkemleriniń oqıwshılarǵa hár saatta hám hár kúni beretuǵın tálimi haqqında barıp atır. Tiykarǵı bilimler, uqıp hám kónlikpelerdi izlew hám de áynelestiriw menen baylanıslı programmalardı úyreniwdiń ekinshi túri sonnan payda boladı. Tálim shólkemleri oqıwshılarǵa beriwge umtılıp atırǵan tayansh bilimlerdiń qaysı biri eń áhmiyetlisi esaplanadı? Oqıwshılardıń hámmesi qanday tayansh bilimlerdi iyelewleri kerek edi? Ótken zamanda áynelestirilgen hám májburiy bagajning strukturalıq bólegi retinde sınaqtan ótkerilgen bilimler elege shekemge shekem qádirlime? Bul máseleler tálimdiń sońı maqsetlerin da, oqıw programmaları mazmunı retinde belgilenetuǵın, keyingi jıllarda ámelge asırılǵan izertlewler hám islerdi de ol yamasa bul mániste parıqlaydı. Kóbinese keń bilimlerge iye bolǵan, biraq múmkinshilik tuwılǵanda kerekli waqıtta olardı tiyislishe saparbar eta almaytuǵın adamlardı ushıratıw múmkin. Insan ámeliyatında bilim menen jumıs ortasında quramalı munasábetler bar. Mashqala zárúr bilimpazlıqtı qáliplestiriwdi támiyinleytuǵın bilimlerdi anıqlawdan ibarat esaplanadi. «Bilimpazlıq» túsinigin «malaka» túsinigi menen óz-ara baylanısda kórip shıǵamız. Bilimpazlıq túsiniginiń payda bolıwı ekonomikalıq iskerliktegi ózgerisler menen bayramlanǵan kásiplik tayarlıq tariyxına uyqas túsedi. Bunda bilimpazlıq túsinigi miynet hám sanaat kárxanaları áleminde qanday payda bolǵanlıǵın, sonıń menen birge, ańsat anıqlanatuǵın kásiplik wazıypalardı orınlaw qábiletinen, ulıwma bilimpazlıq, mashqalalardi sheshiw, oylap tabıw etiw yamasa iykemlesiwden tısqarı, búgingi kúnde buljımay birinshi qatarǵa shıǵıp atırǵan sebeplerdi gúzetip barıw kerek boladı. Qadaǵalaw soraw hám tapsırmalar : 1. Tálim menejmenti funksiyalarınıń tiykarǵı wazıypaların aytıp beriń? 2. Tálimdi basqarıw principlerı degende neni túsinesiz? 3. Menejment qanday wazıypanı atqaradı? 4. Tálim basqarıwdıń qanday basqıshların bilesiz? 5. Basqarıwdıń qanday sistemalı usılları bilesiz? 6. Bilimpazlıq túsinigin anıqlama berb beriń. Paydalanılǵan ádebiyatlar : 1. Qurbonov Sh., Sayitxalilov E. Tálim sapasın basqarıw.-T.: Turan -Íǵbal, 2006.- 592 b. 2. Djuraev R. X., Turaqlıov S. T. Tálim menejmenti.-T.: miyrasxor -baspaЏ 2006.-259 b. 3. Djuraev R. X., Turaqlıov S. T. Ulıwma orta bilim beriw shólkemlerin basqarıwda menejmenttiń tiykarǵı túsinikleri.-T.: FanЏ 2006. 4. valijonov R. hám boshq. Menejment tiykarları.-T.: Shıǵıs, 2002. 5. Peregudov L. v., Saidov M. X. Menejment i ekonomika visshego obrazovaniya. Tashkent, Finans, 2001.