МЕҲНАТНИ ҲУҚУҚИЙ БОШҚАРИШНИНГ АСОСИЙ
ПРИНЦИПЛАРИ. МЕҲНАТ ҲУҚУҚИНИНГ СУБЪЕКТЛАРИ
Режа:
1. Меҳнат ҳуқуқининг принциплари, турлари ва аҳамияти
2. Меҳнат ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг таснифи
3. Касаба уюшмалари – меҳнат ҳуқуқининг субъекти
Меҳнат муносабатларини тартибга солишда турли мулкчилик шаклидаги
корхона ва ташкилотларда ишлаётган ходимларнинг меҳнатга оид ҳуқуқларини
ҳимоя қилиш, айрим иш берувчиларнинг йўл қўйиши мумкин бўлган
ўзбошимчаликлари, қонунбузарлик- ларини бартараф этиш, шу жумладан баъзи
ходимларнинг ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилишларига йўл қўймаслик меҳнат
муносабатларида қонунчилик ва адолатни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ходим ва иш берувчи- нинг
ҳуқуқлари тенг эканлигини эътироф этади, уларга бир хил иқтисодий ҳамда
ҳуқуқий шароит яратиб беради, шу тариқа улар ўртасида зиддиятлар юз
беришининг олдини олади.
Аммо тараққиёт диалектикаси ва ҳаёт қонунларига кўра, ходим билан иш
берувчи ўртасида турли ихтилофлар юз бериши учун ҳар доим сабаблар етарли
бўлиши мумкин. Меҳнат қонунчилигининг вазифаларидан бири шундай
ихтилофлар юз беришига шароит яратувчи вазиятларни бартараф эта бориш, юз
берганида эса, уларни адолат ва қонунчилик принципларига қатъий амал қилган
ҳолда ҳал этилишини таъминлашдан иборат.
Корхоналарда ходим ва иш берувчи ўртасида меҳнат низоси юз беришига
бир қатор объектив ҳамда субъектив омиллар сабаб бўлади. Объектив омилларга
меҳнат ҳуқуқи субъектларида ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятнинг даражаси
юқори эмаслиги, ишлаб чиқаришни ташкил этишда йўл қўйиладиган
камчиликлар, меҳнат муносабатларида иштирок этувчи шахслар манфаатлари
ўртасида зиддиятлар юзага келиши ва бошқалар киради. Айрим ходимлар ва иш
берувчиларнинг ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилишлари, корхонанинг меҳнат
жамоасида носоғлом маънавий, психологик муҳитнинг юзага келиши каби
ҳолатлар меҳнат низолари юз беришининг субъектив омиллари бўлиши мумкин.
Меҳнат жараёни- да ходим ва иш берувчи ўртасидаги якка меҳнат ихтилофлари,
қоидага кўра, ҳар иккала тарафнинг музокаралари, ўзаро келишувлари орқали
тинч йўл билан ҳал этилиши лозим. Аммо бундай келишмовчиликлар тинч йўл
билан ҳал этилмаса, меҳнат низоси қонунда белгиланган тартибда махсус
органлар томонидан кўриб чиқилиши ва ҳал этилиши лозим.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг амалга
оширилаётган
ҳуқуқий
ислоҳотлар
жараёнида
халқимизнинг
бозор
муносабатлари шароитларига мос келадиган янги ҳуқуқий дунёқараши ва
қадриятлари шакллана бормоқда. Бундай қадриятлар сўнгги йилларда қабул
қилинаётган қонунларда мутлақо янги принциплар асосида намоён бўлмоқда.
Жумладан, Меҳнат кодексининг қабул қилиниши, меҳнатга оид бир қатор
қонунларнинг ишлаб чиқилиши туфайли шу ҳуқуқ соҳасига хос бўлган янгича
принциплар меҳнат ҳуқуқи соҳасида меҳнат муносабатларини тартибга солишга
оид раҳбарий ғоялар, етакчи тушунчалар шакллана бошлади. Биринчи навбатда,
меҳнат
ҳуқуқи
фанида
ўрганиладиган
умумҳуқуқий,
инсонпарварлик
принциплари: ижтимоий адолат, камситишга йўл қўймаслиги, фуқароларнинг
қонун олдида тенг эканлиги, қонунчиликка қатъий амал қилинишини алоҳида
таъкидлаб ўтиш жоиздир.
Меҳнат
ҳуқуқининг
принциплари
деганда,
қонунлар
билан
мус-
таҳкамланган, меҳнат ҳуқуқи соҳасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи асосий
ғоялар, раҳбарий қоидалар тушунилмоғи лозим.
Меҳнат ҳуқуқининг принципларини қуйидаги асосий гуруҳларга ажратиш
мумкин:
1) меҳнат бозорини ва аҳолини иш билан таъминлашни ҳуқуқий жиҳатдан
тартибга солиш борасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи принциплар (Меҳнат
кодексининг 58-моддаси);
2) меҳнатнинг шартларини белгилашга доир бошқарув асосини ўз ичига
олган принциплар;
3) ходимлар
меҳнатини
қўллашни
тартибга
солишни
белгиловчи
принциплар;
4) ходимлар
меҳнат
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишни
ифода
этувчи
принциплар.
Меҳнат ҳуқуқининг асосий принциплари Ўзбекистон Республи- касининг
Конституцияси ва ҳуқуқнинг шу соҳасига оид муҳим норматив-ҳуқуқий
ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси
Конституциясининг 37-моддасида таъкид- ланганидек, «Ҳар бир шахс меҳнат
қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда
кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. Суд ҳукми
билан тайинланган жазони ўташ тартибидан ёки қонунда кўрса- тилган бошқа
ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади».
Ушбу моддага асосан ҳар бир шахс ўз манфаатлари ва эркинлик- ларига
асосланиб, қайси фаолият билан шуғулланиш ва қандай касб танлашни ўзи ҳал
этади. Бу қоида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 23-моддаси
мазмунига мувофиқ равишда киритилган. Унда айтилишича, ҳар бир инсон
меҳнат қилиш, иш турини ўз эрки билан танлаб олиш, меҳнатнинг адолатли ва
қулай шароитларида фаолият кўрсатиш ҳамда ишсизликдан муҳофаза этилиш,
шунингдек бирор камситишсиз меҳнатига яраша ҳақ олиш ҳуқуқларига эгадир.
Шуни таъкидлаш лозимки, меҳнатнинг эркинлиги принципи унинг
ихтиёрийлигини
билдиради.
Ушбу
принципларнинг
мазмуни
Меҳнат
кодексининг 57-моддасида ўз аксини топган. Унга кўра, унумли ва ижодий
меҳнат қилиш қобилиятини тасарруф этиш ва қонун билан тақиқланмаган ҳар
қандай фаолият билан шуғулланиш барча фуқароларнинг мутлақ ҳуқуқидир. Шу
билан бирга, ихтиёрий равишда иш билан банд бўлмаслик жавобгарликка
тортиш учун асос бўла олмайди.
Меҳнатнинг эркинлиги принципининг ўзига хос ижтимоий- ҳуқуқий
хусусияти шундан иборатки, унда фуқаролар билан давлат ўртасида меҳнат
юзасидан келиб чиқадиган муносабатлар акс этади. Бунда давлатнинг аҳолини
иш билан таъминлашга оид мажбу- риятлари, меҳнатнинг эркинлиги ва
ихтиёрийлиги принципини зарур кафолатлар билан бойитади.
Бу принциплар Меҳнат кодексининг 58-моддасида ўз ифодасини
топган.Унга кўра давлат:
– иш билан таъминлаш турини, шу жумладан турли меҳнат режимидаги
ишни танлаш эркинлигини;
– ишга қабул қилишни қонунга хилоф равишда рад этишдан ва меҳнат
шартномасини ғайриқонуний равишда бекор қилишдан ҳимояланишни;
– мақбул келадиган иш танлаш ва ишга жойлашишга бепул ёрдам беришни;
– ҳар кимга касбга ва ишга эга бўлишда, меҳнат қилиш ва иш билан
таъминлаш шарт-шароитларида, меҳнатга ҳақ олишда, хизмат поғонасидан
юқорилаб боришда тенг имкониятлар яратишни;
– янги касбга (мутахассисликка) бепул ўқитишни, маҳаллий меҳнат
органларида ёки уларнинг йўлланмаси билан бошқа ўқув юртларида стипендия
тўлаб, малакасини оширишни;
– бошқа жойдаги ишга қабул қилинганда моддий харажатлар учун қонун
ҳужжатларига мувофиқ компенсация тўлашни;
– ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш учун муддатли меҳнат
шартномалари тузиш имкониятини кафолатлайди.
Иш билан таъминлашнинг ҳуқуқий, иқтисодий ва ташкилий шартлари ҳамда
меҳнат қилиш ҳуқуқини амалга оширишнинг кафолатлари меҳнат тўғрисидаги
қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилади.
Аҳолининг ишга жойлашишига кўмаклашиш Ўзбекистон Республикаси
Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тизимининг тегишли
органлари томонидан амалга оширилади.
Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилигида меҳнатнинг шартлари
барча ходимлар учун
бир хил белгиланган бўлиши, чеклашлар ҳамда
камситишларга йўл қўйилмаслиги кўзда тутилган. Жумладан, Меҳнат
кодексининг 6-моддасига асосан: барча фуқаролар меҳнат ҳуқуқларига эга
бўлиш ва улардан фойдаланишда тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ёши, ирқи,
миллати, тили, ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб мавқеи, динга
бўлган муносабати, эътиқоди, жамоат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек
ходимларнинг ишчанлик қобилиятларига ва улар меҳнатининг натижаларига
алоқадор бўлмаган бошқа жиҳатларига қараб меҳнатга оид муносабатлар
соҳасида ҳар қандай чеклашларга ёки имтиёзлар белгилашга йўл қўйилмайди ва
булар камситиш деб ҳисобланади.
Меҳнат соҳасида унинг муайян турига оид талаблар ёки давлатнинг
юқорироқ ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар (аёллар, вояга етмаганлар,
ногиронлар ва бошқалар) тўғрисидаги алоҳида ғамхўрлиги билан боғлиқ
фарқлашлар камситиш деб ҳисобланмайди.
Меҳнат фаолияти давомида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс уни
бартараф этиш, камситувчидан ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни
ундириш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин. Лекин айрим
тоифадаги ходимларнинг меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш ўзига
хос хусусиятларга эга бўлиши мумкин, улар қуйидагилар:
– ходим билан корхона ўртасидаги меҳнат алоқасига хос;
– ходим меҳнатининг шарт-шароитларига хос;
– табиий иқлим шароитлари;
– ходим меҳнат қилаётган жойнинг алоҳида ҳуқуқий тартиби;
– бошқа объектив омиллар.
Давлат хизматчиларининг меҳнатини тартибга солишнинг хусусиятлари эса
қонун билан белгиланади.
Меҳнатнинг шартларини белгилашда меҳнат жамоалари, касаба уюшмаси
ёки ходимлар вакиллик органларининг иштироки муҳим аҳамият касб этади.
Айни вақтда бу органлар меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари
сифатида тегишли ваколат ва ҳуқуқларга эга. Масалан, Меҳнат кодексининг 23-
моддасига кўра, ходимларнинг вакиллик органлари қуйидагиларга ҳақли:
– музокаралар олиб бориш, жамоа шартномалари ва келишув- лари тузиш,
уларнинг бажарилишини текшириб туриш, иш берув- чига корхонада меҳнат
тўғрисида норматив ҳужжатлар тайёрлаш юзасидан таклифлар киритиш;
–
корхонани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга доир масалаларни
кўриб чиқишда қатнашиш;
– меҳнат низоларини кўрувчи органларда ходимлар манфаатини ҳимоя
қилиш;
– иш берувчи ҳамда у вакил қилган шахсларнинг қарорлари меҳнат
тўғрисидаги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга зид бўлса ёхуд
ходимларнинг ҳуқуқларини бошқача тарзда бузаётган бўлса, бу қарорлар
устидан судга шикоят қилиш.
Вакиллик органлари ижтимоий меҳнат муносабатларида ходим- ларнинг
манфаатларини ҳимоя этишга қаратилган бошқа хатти- ҳаракатларни, башарти
улар қонун ҳужжатларида белгиланган қоидаларга зид бўлмаса, амалга
оширишлари мумкин.
Ходимларнинг вакиллик органлари ҳуқуқларининг амалга оширилиши
корхонада меҳнат самарадорлигини пасайтирмаслиги, ўрнатилган тартиб ва иш
режимини бузмаслиги керак.
Бундан ташқари, меҳнат ҳуқуқида соҳалараро принципларга ҳам амал
қилиниши зарур. Жумладан:
а) фуқароларнинг соғлиғи ва ҳаётининг ҳар томонлама муҳофаза қилиниши;
б) қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда моддий таъминот олиш
ҳуқуқининг таъминланиши;
в) ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг бирлиги;
г) фаолият турини, иш жойини танлашнинг эркинлиги каби принциплар.
Меҳнат ҳуқуқи фақат ўзигагина хос бўлган тармоқ прин- ципларига ҳам
амал қилади. Улар меҳнат ҳуқуқи фани ва тармоғининг ўзига хос хусусиятларини
ифодалайди.
Меҳнат ҳуқуқининг ўзига хос принциплари қуйидагилардан иборат:
– меҳнат муносабатларига киришишнинг эркинлиги, ихтиёрий- лиги ва
мажбурий меҳнатга йўл қўйилмаслиги;
– фуқароларнинг ўз жисмоний ва ақлий имкониятларидан фойдаланиш
чоғида мутлақо мустақил ва эркин эканликлари;
– иш кучининг товар эканлиги, унинг баҳоси меҳнат бозоридаги талаб ва
таклифларга кўра белгиланиши, давлатнинг меҳнат бозори- нинг шаклланиши ва
фаолият юритувига кўмаклашуви;
– ижтимоий ҳимояга муҳтож, меҳнат бозорида тенг рақобатлаша
олмайдиган аҳоли қатламларини ишга жойлаштиришда давлатнинг қўллаб-
қувватлаши ва ёрдам кўрсатиши;
– ишсизликдан ҳимояланишнинг кафолатланиши;
– меҳнат муносабатларини тартибга солишда шартномавий ҳамда локал
меъёрий ҳужжатларнинг устуворлиги;
– минимал меҳнат шароитлари яратилишини таъминлаш барча мулкчилик
шаклидаги корхоналар учун мажбурийлиги;
– меҳнат интизомига амал қилишнинг зарурлиги;
– меҳнатга ҳақ тўлашда бажарилган ишнинг миқдори ва сифатига кўра
чекланмаган ҳақ тўланиши;
– ходимлар
ва
иш
берувчилар
вакиллигининг
мавжудлиги
ва
можароларнинг музокаралар йўли билан ҳал этилиши;
– хотин-қизлар, ёшлар, ногиронлар меҳнатининг махсус муҳо- фаза
этилиши, уларга қўшимча кафолатлар берилиши ва бошқа.
Меҳнатга оид қонун ҳужжатларида меҳнат муносабатларида қўлланадиган
бошқа принциплар ҳам назарда тутилган бўлиши мумкин.
Меҳнат ҳуқуқи принципларига амал қилиниши ходимлар ва иш берувчилар
манфаатларини
ҳимоя
қилишда
қонунчилик
ва
ижтимоий
адолатни
таъминлашнинг асосий омили ҳисобланади. Давлат ва жамият ривожи билан
боғлиқ бозор муносабатларининг тобора ривожланиб бориши жараёнида меҳнат
ҳуқуқининг принциплари ҳам такомиллашиб, янгиланиб бораверади.
2. Меҳнат ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг таснифи
Меҳнат ҳуқуқининг субъектлари ижтимоий меҳнат муносабат- ларининг
иштирокчилари (айрим шахслар, ташкилотлар)дан иборат бўлиб, улар субъектив
ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг эгалари бўлиши мумкин. Фуқаролар, иш
берувчилар, ходимларнинг вакиллик органлари, иш берувчиларнинг вакиллик
органлари, давлатнинг иш билан таъминлаш органлари меҳнат ҳуқуқининг
субъектлари ҳисобланади. Уларнинг ҳар бири ўзига хос ҳуқуқий хусусият –
юридик мақомга эга бўлади.
Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқий мақоми уларнинг ҳуқуқ ва
муомала лаёқатини, шунингдек субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларини
бажармаганлик учун жавобгарлигини ўз ичига олади. Меҳнат ҳуқуқининг
субъекти бўла олиш айни пайтда муайян шароитлар мавжуд бўлганида,
шахснинг меҳнат муносабатларида иштирок эта олишини англатади.
Субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар муайян ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамлаб
қўйилади.
Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқий мақоми умумий ва махсус бўлиши
мумкин. Умумий мақом барча субъектлар учун бирдек, махсус мақом эса айрим
тоифа ходимларга тааллуқлидир.
Меҳнат ҳуқуқининг субъекти бўлиши учун ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга
бўлиши керак.
Меҳнат ҳуқуқий лаёқати деганда, шахснинг меҳнатга оид ҳуқуқи ва
мажбуриятлари тушунилади.
Юридик манбаларда қайд этилганидек1, ҳуқуқий лаёқат – шахснинг ҳуқуқ
нормаларига мувофиқ субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятларга эга бўла
олиш қобилиятидир. Бошқача айтганда, ҳуқуқий лаёқат жисмоний ва юридик
шахсларнинг қонунда назарда тутилган турли муносабатларга киришиш
қобилиятидир. Ҳуқуқий лаёқат инсон туғилиши билан вужудга келиб, у вафот
этгандан кейин тамом бўлади (яшаш, турар жойга эга бўлиш, мерос олиш, тиббий
ёрдам олиш, таълим олиш ва ҳ.к.).
Муомала лаёқати – жисмоний ва юридик шахснинг ўзига тегишли ҳуқуқини
ўзи бевосита амалга ошириш қобилиятини англатади. Баъзида муомала
лаёқатини қонунга асосланган ҳолда маълум ҳуқуқий оқибатлар билан
боғланадиган ҳаракатлар қилиш лаёқати деб ҳам таърифлаш мумкин.
Муомала лаёқати фуқароларда меҳнат қонунчилигида белги- ланган ёшга
етганида, юридик шахсларда эса унинг устав ёки низоми билан белгилаб
берилган доирада вужудга келади.
Амалдаги Меҳнат кодексининг 2-бобига кўра, меҳнат ҳуқуқининг
субъектлари қуйидагилардир:
биринчидан, ходимлар, яъни белгиланган ёшга етган (МК 77-м.) ҳамда иш
берувчи
билан
меҳнат
шартномаси
тузган
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролари, шунингдек, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар;
иккинчидан, иш берувчилар. Яъни улар қуйидагилар бўлиши мумкин: а)
корхоналар, шу жумладан, уларнинг алоҳида таркибий бўлинмалари ўз
раҳбарлари тимсолида; б) мулкдорнинг ўзи айни бир вақтда раҳбар бўлган
хусусий корхоналар; в) 18 ёшга тўлган айрим шахслар қонун ҳужжатларида
назарда тутилган ҳолларда;
учинчидан, меҳнат жамоаси (МК 19-м.);
тўртинчидан, касаба уюшмалари (МК 20-м.).
Энди меҳнат ҳуқуқининг субъекти ҳисобланувчи шахсларнинг ҳуқуқий
мақомини алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 14-моддасида:«Белгиланган
ёшга етган (МК 77-м.) ҳамда иш берувчи билан меҳнат шартномаси тузган
Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек чет эл фуқаролари ва
фуқаролиги бўлмаган шахслар меҳнатга оид муносабатларнинг субъектлари
бўлиши мумкин» – деб қайд этилган.
Фуқаролар иштирок этадиган ижтимоий муносабатларнинг энг кенг
тарқалгани – меҳнат муносабатларидир. У турли мулкчилик шаклига асосланган,
хилма-хил усулларда хўжалик фаолияти юритувчи корхона, муассаса ва
ташкилотларга
ишга
кириш
асосида
вужудга
келади.
Ўзбекистон
Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган
шахсларнинг меҳнат муносабатларининг субъектлари бўлиши – уларнинг
ҳуқуқий мавқеига боғлиқ. Фуқаро, энг аввало, меҳнат қилиши учун қонунда
белгиланган ёшга етган бўлиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат
кодексининг 77-моддасига кўра, 16 ёшга етган, жисмоний ва ақлий меҳнат
қилишга лаёқатли бўлган фуқаролар билан меҳнат шартномаси тузилиши
мумкин. Ёшларни меҳнатга тайёрлаш учун умумтаълим мактаблари, ўрта
махсус, касб-ҳунар ўқув юртларининг ўқувчиларини уларнинг соғлиғига ҳамда
маънавий ва ахлоқий камол топишига зиён етказмайдиган, таълим олиш
жараёнини бузмайдиган енгил ишни ўқишдан бўш вақтида бажариши учун –
улар ўн беш ёшга тўлганидан кейин ота-онасидан бирининг ёки ота-онасининг
ўрнини босувчи шахслардан бирининг ёзма розилиги билан ишга қабул қилишга
йўл қўйилади.
18 ёшга тўлмаган шахслар меҳнат муносабатларида қатнаш- ганларида
уларнинг соғлиғи ва меҳнатини муҳофаза қилишнинг қўшимча махсус
қоидалари назарда тутилган. Айрим ҳолларда, меҳнат муносабатлари фақат 18
ёшга тўлган шахслар (масалан, транспорт воситасини бошқариш, товар моддий
ва пул қиммат- ликлари билан ишлаш ва ҳ.к.) ва ҳатто ундан катта ёшдаги
шахслар (масалан, судьялик лавозимига камида 25 ёшга тўлган шахсларнинг
тайинланиши ёки сайланиши) билан ўрнатилиши мумкин.
Фуқаро муайян ҳолларда меҳнат муносабатларининг субъекти бўла олиши
учун бир қанча қўшимча талабларга жавоб бериши лозим. Жумладан, айрим
ишлар ва вазифаларга махсус билим ёки малакага эга бўлган, ўзининг жисмоний-
физиологик қобилият- ларини намоён эта оладиган шахсларгина қабул
қилинишлари мумкин. Руҳий касаллиги ёки ақлий заифлиги туфайли суд
томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган ва ҳомийлик остида бўлган
шахслар
меҳнат
муносабатларининг
субъектлари
бўла
олмайдилар.
Саломатлигининг ҳолатига кўра, I ёки II гуруҳ ногирони бўлган шахсларнинг
меҳнат ҳуқуқининг субъектлари сифатидаги лаёқати бирмунча чекланганлиги
эътиборга олинмоғи лозим. Шунингдек, содир этган ҳуқуқбузарлик хатти-
ҳаракатлари учун муайян касблар ёки лавозимларда ишлаш ҳуқуқидан суднинг
қарори ёхуд ҳукми билан маҳрум этилган шахсларнинг меҳнат ҳуқуқий-муомала
лаёқати ҳам чекланган хусусиятга эгалиги инобатга олиниши шарт.
Ходимнинг меҳнат ҳуқуқий мақоми унинг юридик ҳуқуқий мақомининг
таркибий қисмидир.
Ходимларнинг меҳнат ҳуқуқий мақоми барчаси учун уларнинг миллати,
ирқи ва бошқа фарқларидан қатъи назар, айни бир хилдир. Меҳнат қилиш
борасидаги конституциявий ҳуқуқларнинг кафолатланиши, бу ҳуқуқларнинг
амалга оширилиши учун шарт- шароитлар яратилиши фуқаролар меҳнат ҳуқуқий
мақомининг таркибий қисми ҳисобланади. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги
бўлмаган шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида меҳнат ҳуқуқий
муносабатлари субъектлари бўла олишларининг энг муҳим шартларидан бири –
уларнинг Ўзбекистон Республикасида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш учун
белгиланган тартибда рухсат (лицензия) олишлари лозимлигидир.
Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисидаги қонуннинг 13- моддасида чет эл
фуқароларининг Ўзбекистон Республикасидаги меҳнат фаолияти қонун
ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилиши мумкинлиги қайд
этилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 19
октябрдаги 408-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида
хорижий ишчи кучларини жалб қилиш ва улардан фойдаланиш тартиби
тўғрисидаги низом» ҳам худди шу мақсадни амалга оширишга қаратилган.
Фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
белгиланган
тартибда
Ўзбекистон
Республикасининг ҳудудида доимий яшаш учун гувоҳнома олганларидан
кейингина меҳнат фаолияти билан шуғулланишлари мумкин.
Тегишли рухсатнома (лицензия)га эга бўлмаган шахсларга Ўзбекистон
Республикасида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш тақиқланади, шундай
ҳоллар аниқланган тақдирда, ўша шахслар Ўзбекистон Республикасидан
чиқариб юборилади. Бундай шахсларни лицензиясиз ишга қабул қилган
мансабдор шахслар тегишли ҳуқуқий жавобгарликка тортилишлари мумкин.
Фуқаролар (жисмоний шахслар) меҳнат ҳуқуқининг субъектлари сифатида
муайян мажбуриятларни бажаришлари лозимлиги уларнинг меҳнат ҳуқуқий
мақомининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бундай мажбуриятлар
меҳнат шартномаси ва бошқа меъёрий ҳужжатларда назарда тутилган.
Жиноий жазо тариқасида шахсларнинг меҳнатга оид ҳуқуқий лаёқатини
чеклаш, яъни маълум фаолият билан шуғулланиш ёки маълум бир лавозимда
хизмат қилишдан маҳрум этиш учун асосий ёки қўшимча жазо сифатида қонунда
белгиланган асослар бўйича ва фақат суд ҳукми билан йўл қўйилади.
Меҳнатга оид муносабатларнинг субъекти бўлган ҳар бир ходим Меҳнат
кодексининг 16-моддасида кўрсатилган асосий меҳнат ҳуқуқларига эга, булар:
– ўз меҳнати учун қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақидан оз
бўлмаган миқдорда ҳақ олиш;
– муддатлари чегараси белгиланган иш вақтини ўрнатиш, бир қатор
касблар ва ишлар учун иш кунини қисқартириш, ҳар ҳафталик дам олиш кунлари,
байрам кунлари, шунингдек ҳақ тўланадиган йиллик таътиллар бериш орқали
таъминланадиган дам олиш;
– хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган шароит- ларда
меҳнат қилиш;
– касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш;
– иш билан боғлиқ ҳолда соғлиғига ёки мол-мулкига етказилган зарарнинг
ўрнини қоплаш;
– касаба уюшмаларига ҳамда ходимлар ва меҳнат жамоа- ларининг
манфаатларини ифода этувчи бошқа ташкилотларга бирла- шиш;
– қариганда, меҳнат қилиш қобилиятини йўқотганда, боқувчи- сидан
маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий
таъминот олиш;
– ўзининг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шу жумладан суд орқали
ҳимоя қилиш ва малакали юридик ёрдам олиш;
– жамоаларга доир меҳнат низоларида ўз манфаатларини қувватлаш.
Меҳнат муносабатларининг иккинчи муҳим субъекти – корхо- налар,
муассасалар, ташкилотлар ва муомалага лаёқатли айрим шахслар, бир сўз билан
айтганда, иш берувчилардир. Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик
фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги 2000 йил 25 май қонунида
Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги
бўлмаган шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида турли шаклдаги
тадбиркорлик фаолиятлари билан шуғулланишлари мумкинлиги, шунингдек
ходимларни ишга ёллаш ва ишдан бўшатиш ҳуқуқига эгалиги белгилаб
қўйилган.Одатда «юридик шахс» ҳуқуқий мақомига эга бўлган корхона ва
ташкилотлар
меҳнат
муносабатларининг
субъектлари
ҳисобланган
иш
берувчилар сифатида қатнашадилар. Аммо баъзи ҳолларда маиший, уй-рўзғор
эҳтиёжларини қондириш учун жисмоний шахслар, айрим фуқароларнинг бошқа
фуқароларни ишга ёллаш ҳоллари ҳам тез-тез учраб туради.
Корхона ва ташкилотларнинг меҳнат ҳуқуқи субъектлари сифатида меҳнат
муносабатларида иштирок этишлари, уларнинг иш берувчи сифатидаги ҳуқуқий
мақоми, энг аввало, корхоналар, қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат
хўжалиги), акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш,
жамоат бирлашмалари, кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни
рағбатлантириш, кооперация, хорижий инвестициялар тўғрисидаги ва бошқа
қонунларда белгилаб қўйилган. Ҳар бир корхонага хос ишлаб чиқариш,
ташкилий тузилиш ва бошқа хусусиятлар ҳисобга олиниб уларнинг ҳуқуқий
субъектлилик, жумладан, меҳнат ҳуқуқий субъектлилик мақомлари уларнинг
таъсис ҳужжатларида, айниқса, низомларида белгилаб қўйилади.
Амалдаги қонунчиликка кўра, хўжалик фаолиятининг айрим турлари билан
шуғулланиш учун юридик шахсларнинг ваколатли давлат органларига мурожаат
қилиб, махсус рухсатнома (лицензия- лар) олишлари лозимлиги кўзда тутилган
ҳолларда (масалан, банк фаолияти, транспортда ташиш хизматлари кўрсатиш,
савдо- воситачилик ва бошқалар), ана шундай рухсатномага эга бўлган юридик
шахсларгина ушбу фаолиятларни амалга ошириш юзасидан иш берувчилар
саналишлари, яъни меҳнат муносабатларининг субъектлари бўлишлари мумкин.
Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, давлат ҳокимияти маҳаллий
органларининг иш берувчи сифатида меҳнат муносабат- ларида иштирок
этишлари, ушбу давлат органларига ходимларни ишга тайинлаш ёки лавозимга
сайлаш қоидалари махсус қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилади.
Уларнинг иш берувчи сифатида меҳнат муносабатларидаги ҳуқуқий мақомлари
ҳам ушбу органлар фаолиятига оид қонунларда белгилаб қўйилади. Масалан,
Ўзбекистон Республикаси давлат солиқ ва давлат божхона хизматлари
тўғрисидаги қонунларда ушбу давлат органларига хизматчиларни ишга олиш,
ишдан бўшатишга оид қоидалар белгилаб қўйилган. Чет эл корхоналари, чет эл
сармояси иштирок этган қўшма корхоналар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида
меҳнат ҳуқуқининг субъектлари бўла олишлари учун улар қонунда белги- ланган
тартибда ваколатли органлар томонидан давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Корхона ва ташкилотларнинг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифати- даги
ваколатлари ушбу корхоналарнинг мулкдорлари томонидан бевосита (хусусий
корхона эгасининг ўзи томонидан) ёки у ваколат берган махсус бошқарув органи
(директор, раис, бошқарув ва ҳ.к.) томонидан амалга оширилиши мумкин. Бу
ҳақида корхонанинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи асосий ҳужжат – корхона
низомида батафсил ёритилган бўлади. Корхона мулкдори ваколат берган ва
унинг номидан меҳнат муносабатларида субъект сифатида иштирок этувчи
махсус бошқарув органи – маъмуриятнинг ҳуқуқий мақоми корхона низомида
ёки ушбу бошқарув органи ваколатлари доираси- ни белгиловчи махсус ҳужжат
(мансаб йўриқномаси)да акс этган бўлади.
Давлат корхона (муассаса, ташкилот)ларининг иш берувчи сифатидаги
ваколат доираси ва ҳуқуқий мақоми тегишли давлат органи (вазирлик, орган)
томонидан тасдиқланган меъёрий ҳужжатда назарда тутилади.
Меҳнат кодексининг 17-моддасига биноан, иш берувчининг
асосий ҳуқуқлари қуйидагилардан иборат:
– корхонани бошқариш ва ўз ваколатлари доирасида мустақил қарорлар
қабул қилиш;
– қонун ҳужжатларига мувофиқ якка тартибдаги меҳнат шарт- номаларини
тузиш ва бекор қилиш;
– меҳнат шартномасида шарт қилиб кўрсатилган ишни лозим даражада
бажаришни ходимдан талаб қилиш;
– ўз манфаатларини ҳимоялаш учун бошқа иш берувчилар билан бирга
жамоат бирлашмалари тузиш ва бундай бирлашмаларга аъзо бўлиш кабилар.
Шу ўринда ходимлар ва иш берувчиларнинг вакиллиги ҳақида тўхталамиз.
Меҳнат муносабатларида ходим ва иш берувчи бевосита ҳамда билвосита
муносабатларга киришишлари мумкин. Бевосита муносабатлар ходимлар ва иш
берувчиларнинг ўзлари томонидан, билвосита муносабатлар эса уларнинг
вакиллари, вакиллик орган- лари орқали амалга оширилади.
Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқлари ва мажбурият- ларининг ўзлари
ваколат берган махсус шахслар ёки органлар
