МЕҲНАТНИ ҲУҚУҚИЙ БОШҚАРИШНИНГ АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАРИ. МЕҲНАТ ҲУҚУҚИНИНГ СУБЪЕКТЛАРИ

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

36,6 KB


МЕҲНАТНИ ҲУҚУҚИЙ БОШҚАРИШНИНГ АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАРИ. МЕҲНАТ ҲУҚУҚИНИНГ СУБЪЕКТЛАРИ Режа: 1. Меҳнат ҳуқуқининг принциплари, турлари ва аҳамияти 2. Меҳнат ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг таснифи 3. Касаба уюшмалари – меҳнат ҳуқуқининг субъекти Меҳнат муносабатларини тартибга солишда турли мулкчилик шаклидаги корхона ва ташкилотларда ишлаётган ходимларнинг меҳнатга оид ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, айрим иш берувчиларнинг йўл қўйиши мумкин бўлган ўзбошимчаликлари, қонунбузарлик- ларини бартараф этиш, шу жумладан баъзи ходимларнинг ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилишларига йўл қўймаслик меҳнат муносабатларида қонунчилик ва адолатни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ходим ва иш берувчи- нинг ҳуқуқлари тенг эканлигини эътироф этади, уларга бир хил иқтисодий ҳамда ҳуқуқий шароит яратиб беради, шу тариқа улар ўртасида зиддиятлар юз беришининг олдини олади. Аммо тараққиёт диалектикаси ва ҳаёт қонунларига кўра, ходим билан иш берувчи ўртасида турли ихтилофлар юз бериши учун ҳар доим сабаблар етарли бўлиши мумкин. Меҳнат қонунчилигининг вазифаларидан бири шундай ихтилофлар юз беришига шароит яратувчи вазиятларни бартараф эта бориш, юз берганида эса, уларни адолат ва қонунчилик принципларига қатъий амал қилган МЕҲНАТНИ ҲУҚУҚИЙ БОШҚАРИШНИНГ АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАРИ. МЕҲНАТ ҲУҚУҚИНИНГ СУБЪЕКТЛАРИ Режа: 1. Меҳнат ҳуқуқининг принциплари, турлари ва аҳамияти 2. Меҳнат ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг таснифи 3. Касаба уюшмалари – меҳнат ҳуқуқининг субъекти Меҳнат муносабатларини тартибга солишда турли мулкчилик шаклидаги корхона ва ташкилотларда ишлаётган ходимларнинг меҳнатга оид ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, айрим иш берувчиларнинг йўл қўйиши мумкин бўлган ўзбошимчаликлари, қонунбузарлик- ларини бартараф этиш, шу жумладан баъзи ходимларнинг ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилишларига йўл қўймаслик меҳнат муносабатларида қонунчилик ва адолатни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ходим ва иш берувчи- нинг ҳуқуқлари тенг эканлигини эътироф этади, уларга бир хил иқтисодий ҳамда ҳуқуқий шароит яратиб беради, шу тариқа улар ўртасида зиддиятлар юз беришининг олдини олади. Аммо тараққиёт диалектикаси ва ҳаёт қонунларига кўра, ходим билан иш берувчи ўртасида турли ихтилофлар юз бериши учун ҳар доим сабаблар етарли бўлиши мумкин. Меҳнат қонунчилигининг вазифаларидан бири шундай ихтилофлар юз беришига шароит яратувчи вазиятларни бартараф эта бориш, юз берганида эса, уларни адолат ва қонунчилик принципларига қатъий амал қилган ҳолда ҳал этилишини таъминлашдан иборат. Корхоналарда ходим ва иш берувчи ўртасида меҳнат низоси юз беришига бир қатор объектив ҳамда субъектив омиллар сабаб бўлади. Объектив омилларга меҳнат ҳуқуқи субъектларида ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятнинг даражаси юқори эмаслиги, ишлаб чиқаришни ташкил этишда йўл қўйиладиган камчиликлар, меҳнат муносабатларида иштирок этувчи шахслар манфаатлари ўртасида зиддиятлар юзага келиши ва бошқалар киради. Айрим ходимлар ва иш берувчиларнинг ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилишлари, корхонанинг меҳнат жамоасида носоғлом маънавий, психологик муҳитнинг юзага келиши каби ҳолатлар меҳнат низолари юз беришининг субъектив омиллари бўлиши мумкин. Меҳнат жараёни- да ходим ва иш берувчи ўртасидаги якка меҳнат ихтилофлари, қоидага кўра, ҳар иккала тарафнинг музокаралари, ўзаро келишувлари орқали тинч йўл билан ҳал этилиши лозим. Аммо бундай келишмовчиликлар тинч йўл билан ҳал этилмаса, меҳнат низоси қонунда белгиланган тартибда махсус органлар томонидан кўриб чиқилиши ва ҳал этилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг амалга оширилаётган ҳуқуқий ислоҳотлар жараёнида халқимизнинг бозор муносабатлари шароитларига мос келадиган янги ҳуқуқий дунёқараши ва қадриятлари шакллана бормоқда. Бундай қадриятлар сўнгги йилларда қабул қилинаётган қонунларда мутлақо янги принциплар асосида намоён бўлмоқда. Жумладан, Меҳнат кодексининг қабул қилиниши, меҳнатга оид бир қатор қонунларнинг ишлаб чиқилиши туфайли шу ҳуқуқ соҳасига хос бўлган янгича принциплар меҳнат ҳуқуқи соҳасида меҳнат муносабатларини тартибга солишга оид раҳбарий ғоялар, етакчи тушунчалар шакллана бошлади. Биринчи навбатда, меҳнат ҳуқуқи фанида ўрганиладиган умумҳуқуқий, инсонпарварлик принциплари: ижтимоий адолат, камситишга йўл қўймаслиги, фуқароларнинг қонун олдида тенг эканлиги, қонунчиликка қатъий амал қилинишини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиздир. Меҳнат ҳуқуқининг принциплари деганда, қонунлар билан мус- таҳкамланган, меҳнат ҳуқуқи соҳасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи асосий ҳолда ҳал этилишини таъминлашдан иборат. Корхоналарда ходим ва иш берувчи ўртасида меҳнат низоси юз беришига бир қатор объектив ҳамда субъектив омиллар сабаб бўлади. Объектив омилларга меҳнат ҳуқуқи субъектларида ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятнинг даражаси юқори эмаслиги, ишлаб чиқаришни ташкил этишда йўл қўйиладиган камчиликлар, меҳнат муносабатларида иштирок этувчи шахслар манфаатлари ўртасида зиддиятлар юзага келиши ва бошқалар киради. Айрим ходимлар ва иш берувчиларнинг ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилишлари, корхонанинг меҳнат жамоасида носоғлом маънавий, психологик муҳитнинг юзага келиши каби ҳолатлар меҳнат низолари юз беришининг субъектив омиллари бўлиши мумкин. Меҳнат жараёни- да ходим ва иш берувчи ўртасидаги якка меҳнат ихтилофлари, қоидага кўра, ҳар иккала тарафнинг музокаралари, ўзаро келишувлари орқали тинч йўл билан ҳал этилиши лозим. Аммо бундай келишмовчиликлар тинч йўл билан ҳал этилмаса, меҳнат низоси қонунда белгиланган тартибда махсус органлар томонидан кўриб чиқилиши ва ҳал этилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг амалга оширилаётган ҳуқуқий ислоҳотлар жараёнида халқимизнинг бозор муносабатлари шароитларига мос келадиган янги ҳуқуқий дунёқараши ва қадриятлари шакллана бормоқда. Бундай қадриятлар сўнгги йилларда қабул қилинаётган қонунларда мутлақо янги принциплар асосида намоён бўлмоқда. Жумладан, Меҳнат кодексининг қабул қилиниши, меҳнатга оид бир қатор қонунларнинг ишлаб чиқилиши туфайли шу ҳуқуқ соҳасига хос бўлган янгича принциплар меҳнат ҳуқуқи соҳасида меҳнат муносабатларини тартибга солишга оид раҳбарий ғоялар, етакчи тушунчалар шакллана бошлади. Биринчи навбатда, меҳнат ҳуқуқи фанида ўрганиладиган умумҳуқуқий, инсонпарварлик принциплари: ижтимоий адолат, камситишга йўл қўймаслиги, фуқароларнинг қонун олдида тенг эканлиги, қонунчиликка қатъий амал қилинишини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиздир. Меҳнат ҳуқуқининг принциплари деганда, қонунлар билан мус- таҳкамланган, меҳнат ҳуқуқи соҳасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи асосий ғоялар, раҳбарий қоидалар тушунилмоғи лозим. Меҳнат ҳуқуқининг принципларини қуйидаги асосий гуруҳларга ажратиш мумкин: 1) меҳнат бозорини ва аҳолини иш билан таъминлашни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш борасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи принциплар (Меҳнат кодексининг 58-моддаси); 2) меҳнатнинг шартларини белгилашга доир бошқарув асосини ўз ичига олган принциплар; 3) ходимлар меҳнатини қўллашни тартибга солишни белгиловчи принциплар; 4) ходимлар меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ифода этувчи принциплар. Меҳнат ҳуқуқининг асосий принциплари Ўзбекистон Республи- касининг Конституцияси ва ҳуқуқнинг шу соҳасига оид муҳим норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37-моддасида таъкид- ланганидек, «Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. Суд ҳукми билан тайинланган жазони ўташ тартибидан ёки қонунда кўрса- тилган бошқа ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади». Ушбу моддага асосан ҳар бир шахс ўз манфаатлари ва эркинлик- ларига асосланиб, қайси фаолият билан шуғулланиш ва қандай касб танлашни ўзи ҳал этади. Бу қоида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 23-моддаси мазмунига мувофиқ равишда киритилган. Унда айтилишича, ҳар бир инсон меҳнат қилиш, иш турини ўз эрки билан танлаб олиш, меҳнатнинг адолатли ва қулай шароитларида фаолият кўрсатиш ҳамда ишсизликдан муҳофаза этилиш, шунингдек бирор камситишсиз меҳнатига яраша ҳақ олиш ҳуқуқларига эгадир. Шуни таъкидлаш лозимки, меҳнатнинг эркинлиги принципи унинг ихтиёрийлигини билдиради. Ушбу принципларнинг мазмуни Меҳнат ғоялар, раҳбарий қоидалар тушунилмоғи лозим. Меҳнат ҳуқуқининг принципларини қуйидаги асосий гуруҳларга ажратиш мумкин: 1) меҳнат бозорини ва аҳолини иш билан таъминлашни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш борасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи принциплар (Меҳнат кодексининг 58-моддаси); 2) меҳнатнинг шартларини белгилашга доир бошқарув асосини ўз ичига олган принциплар; 3) ходимлар меҳнатини қўллашни тартибга солишни белгиловчи принциплар; 4) ходимлар меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ифода этувчи принциплар. Меҳнат ҳуқуқининг асосий принциплари Ўзбекистон Республи- касининг Конституцияси ва ҳуқуқнинг шу соҳасига оид муҳим норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37-моддасида таъкид- ланганидек, «Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. Суд ҳукми билан тайинланган жазони ўташ тартибидан ёки қонунда кўрса- тилган бошқа ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади». Ушбу моддага асосан ҳар бир шахс ўз манфаатлари ва эркинлик- ларига асосланиб, қайси фаолият билан шуғулланиш ва қандай касб танлашни ўзи ҳал этади. Бу қоида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 23-моддаси мазмунига мувофиқ равишда киритилган. Унда айтилишича, ҳар бир инсон меҳнат қилиш, иш турини ўз эрки билан танлаб олиш, меҳнатнинг адолатли ва қулай шароитларида фаолият кўрсатиш ҳамда ишсизликдан муҳофаза этилиш, шунингдек бирор камситишсиз меҳнатига яраша ҳақ олиш ҳуқуқларига эгадир. Шуни таъкидлаш лозимки, меҳнатнинг эркинлиги принципи унинг ихтиёрийлигини билдиради. Ушбу принципларнинг мазмуни Меҳнат кодексининг 57-моддасида ўз аксини топган. Унга кўра, унумли ва ижодий меҳнат қилиш қобилиятини тасарруф этиш ва қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият билан шуғулланиш барча фуқароларнинг мутлақ ҳуқуқидир. Шу билан бирга, ихтиёрий равишда иш билан банд бўлмаслик жавобгарликка тортиш учун асос бўла олмайди. Меҳнатнинг эркинлиги принципининг ўзига хос ижтимоий- ҳуқуқий хусусияти шундан иборатки, унда фуқаролар билан давлат ўртасида меҳнат юзасидан келиб чиқадиган муносабатлар акс этади. Бунда давлатнинг аҳолини иш билан таъминлашга оид мажбу- риятлари, меҳнатнинг эркинлиги ва ихтиёрийлиги принципини зарур кафолатлар билан бойитади. Бу принциплар Меҳнат кодексининг 58-моддасида ўз ифодасини топган.Унга кўра давлат: – иш билан таъминлаш турини, шу жумладан турли меҳнат режимидаги ишни танлаш эркинлигини; – ишга қабул қилишни қонунга хилоф равишда рад этишдан ва меҳнат шартномасини ғайриқонуний равишда бекор қилишдан ҳимояланишни; – мақбул келадиган иш танлаш ва ишга жойлашишга бепул ёрдам беришни; – ҳар кимга касбга ва ишга эга бўлишда, меҳнат қилиш ва иш билан таъминлаш шарт-шароитларида, меҳнатга ҳақ олишда, хизмат поғонасидан юқорилаб боришда тенг имкониятлар яратишни; – янги касбга (мутахассисликка) бепул ўқитишни, маҳаллий меҳнат органларида ёки уларнинг йўлланмаси билан бошқа ўқув юртларида стипендия тўлаб, малакасини оширишни; – бошқа жойдаги ишга қабул қилинганда моддий харажатлар учун қонун ҳужжатларига мувофиқ компенсация тўлашни; – ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш учун муддатли меҳнат шартномалари тузиш имкониятини кафолатлайди. Иш билан таъминлашнинг ҳуқуқий, иқтисодий ва ташкилий шартлари ҳамда меҳнат қилиш ҳуқуқини амалга оширишнинг кафолатлари меҳнат тўғрисидаги кодексининг 57-моддасида ўз аксини топган. Унга кўра, унумли ва ижодий меҳнат қилиш қобилиятини тасарруф этиш ва қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият билан шуғулланиш барча фуқароларнинг мутлақ ҳуқуқидир. Шу билан бирга, ихтиёрий равишда иш билан банд бўлмаслик жавобгарликка тортиш учун асос бўла олмайди. Меҳнатнинг эркинлиги принципининг ўзига хос ижтимоий- ҳуқуқий хусусияти шундан иборатки, унда фуқаролар билан давлат ўртасида меҳнат юзасидан келиб чиқадиган муносабатлар акс этади. Бунда давлатнинг аҳолини иш билан таъминлашга оид мажбу- риятлари, меҳнатнинг эркинлиги ва ихтиёрийлиги принципини зарур кафолатлар билан бойитади. Бу принциплар Меҳнат кодексининг 58-моддасида ўз ифодасини топган.Унга кўра давлат: – иш билан таъминлаш турини, шу жумладан турли меҳнат режимидаги ишни танлаш эркинлигини; – ишга қабул қилишни қонунга хилоф равишда рад этишдан ва меҳнат шартномасини ғайриқонуний равишда бекор қилишдан ҳимояланишни; – мақбул келадиган иш танлаш ва ишга жойлашишга бепул ёрдам беришни; – ҳар кимга касбга ва ишга эга бўлишда, меҳнат қилиш ва иш билан таъминлаш шарт-шароитларида, меҳнатга ҳақ олишда, хизмат поғонасидан юқорилаб боришда тенг имкониятлар яратишни; – янги касбга (мутахассисликка) бепул ўқитишни, маҳаллий меҳнат органларида ёки уларнинг йўлланмаси билан бошқа ўқув юртларида стипендия тўлаб, малакасини оширишни; – бошқа жойдаги ишга қабул қилинганда моддий харажатлар учун қонун ҳужжатларига мувофиқ компенсация тўлашни; – ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш учун муддатли меҳнат шартномалари тузиш имкониятини кафолатлайди. Иш билан таъминлашнинг ҳуқуқий, иқтисодий ва ташкилий шартлари ҳамда меҳнат қилиш ҳуқуқини амалга оширишнинг кафолатлари меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилади. Аҳолининг ишга жойлашишига кўмаклашиш Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тизимининг тегишли органлари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилигида меҳнатнинг шартлари барча ходимлар учун бир хил белгиланган бўлиши, чеклашлар ҳамда камситишларга йўл қўйилмаслиги кўзда тутилган. Жумладан, Меҳнат кодексининг 6-моддасига асосан: барча фуқаролар меҳнат ҳуқуқларига эга бўлиш ва улардан фойдаланишда тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб мавқеи, динга бўлган муносабати, эътиқоди, жамоат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек ходимларнинг ишчанлик қобилиятларига ва улар меҳнатининг натижаларига алоқадор бўлмаган бошқа жиҳатларига қараб меҳнатга оид муносабатлар соҳасида ҳар қандай чеклашларга ёки имтиёзлар белгилашга йўл қўйилмайди ва булар камситиш деб ҳисобланади. Меҳнат соҳасида унинг муайян турига оид талаблар ёки давлатнинг юқорироқ ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар (аёллар, вояга етмаганлар, ногиронлар ва бошқалар) тўғрисидаги алоҳида ғамхўрлиги билан боғлиқ фарқлашлар камситиш деб ҳисобланмайди. Меҳнат фаолияти давомида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс уни бартараф этиш, камситувчидан ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин. Лекин айрим тоифадаги ходимларнинг меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши мумкин, улар қуйидагилар: – ходим билан корхона ўртасидаги меҳнат алоқасига хос; – ходим меҳнатининг шарт-шароитларига хос; – табиий иқлим шароитлари; – ходим меҳнат қилаётган жойнинг алоҳида ҳуқуқий тартиби; – бошқа объектив омиллар. қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилади. Аҳолининг ишга жойлашишига кўмаклашиш Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тизимининг тегишли органлари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилигида меҳнатнинг шартлари барча ходимлар учун бир хил белгиланган бўлиши, чеклашлар ҳамда камситишларга йўл қўйилмаслиги кўзда тутилган. Жумладан, Меҳнат кодексининг 6-моддасига асосан: барча фуқаролар меҳнат ҳуқуқларига эга бўлиш ва улардан фойдаланишда тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб мавқеи, динга бўлган муносабати, эътиқоди, жамоат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек ходимларнинг ишчанлик қобилиятларига ва улар меҳнатининг натижаларига алоқадор бўлмаган бошқа жиҳатларига қараб меҳнатга оид муносабатлар соҳасида ҳар қандай чеклашларга ёки имтиёзлар белгилашга йўл қўйилмайди ва булар камситиш деб ҳисобланади. Меҳнат соҳасида унинг муайян турига оид талаблар ёки давлатнинг юқорироқ ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар (аёллар, вояга етмаганлар, ногиронлар ва бошқалар) тўғрисидаги алоҳида ғамхўрлиги билан боғлиқ фарқлашлар камситиш деб ҳисобланмайди. Меҳнат фаолияти давомида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс уни бартараф этиш, камситувчидан ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин. Лекин айрим тоифадаги ходимларнинг меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши мумкин, улар қуйидагилар: – ходим билан корхона ўртасидаги меҳнат алоқасига хос; – ходим меҳнатининг шарт-шароитларига хос; – табиий иқлим шароитлари; – ходим меҳнат қилаётган жойнинг алоҳида ҳуқуқий тартиби; – бошқа объектив омиллар. Давлат хизматчиларининг меҳнатини тартибга солишнинг хусусиятлари эса қонун билан белгиланади. Меҳнатнинг шартларини белгилашда меҳнат жамоалари, касаба уюшмаси ёки ходимлар вакиллик органларининг иштироки муҳим аҳамият касб этади. Айни вақтда бу органлар меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари сифатида тегишли ваколат ва ҳуқуқларга эга. Масалан, Меҳнат кодексининг 23- моддасига кўра, ходимларнинг вакиллик органлари қуйидагиларга ҳақли: – музокаралар олиб бориш, жамоа шартномалари ва келишув- лари тузиш, уларнинг бажарилишини текшириб туриш, иш берув- чига корхонада меҳнат тўғрисида норматив ҳужжатлар тайёрлаш юзасидан таклифлар киритиш; – корхонани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга доир масалаларни кўриб чиқишда қатнашиш; – меҳнат низоларини кўрувчи органларда ходимлар манфаатини ҳимоя қилиш; – иш берувчи ҳамда у вакил қилган шахсларнинг қарорлари меҳнат тўғрисидаги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга зид бўлса ёхуд ходимларнинг ҳуқуқларини бошқача тарзда бузаётган бўлса, бу қарорлар устидан судга шикоят қилиш. Вакиллик органлари ижтимоий меҳнат муносабатларида ходим- ларнинг манфаатларини ҳимоя этишга қаратилган бошқа хатти- ҳаракатларни, башарти улар қонун ҳужжатларида белгиланган қоидаларга зид бўлмаса, амалга оширишлари мумкин. Ходимларнинг вакиллик органлари ҳуқуқларининг амалга оширилиши корхонада меҳнат самарадорлигини пасайтирмаслиги, ўрнатилган тартиб ва иш режимини бузмаслиги керак. Бундан ташқари, меҳнат ҳуқуқида соҳалараро принципларга ҳам амал қилиниши зарур. Жумладан: а) фуқароларнинг соғлиғи ва ҳаётининг ҳар томонлама муҳофаза қилиниши; б) қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда моддий таъминот олиш Давлат хизматчиларининг меҳнатини тартибга солишнинг хусусиятлари эса қонун билан белгиланади. Меҳнатнинг шартларини белгилашда меҳнат жамоалари, касаба уюшмаси ёки ходимлар вакиллик органларининг иштироки муҳим аҳамият касб этади. Айни вақтда бу органлар меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари сифатида тегишли ваколат ва ҳуқуқларга эга. Масалан, Меҳнат кодексининг 23- моддасига кўра, ходимларнинг вакиллик органлари қуйидагиларга ҳақли: – музокаралар олиб бориш, жамоа шартномалари ва келишув- лари тузиш, уларнинг бажарилишини текшириб туриш, иш берув- чига корхонада меҳнат тўғрисида норматив ҳужжатлар тайёрлаш юзасидан таклифлар киритиш; – корхонани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга доир масалаларни кўриб чиқишда қатнашиш; – меҳнат низоларини кўрувчи органларда ходимлар манфаатини ҳимоя қилиш; – иш берувчи ҳамда у вакил қилган шахсларнинг қарорлари меҳнат тўғрисидаги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга зид бўлса ёхуд ходимларнинг ҳуқуқларини бошқача тарзда бузаётган бўлса, бу қарорлар устидан судга шикоят қилиш. Вакиллик органлари ижтимоий меҳнат муносабатларида ходим- ларнинг манфаатларини ҳимоя этишга қаратилган бошқа хатти- ҳаракатларни, башарти улар қонун ҳужжатларида белгиланган қоидаларга зид бўлмаса, амалга оширишлари мумкин. Ходимларнинг вакиллик органлари ҳуқуқларининг амалга оширилиши корхонада меҳнат самарадорлигини пасайтирмаслиги, ўрнатилган тартиб ва иш режимини бузмаслиги керак. Бундан ташқари, меҳнат ҳуқуқида соҳалараро принципларга ҳам амал қилиниши зарур. Жумладан: а) фуқароларнинг соғлиғи ва ҳаётининг ҳар томонлама муҳофаза қилиниши; б) қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда моддий таъминот олиш ҳуқуқининг таъминланиши; в) ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг бирлиги; г) фаолият турини, иш жойини танлашнинг эркинлиги каби принциплар. Меҳнат ҳуқуқи фақат ўзигагина хос бўлган тармоқ прин- ципларига ҳам амал қилади. Улар меҳнат ҳуқуқи фани ва тармоғининг ўзига хос хусусиятларини ифодалайди. Меҳнат ҳуқуқининг ўзига хос принциплари қуйидагилардан иборат: – меҳнат муносабатларига киришишнинг эркинлиги, ихтиёрий- лиги ва мажбурий меҳнатга йўл қўйилмаслиги; – фуқароларнинг ўз жисмоний ва ақлий имкониятларидан фойдаланиш чоғида мутлақо мустақил ва эркин эканликлари; – иш кучининг товар эканлиги, унинг баҳоси меҳнат бозоридаги талаб ва таклифларга кўра белгиланиши, давлатнинг меҳнат бозори- нинг шаклланиши ва фаолият юритувига кўмаклашуви; – ижтимоий ҳимояга муҳтож, меҳнат бозорида тенг рақобатлаша олмайдиган аҳоли қатламларини ишга жойлаштиришда давлатнинг қўллаб- қувватлаши ва ёрдам кўрсатиши; – ишсизликдан ҳимояланишнинг кафолатланиши; – меҳнат муносабатларини тартибга солишда шартномавий ҳамда локал меъёрий ҳужжатларнинг устуворлиги; – минимал меҳнат шароитлари яратилишини таъминлаш барча мулкчилик шаклидаги корхоналар учун мажбурийлиги; – меҳнат интизомига амал қилишнинг зарурлиги; – меҳнатга ҳақ тўлашда бажарилган ишнинг миқдори ва сифатига кўра чекланмаган ҳақ тўланиши; – ходимлар ва иш берувчилар вакиллигининг мавжудлиги ва можароларнинг музокаралар йўли билан ҳал этилиши; – хотин-қизлар, ёшлар, ногиронлар меҳнатининг махсус муҳо- фаза этилиши, уларга қўшимча кафолатлар берилиши ва бошқа. ҳуқуқининг таъминланиши; в) ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг бирлиги; г) фаолият турини, иш жойини танлашнинг эркинлиги каби принциплар. Меҳнат ҳуқуқи фақат ўзигагина хос бўлган тармоқ прин- ципларига ҳам амал қилади. Улар меҳнат ҳуқуқи фани ва тармоғининг ўзига хос хусусиятларини ифодалайди. Меҳнат ҳуқуқининг ўзига хос принциплари қуйидагилардан иборат: – меҳнат муносабатларига киришишнинг эркинлиги, ихтиёрий- лиги ва мажбурий меҳнатга йўл қўйилмаслиги; – фуқароларнинг ўз жисмоний ва ақлий имкониятларидан фойдаланиш чоғида мутлақо мустақил ва эркин эканликлари; – иш кучининг товар эканлиги, унинг баҳоси меҳнат бозоридаги талаб ва таклифларга кўра белгиланиши, давлатнинг меҳнат бозори- нинг шаклланиши ва фаолият юритувига кўмаклашуви; – ижтимоий ҳимояга муҳтож, меҳнат бозорида тенг рақобатлаша олмайдиган аҳоли қатламларини ишга жойлаштиришда давлатнинг қўллаб- қувватлаши ва ёрдам кўрсатиши; – ишсизликдан ҳимояланишнинг кафолатланиши; – меҳнат муносабатларини тартибга солишда шартномавий ҳамда локал меъёрий ҳужжатларнинг устуворлиги; – минимал меҳнат шароитлари яратилишини таъминлаш барча мулкчилик шаклидаги корхоналар учун мажбурийлиги; – меҳнат интизомига амал қилишнинг зарурлиги; – меҳнатга ҳақ тўлашда бажарилган ишнинг миқдори ва сифатига кўра чекланмаган ҳақ тўланиши; – ходимлар ва иш берувчилар вакиллигининг мавжудлиги ва можароларнинг музокаралар йўли билан ҳал этилиши; – хотин-қизлар, ёшлар, ногиронлар меҳнатининг махсус муҳо- фаза этилиши, уларга қўшимча кафолатлар берилиши ва бошқа. Меҳнатга оид қонун ҳужжатларида меҳнат муносабатларида қўлланадиган бошқа принциплар ҳам назарда тутилган бўлиши мумкин. Меҳнат ҳуқуқи принципларига амал қилиниши ходимлар ва иш берувчилар манфаатларини ҳимоя қилишда қонунчилик ва ижтимоий адолатни таъминлашнинг асосий омили ҳисобланади. Давлат ва жамият ривожи билан боғлиқ бозор муносабатларининг тобора ривожланиб бориши жараёнида меҳнат ҳуқуқининг принциплари ҳам такомиллашиб, янгиланиб бораверади. 2. Меҳнат ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг таснифи Меҳнат ҳуқуқининг субъектлари ижтимоий меҳнат муносабат- ларининг иштирокчилари (айрим шахслар, ташкилотлар)дан иборат бўлиб, улар субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг эгалари бўлиши мумкин. Фуқаролар, иш берувчилар, ходимларнинг вакиллик органлари, иш берувчиларнинг вакиллик органлари, давлатнинг иш билан таъминлаш органлари меҳнат ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланади. Уларнинг ҳар бири ўзига хос ҳуқуқий хусусият – юридик мақомга эга бўлади. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқий мақоми уларнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатини, шунингдек субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларини бажармаганлик учун жавобгарлигини ўз ичига олади. Меҳнат ҳуқуқининг субъекти бўла олиш айни пайтда муайян шароитлар мавжуд бўлганида, шахснинг меҳнат муносабатларида иштирок эта олишини англатади. Субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар муайян ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамлаб қўйилади. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқий мақоми умумий ва махсус бўлиши мумкин. Умумий мақом барча субъектлар учун бирдек, махсус мақом эса айрим тоифа ходимларга тааллуқлидир. Меҳнат ҳуқуқининг субъекти бўлиши учун ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлиши керак. Меҳнат ҳуқуқий лаёқати деганда, шахснинг меҳнатга оид ҳуқуқи ва мажбуриятлари тушунилади. Меҳнатга оид қонун ҳужжатларида меҳнат муносабатларида қўлланадиган бошқа принциплар ҳам назарда тутилган бўлиши мумкин. Меҳнат ҳуқуқи принципларига амал қилиниши ходимлар ва иш берувчилар манфаатларини ҳимоя қилишда қонунчилик ва ижтимоий адолатни таъминлашнинг асосий омили ҳисобланади. Давлат ва жамият ривожи билан боғлиқ бозор муносабатларининг тобора ривожланиб бориши жараёнида меҳнат ҳуқуқининг принциплари ҳам такомиллашиб, янгиланиб бораверади. 2. Меҳнат ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг таснифи Меҳнат ҳуқуқининг субъектлари ижтимоий меҳнат муносабат- ларининг иштирокчилари (айрим шахслар, ташкилотлар)дан иборат бўлиб, улар субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг эгалари бўлиши мумкин. Фуқаролар, иш берувчилар, ходимларнинг вакиллик органлари, иш берувчиларнинг вакиллик органлари, давлатнинг иш билан таъминлаш органлари меҳнат ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланади. Уларнинг ҳар бири ўзига хос ҳуқуқий хусусият – юридик мақомга эга бўлади. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқий мақоми уларнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатини, шунингдек субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларини бажармаганлик учун жавобгарлигини ўз ичига олади. Меҳнат ҳуқуқининг субъекти бўла олиш айни пайтда муайян шароитлар мавжуд бўлганида, шахснинг меҳнат муносабатларида иштирок эта олишини англатади. Субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар муайян ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамлаб қўйилади. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқий мақоми умумий ва махсус бўлиши мумкин. Умумий мақом барча субъектлар учун бирдек, махсус мақом эса айрим тоифа ходимларга тааллуқлидир. Меҳнат ҳуқуқининг субъекти бўлиши учун ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлиши керак. Меҳнат ҳуқуқий лаёқати деганда, шахснинг меҳнатга оид ҳуқуқи ва мажбуриятлари тушунилади. Юридик манбаларда қайд этилганидек1, ҳуқуқий лаёқат – шахснинг ҳуқуқ нормаларига мувофиқ субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятларга эга бўла олиш қобилиятидир. Бошқача айтганда, ҳуқуқий лаёқат жисмоний ва юридик шахсларнинг қонунда назарда тутилган турли муносабатларга киришиш қобилиятидир. Ҳуқуқий лаёқат инсон туғилиши билан вужудга келиб, у вафот этгандан кейин тамом бўлади (яшаш, турар жойга эга бўлиш, мерос олиш, тиббий ёрдам олиш, таълим олиш ва ҳ.к.). Муомала лаёқати – жисмоний ва юридик шахснинг ўзига тегишли ҳуқуқини ўзи бевосита амалга ошириш қобилиятини англатади. Баъзида муомала лаёқатини қонунга асосланган ҳолда маълум ҳуқуқий оқибатлар билан боғланадиган ҳаракатлар қилиш лаёқати деб ҳам таърифлаш мумкин. Муомала лаёқати фуқароларда меҳнат қонунчилигида белги- ланган ёшга етганида, юридик шахсларда эса унинг устав ёки низоми билан белгилаб берилган доирада вужудга келади. Амалдаги Меҳнат кодексининг 2-бобига кўра, меҳнат ҳуқуқининг субъектлари қуйидагилардир: биринчидан, ходимлар, яъни белгиланган ёшга етган (МК 77-м.) ҳамда иш берувчи билан меҳнат шартномаси тузган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар; иккинчидан, иш берувчилар. Яъни улар қуйидагилар бўлиши мумкин: а) корхоналар, шу жумладан, уларнинг алоҳида таркибий бўлинмалари ўз раҳбарлари тимсолида; б) мулкдорнинг ўзи айни бир вақтда раҳбар бўлган хусусий корхоналар; в) 18 ёшга тўлган айрим шахслар қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда; учинчидан, меҳнат жамоаси (МК 19-м.); тўртинчидан, касаба уюшмалари (МК 20-м.). Энди меҳнат ҳуқуқининг субъекти ҳисобланувчи шахсларнинг ҳуқуқий мақомини алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 14-моддасида:«Белгиланган ёшга етган (МК 77-м.) ҳамда иш берувчи билан меҳнат шартномаси тузган Юридик манбаларда қайд этилганидек1, ҳуқуқий лаёқат – шахснинг ҳуқуқ нормаларига мувофиқ субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятларга эга бўла олиш қобилиятидир. Бошқача айтганда, ҳуқуқий лаёқат жисмоний ва юридик шахсларнинг қонунда назарда тутилган турли муносабатларга киришиш қобилиятидир. Ҳуқуқий лаёқат инсон туғилиши билан вужудга келиб, у вафот этгандан кейин тамом бўлади (яшаш, турар жойга эга бўлиш, мерос олиш, тиббий ёрдам олиш, таълим олиш ва ҳ.к.). Муомала лаёқати – жисмоний ва юридик шахснинг ўзига тегишли ҳуқуқини ўзи бевосита амалга ошириш қобилиятини англатади. Баъзида муомала лаёқатини қонунга асосланган ҳолда маълум ҳуқуқий оқибатлар билан боғланадиган ҳаракатлар қилиш лаёқати деб ҳам таърифлаш мумкин. Муомала лаёқати фуқароларда меҳнат қонунчилигида белги- ланган ёшга етганида, юридик шахсларда эса унинг устав ёки низоми билан белгилаб берилган доирада вужудга келади. Амалдаги Меҳнат кодексининг 2-бобига кўра, меҳнат ҳуқуқининг субъектлари қуйидагилардир: биринчидан, ходимлар, яъни белгиланган ёшга етган (МК 77-м.) ҳамда иш берувчи билан меҳнат шартномаси тузган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар; иккинчидан, иш берувчилар. Яъни улар қуйидагилар бўлиши мумкин: а) корхоналар, шу жумладан, уларнинг алоҳида таркибий бўлинмалари ўз раҳбарлари тимсолида; б) мулкдорнинг ўзи айни бир вақтда раҳбар бўлган хусусий корхоналар; в) 18 ёшга тўлган айрим шахслар қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда; учинчидан, меҳнат жамоаси (МК 19-м.); тўртинчидан, касаба уюшмалари (МК 20-м.). Энди меҳнат ҳуқуқининг субъекти ҳисобланувчи шахсларнинг ҳуқуқий мақомини алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 14-моддасида:«Белгиланган ёшга етган (МК 77-м.) ҳамда иш берувчи билан меҳнат шартномаси тузган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар меҳнатга оид муносабатларнинг субъектлари бўлиши мумкин» – деб қайд этилган. Фуқаролар иштирок этадиган ижтимоий муносабатларнинг энг кенг тарқалгани – меҳнат муносабатларидир. У турли мулкчилик шаклига асосланган, хилма-хил усулларда хўжалик фаолияти юритувчи корхона, муассаса ва ташкилотларга ишга кириш асосида вужудга келади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг меҳнат муносабатларининг субъектлари бўлиши – уларнинг ҳуқуқий мавқеига боғлиқ. Фуқаро, энг аввало, меҳнат қилиши учун қонунда белгиланган ёшга етган бўлиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 77-моддасига кўра, 16 ёшга етган, жисмоний ва ақлий меҳнат қилишга лаёқатли бўлган фуқаролар билан меҳнат шартномаси тузилиши мумкин. Ёшларни меҳнатга тайёрлаш учун умумтаълим мактаблари, ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртларининг ўқувчиларини уларнинг соғлиғига ҳамда маънавий ва ахлоқий камол топишига зиён етказмайдиган, таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишни ўқишдан бўш вақтида бажариши учун – улар ўн беш ёшга тўлганидан кейин ота-онасидан бирининг ёки ота-онасининг ўрнини босувчи шахслардан бирининг ёзма розилиги билан ишга қабул қилишга йўл қўйилади. 18 ёшга тўлмаган шахслар меҳнат муносабатларида қатнаш- ганларида уларнинг соғлиғи ва меҳнатини муҳофаза қилишнинг қўшимча махсус қоидалари назарда тутилган. Айрим ҳолларда, меҳнат муносабатлари фақат 18 ёшга тўлган шахслар (масалан, транспорт воситасини бошқариш, товар моддий ва пул қиммат- ликлари билан ишлаш ва ҳ.к.) ва ҳатто ундан катта ёшдаги шахслар (масалан, судьялик лавозимига камида 25 ёшга тўлган шахсларнинг тайинланиши ёки сайланиши) билан ўрнатилиши мумкин. Фуқаро муайян ҳолларда меҳнат муносабатларининг субъекти бўла олиши учун бир қанча қўшимча талабларга жавоб бериши лозим. Жумладан, айрим ишлар ва вазифаларга махсус билим ёки малакага эга бўлган, ўзининг жисмоний- Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, шунингдек чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар меҳнатга оид муносабатларнинг субъектлари бўлиши мумкин» – деб қайд этилган. Фуқаролар иштирок этадиган ижтимоий муносабатларнинг энг кенг тарқалгани – меҳнат муносабатларидир. У турли мулкчилик шаклига асосланган, хилма-хил усулларда хўжалик фаолияти юритувчи корхона, муассаса ва ташкилотларга ишга кириш асосида вужудга келади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг меҳнат муносабатларининг субъектлари бўлиши – уларнинг ҳуқуқий мавқеига боғлиқ. Фуқаро, энг аввало, меҳнат қилиши учун қонунда белгиланган ёшга етган бўлиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 77-моддасига кўра, 16 ёшга етган, жисмоний ва ақлий меҳнат қилишга лаёқатли бўлган фуқаролар билан меҳнат шартномаси тузилиши мумкин. Ёшларни меҳнатга тайёрлаш учун умумтаълим мактаблари, ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртларининг ўқувчиларини уларнинг соғлиғига ҳамда маънавий ва ахлоқий камол топишига зиён етказмайдиган, таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишни ўқишдан бўш вақтида бажариши учун – улар ўн беш ёшга тўлганидан кейин ота-онасидан бирининг ёки ота-онасининг ўрнини босувчи шахслардан бирининг ёзма розилиги билан ишга қабул қилишга йўл қўйилади. 18 ёшга тўлмаган шахслар меҳнат муносабатларида қатнаш- ганларида уларнинг соғлиғи ва меҳнатини муҳофаза қилишнинг қўшимча махсус қоидалари назарда тутилган. Айрим ҳолларда, меҳнат муносабатлари фақат 18 ёшга тўлган шахслар (масалан, транспорт воситасини бошқариш, товар моддий ва пул қиммат- ликлари билан ишлаш ва ҳ.к.) ва ҳатто ундан катта ёшдаги шахслар (масалан, судьялик лавозимига камида 25 ёшга тўлган шахсларнинг тайинланиши ёки сайланиши) билан ўрнатилиши мумкин. Фуқаро муайян ҳолларда меҳнат муносабатларининг субъекти бўла олиши учун бир қанча қўшимча талабларга жавоб бериши лозим. Жумладан, айрим ишлар ва вазифаларга махсус билим ёки малакага эга бўлган, ўзининг жисмоний- физиологик қобилият- ларини намоён эта оладиган шахсларгина қабул қилинишлари мумкин. Руҳий касаллиги ёки ақлий заифлиги туфайли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган ва ҳомийлик остида бўлган шахслар меҳнат муносабатларининг субъектлари бўла олмайдилар. Саломатлигининг ҳолатига кўра, I ёки II гуруҳ ногирони бўлган шахсларнинг меҳнат ҳуқуқининг субъектлари сифатидаги лаёқати бирмунча чекланганлиги эътиборга олинмоғи лозим. Шунингдек, содир этган ҳуқуқбузарлик хатти- ҳаракатлари учун муайян касблар ёки лавозимларда ишлаш ҳуқуқидан суднинг қарори ёхуд ҳукми билан маҳрум этилган шахсларнинг меҳнат ҳуқуқий-муомала лаёқати ҳам чекланган хусусиятга эгалиги инобатга олиниши шарт. Ходимнинг меҳнат ҳуқуқий мақоми унинг юридик ҳуқуқий мақомининг таркибий қисмидир. Ходимларнинг меҳнат ҳуқуқий мақоми барчаси учун уларнинг миллати, ирқи ва бошқа фарқларидан қатъи назар, айни бир хилдир. Меҳнат қилиш борасидаги конституциявий ҳуқуқларнинг кафолатланиши, бу ҳуқуқларнинг амалга оширилиши учун шарт- шароитлар яратилиши фуқаролар меҳнат ҳуқуқий мақомининг таркибий қисми ҳисобланади. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида меҳнат ҳуқуқий муносабатлари субъектлари бўла олишларининг энг муҳим шартларидан бири – уларнинг Ўзбекистон Республикасида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш учун белгиланган тартибда рухсат (лицензия) олишлари лозимлигидир. Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисидаги қонуннинг 13- моддасида чет эл фуқароларининг Ўзбекистон Республикасидаги меҳнат фаолияти қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилиши мумкинлиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 19 октябрдаги 408-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида хорижий ишчи кучларини жалб қилиш ва улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги низом» ҳам худди шу мақсадни амалга оширишга қаратилган. Фуқаролиги бўлмаган шахслар белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида доимий яшаш учун гувоҳнома олганларидан физиологик қобилият- ларини намоён эта оладиган шахсларгина қабул қилинишлари мумкин. Руҳий касаллиги ёки ақлий заифлиги туфайли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган ва ҳомийлик остида бўлган шахслар меҳнат муносабатларининг субъектлари бўла олмайдилар. Саломатлигининг ҳолатига кўра, I ёки II гуруҳ ногирони бўлган шахсларнинг меҳнат ҳуқуқининг субъектлари сифатидаги лаёқати бирмунча чекланганлиги эътиборга олинмоғи лозим. Шунингдек, содир этган ҳуқуқбузарлик хатти- ҳаракатлари учун муайян касблар ёки лавозимларда ишлаш ҳуқуқидан суднинг қарори ёхуд ҳукми билан маҳрум этилган шахсларнинг меҳнат ҳуқуқий-муомала лаёқати ҳам чекланган хусусиятга эгалиги инобатга олиниши шарт. Ходимнинг меҳнат ҳуқуқий мақоми унинг юридик ҳуқуқий мақомининг таркибий қисмидир. Ходимларнинг меҳнат ҳуқуқий мақоми барчаси учун уларнинг миллати, ирқи ва бошқа фарқларидан қатъи назар, айни бир хилдир. Меҳнат қилиш борасидаги конституциявий ҳуқуқларнинг кафолатланиши, бу ҳуқуқларнинг амалга оширилиши учун шарт- шароитлар яратилиши фуқаролар меҳнат ҳуқуқий мақомининг таркибий қисми ҳисобланади. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида меҳнат ҳуқуқий муносабатлари субъектлари бўла олишларининг энг муҳим шартларидан бири – уларнинг Ўзбекистон Республикасида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш учун белгиланган тартибда рухсат (лицензия) олишлари лозимлигидир. Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисидаги қонуннинг 13- моддасида чет эл фуқароларининг Ўзбекистон Республикасидаги меҳнат фаолияти қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилиши мумкинлиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 19 октябрдаги 408-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида хорижий ишчи кучларини жалб қилиш ва улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги низом» ҳам худди шу мақсадни амалга оширишга қаратилган. Фуқаролиги бўлмаган шахслар белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида доимий яшаш учун гувоҳнома олганларидан кейингина меҳнат фаолияти билан шуғулланишлари мумкин. Тегишли рухсатнома (лицензия)га эга бўлмаган шахсларга Ўзбекистон Республикасида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш тақиқланади, шундай ҳоллар аниқланган тақдирда, ўша шахслар Ўзбекистон Республикасидан чиқариб юборилади. Бундай шахсларни лицензиясиз ишга қабул қилган мансабдор шахслар тегишли ҳуқуқий жавобгарликка тортилишлари мумкин. Фуқаролар (жисмоний шахслар) меҳнат ҳуқуқининг субъектлари сифатида муайян мажбуриятларни бажаришлари лозимлиги уларнинг меҳнат ҳуқуқий мақомининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бундай мажбуриятлар меҳнат шартномаси ва бошқа меъёрий ҳужжатларда назарда тутилган. Жиноий жазо тариқасида шахсларнинг меҳнатга оид ҳуқуқий лаёқатини чеклаш, яъни маълум фаолият билан шуғулланиш ёки маълум бир лавозимда хизмат қилишдан маҳрум этиш учун асосий ёки қўшимча жазо сифатида қонунда белгиланган асослар бўйича ва фақат суд ҳукми билан йўл қўйилади. Меҳнатга оид муносабатларнинг субъекти бўлган ҳар бир ходим Меҳнат кодексининг 16-моддасида кўрсатилган асосий меҳнат ҳуқуқларига эга, булар: – ўз меҳнати учун қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақидан оз бўлмаган миқдорда ҳақ олиш; – муддатлари чегараси белгиланган иш вақтини ўрнатиш, бир қатор касблар ва ишлар учун иш кунини қисқартириш, ҳар ҳафталик дам олиш кунлари, байрам кунлари, шунингдек ҳақ тўланадиган йиллик таътиллар бериш орқали таъминланадиган дам олиш; – хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган шароит- ларда меҳнат қилиш; – касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш; – иш билан боғлиқ ҳолда соғлиғига ёки мол-мулкига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш; – касаба уюшмаларига ҳамда ходимлар ва меҳнат жамоа- ларининг манфаатларини ифода этувчи бошқа ташкилотларга бирла- шиш; кейингина меҳнат фаолияти билан шуғулланишлари мумкин. Тегишли рухсатнома (лицензия)га эга бўлмаган шахсларга Ўзбекистон Республикасида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш тақиқланади, шундай ҳоллар аниқланган тақдирда, ўша шахслар Ўзбекистон Республикасидан чиқариб юборилади. Бундай шахсларни лицензиясиз ишга қабул қилган мансабдор шахслар тегишли ҳуқуқий жавобгарликка тортилишлари мумкин. Фуқаролар (жисмоний шахслар) меҳнат ҳуқуқининг субъектлари сифатида муайян мажбуриятларни бажаришлари лозимлиги уларнинг меҳнат ҳуқуқий мақомининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бундай мажбуриятлар меҳнат шартномаси ва бошқа меъёрий ҳужжатларда назарда тутилган. Жиноий жазо тариқасида шахсларнинг меҳнатга оид ҳуқуқий лаёқатини чеклаш, яъни маълум фаолият билан шуғулланиш ёки маълум бир лавозимда хизмат қилишдан маҳрум этиш учун асосий ёки қўшимча жазо сифатида қонунда белгиланган асослар бўйича ва фақат суд ҳукми билан йўл қўйилади. Меҳнатга оид муносабатларнинг субъекти бўлган ҳар бир ходим Меҳнат кодексининг 16-моддасида кўрсатилган асосий меҳнат ҳуқуқларига эга, булар: – ўз меҳнати учун қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақидан оз бўлмаган миқдорда ҳақ олиш; – муддатлари чегараси белгиланган иш вақтини ўрнатиш, бир қатор касблар ва ишлар учун иш кунини қисқартириш, ҳар ҳафталик дам олиш кунлари, байрам кунлари, шунингдек ҳақ тўланадиган йиллик таътиллар бериш орқали таъминланадиган дам олиш; – хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган шароит- ларда меҳнат қилиш; – касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш; – иш билан боғлиқ ҳолда соғлиғига ёки мол-мулкига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш; – касаба уюшмаларига ҳамда ходимлар ва меҳнат жамоа- ларининг манфаатларини ифода этувчи бошқа ташкилотларга бирла- шиш; – қариганда, меҳнат қилиш қобилиятини йўқотганда, боқувчи- сидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш; – ўзининг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шу жумладан суд орқали ҳимоя қилиш ва малакали юридик ёрдам олиш; – жамоаларга доир меҳнат низоларида ўз манфаатларини қувватлаш. Меҳнат муносабатларининг иккинчи муҳим субъекти – корхо- налар, муассасалар, ташкилотлар ва муомалага лаёқатли айрим шахслар, бир сўз билан айтганда, иш берувчилардир. Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги 2000 йил 25 май қонунида Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида турли шаклдаги тадбиркорлик фаолиятлари билан шуғулланишлари мумкинлиги, шунингдек ходимларни ишга ёллаш ва ишдан бўшатиш ҳуқуқига эгалиги белгилаб қўйилган.Одатда «юридик шахс» ҳуқуқий мақомига эга бўлган корхона ва ташкилотлар меҳнат муносабатларининг субъектлари ҳисобланган иш берувчилар сифатида қатнашадилар. Аммо баъзи ҳолларда маиший, уй-рўзғор эҳтиёжларини қондириш учун жисмоний шахслар, айрим фуқароларнинг бошқа фуқароларни ишга ёллаш ҳоллари ҳам тез-тез учраб туради. Корхона ва ташкилотларнинг меҳнат ҳуқуқи субъектлари сифатида меҳнат муносабатларида иштирок этишлари, уларнинг иш берувчи сифатидаги ҳуқуқий мақоми, энг аввало, корхоналар, қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги), акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, жамоат бирлашмалари, кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш, кооперация, хорижий инвестициялар тўғрисидаги ва бошқа қонунларда белгилаб қўйилган. Ҳар бир корхонага хос ишлаб чиқариш, ташкилий тузилиш ва бошқа хусусиятлар ҳисобга олиниб уларнинг ҳуқуқий субъектлилик, жумладан, меҳнат ҳуқуқий субъектлилик мақомлари уларнинг таъсис ҳужжатларида, айниқса, низомларида белгилаб қўйилади. Амалдаги қонунчиликка кўра, хўжалик фаолиятининг айрим турлари билан – қариганда, меҳнат қилиш қобилиятини йўқотганда, боқувчи- сидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш; – ўзининг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шу жумладан суд орқали ҳимоя қилиш ва малакали юридик ёрдам олиш; – жамоаларга доир меҳнат низоларида ўз манфаатларини қувватлаш. Меҳнат муносабатларининг иккинчи муҳим субъекти – корхо- налар, муассасалар, ташкилотлар ва муомалага лаёқатли айрим шахслар, бир сўз билан айтганда, иш берувчилардир. Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги 2000 йил 25 май қонунида Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида турли шаклдаги тадбиркорлик фаолиятлари билан шуғулланишлари мумкинлиги, шунингдек ходимларни ишга ёллаш ва ишдан бўшатиш ҳуқуқига эгалиги белгилаб қўйилган.Одатда «юридик шахс» ҳуқуқий мақомига эга бўлган корхона ва ташкилотлар меҳнат муносабатларининг субъектлари ҳисобланган иш берувчилар сифатида қатнашадилар. Аммо баъзи ҳолларда маиший, уй-рўзғор эҳтиёжларини қондириш учун жисмоний шахслар, айрим фуқароларнинг бошқа фуқароларни ишга ёллаш ҳоллари ҳам тез-тез учраб туради. Корхона ва ташкилотларнинг меҳнат ҳуқуқи субъектлари сифатида меҳнат муносабатларида иштирок этишлари, уларнинг иш берувчи сифатидаги ҳуқуқий мақоми, энг аввало, корхоналар, қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги), акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, жамоат бирлашмалари, кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш, кооперация, хорижий инвестициялар тўғрисидаги ва бошқа қонунларда белгилаб қўйилган. Ҳар бир корхонага хос ишлаб чиқариш, ташкилий тузилиш ва бошқа хусусиятлар ҳисобга олиниб уларнинг ҳуқуқий субъектлилик, жумладан, меҳнат ҳуқуқий субъектлилик мақомлари уларнинг таъсис ҳужжатларида, айниқса, низомларида белгилаб қўйилади. Амалдаги қонунчиликка кўра, хўжалик фаолиятининг айрим турлари билан шуғулланиш учун юридик шахсларнинг ваколатли давлат органларига мурожаат қилиб, махсус рухсатнома (лицензия- лар) олишлари лозимлиги кўзда тутилган ҳолларда (масалан, банк фаолияти, транспортда ташиш хизматлари кўрсатиш, савдо- воситачилик ва бошқалар), ана шундай рухсатномага эга бўлган юридик шахсларгина ушбу фаолиятларни амалга ошириш юзасидан иш берувчилар саналишлари, яъни меҳнат муносабатларининг субъектлари бўлишлари мумкин. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг иш берувчи сифатида меҳнат муносабат- ларида иштирок этишлари, ушбу давлат органларига ходимларни ишга тайинлаш ёки лавозимга сайлаш қоидалари махсус қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилади. Уларнинг иш берувчи сифатида меҳнат муносабатларидаги ҳуқуқий мақомлари ҳам ушбу органлар фаолиятига оид қонунларда белгилаб қўйилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси давлат солиқ ва давлат божхона хизматлари тўғрисидаги қонунларда ушбу давлат органларига хизматчиларни ишга олиш, ишдан бўшатишга оид қоидалар белгилаб қўйилган. Чет эл корхоналари, чет эл сармояси иштирок этган қўшма корхоналар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида меҳнат ҳуқуқининг субъектлари бўла олишлари учун улар қонунда белги- ланган тартибда ваколатли органлар томонидан давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Корхона ва ташкилотларнинг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифати- даги ваколатлари ушбу корхоналарнинг мулкдорлари томонидан бевосита (хусусий корхона эгасининг ўзи томонидан) ёки у ваколат берган махсус бошқарув органи (директор, раис, бошқарув ва ҳ.к.) томонидан амалга оширилиши мумкин. Бу ҳақида корхонанинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи асосий ҳужжат – корхона низомида батафсил ёритилган бўлади. Корхона мулкдори ваколат берган ва унинг номидан меҳнат муносабатларида субъект сифатида иштирок этувчи махсус бошқарув органи – маъмуриятнинг ҳуқуқий мақоми корхона низомида ёки ушбу бошқарув органи ваколатлари доираси- ни белгиловчи махсус ҳужжат (мансаб йўриқномаси)да акс этган бўлади. Давлат корхона (муассаса, ташкилот)ларининг иш берувчи сифатидаги ваколат доираси ва ҳуқуқий мақоми тегишли давлат органи (вазирлик, орган) шуғулланиш учун юридик шахсларнинг ваколатли давлат органларига мурожаат қилиб, махсус рухсатнома (лицензия- лар) олишлари лозимлиги кўзда тутилган ҳолларда (масалан, банк фаолияти, транспортда ташиш хизматлари кўрсатиш, савдо- воситачилик ва бошқалар), ана шундай рухсатномага эга бўлган юридик шахсларгина ушбу фаолиятларни амалга ошириш юзасидан иш берувчилар саналишлари, яъни меҳнат муносабатларининг субъектлари бўлишлари мумкин. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг иш берувчи сифатида меҳнат муносабат- ларида иштирок этишлари, ушбу давлат органларига ходимларни ишга тайинлаш ёки лавозимга сайлаш қоидалари махсус қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилади. Уларнинг иш берувчи сифатида меҳнат муносабатларидаги ҳуқуқий мақомлари ҳам ушбу органлар фаолиятига оид қонунларда белгилаб қўйилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси давлат солиқ ва давлат божхона хизматлари тўғрисидаги қонунларда ушбу давлат органларига хизматчиларни ишга олиш, ишдан бўшатишга оид қоидалар белгилаб қўйилган. Чет эл корхоналари, чет эл сармояси иштирок этган қўшма корхоналар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида меҳнат ҳуқуқининг субъектлари бўла олишлари учун улар қонунда белги- ланган тартибда ваколатли органлар томонидан давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Корхона ва ташкилотларнинг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифати- даги ваколатлари ушбу корхоналарнинг мулкдорлари томонидан бевосита (хусусий корхона эгасининг ўзи томонидан) ёки у ваколат берган махсус бошқарув органи (директор, раис, бошқарув ва ҳ.к.) томонидан амалга оширилиши мумкин. Бу ҳақида корхонанинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи асосий ҳужжат – корхона низомида батафсил ёритилган бўлади. Корхона мулкдори ваколат берган ва унинг номидан меҳнат муносабатларида субъект сифатида иштирок этувчи махсус бошқарув органи – маъмуриятнинг ҳуқуқий мақоми корхона низомида ёки ушбу бошқарув органи ваколатлари доираси- ни белгиловчи махсус ҳужжат (мансаб йўриқномаси)да акс этган бўлади. Давлат корхона (муассаса, ташкилот)ларининг иш берувчи сифатидаги ваколат доираси ва ҳуқуқий мақоми тегишли давлат органи (вазирлик, орган) томонидан тасдиқланган меъёрий ҳужжатда назарда тутилади. Меҳнат кодексининг 17-моддасига биноан, иш берувчининг асосий ҳуқуқлари қуйидагилардан иборат: – корхонани бошқариш ва ўз ваколатлари доирасида мустақил қарорлар қабул қилиш; – қонун ҳужжатларига мувофиқ якка тартибдаги меҳнат шарт- номаларини тузиш ва бекор қилиш; – меҳнат шартномасида шарт қилиб кўрсатилган ишни лозим даражада бажаришни ходимдан талаб қилиш; – ўз манфаатларини ҳимоялаш учун бошқа иш берувчилар билан бирга жамоат бирлашмалари тузиш ва бундай бирлашмаларга аъзо бўлиш кабилар. Шу ўринда ходимлар ва иш берувчиларнинг вакиллиги ҳақида тўхталамиз. Меҳнат муносабатларида ходим ва иш берувчи бевосита ҳамда билвосита муносабатларга киришишлари мумкин. Бевосита муносабатлар ходимлар ва иш берувчиларнинг ўзлари томонидан, билвосита муносабатлар эса уларнинг вакиллари, вакиллик орган- лари орқали амалга оширилади. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқлари ва мажбурият- ларининг ўзлари ваколат берган махсус шахслар ёки органлар томонидан тасдиқланган меъёрий ҳужжатда назарда тутилади. Меҳнат кодексининг 17-моддасига биноан, иш берувчининг асосий ҳуқуқлари қуйидагилардан иборат: – корхонани бошқариш ва ўз ваколатлари доирасида мустақил қарорлар қабул қилиш; – қонун ҳужжатларига мувофиқ якка тартибдаги меҳнат шарт- номаларини тузиш ва бекор қилиш; – меҳнат шартномасида шарт қилиб кўрсатилган ишни лозим даражада бажаришни ходимдан талаб қилиш; – ўз манфаатларини ҳимоялаш учун бошқа иш берувчилар билан бирга жамоат бирлашмалари тузиш ва бундай бирлашмаларга аъзо бўлиш кабилар. Шу ўринда ходимлар ва иш берувчиларнинг вакиллиги ҳақида тўхталамиз. Меҳнат муносабатларида ходим ва иш берувчи бевосита ҳамда билвосита муносабатларга киришишлари мумкин. Бевосита муносабатлар ходимлар ва иш берувчиларнинг ўзлари томонидан, билвосита муносабатлар эса уларнинг вакиллари, вакиллик орган- лари орқали амалга оширилади. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг ҳуқуқлари ва мажбурият- ларининг ўзлари ваколат берган махсус шахслар ёки органлар томонидан амалга оширилиши меҳнат муносабатларида вакиллик дейилади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 21-моддасида меҳнатга оид муносабатларда ходимларнинг манфаатларини ифода этишда вакил бўлиш ва бу манфаатларни ҳимоя қилишни корхоналардаги касаба уюшмалари ва уларнинг сайлаб қўйиладиган органлари ёки ходимлар томонидан сайланадиган бошқа органлар- нинг амалга ошириши мумкинлиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июлдаги «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг 1-моддасида таъкидланганидек, «Касаба уюшмаси кўнгилли жамоат ташкилоти бўлиб, ҳам ишлаб чиқариш, ҳам ноишлаб чиқариш соҳаларидаги фаолият турига қараб, ўз аъзоларининг меҳнат ва ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларини ҳамда манфаатларини ҳимоя қилиш учун муштарак манфаатлар билан боғланган меҳнаткашларни бирлаштиради». Корхонада касаба уюшмаларининг ходим номидан вакиллик қилиш, уларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя этиш усуллари ҳамда шакллари юқорида тилга олинган қонун, Меҳнат кодекси ва бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган. Касаба уюшмаларининг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатидаги юридик мақомини белгилашда улар қандайдир давлат ёки жамоат органларидан мустақил, ўз фаолиятини фақат ходимлар манфаатига мос равишда амалга оширувчи органлар эканлиги муҳим аҳамиятга эга. Корхоналарда касаба уюшмаларини тузиш, уларнинг доимий иш олиб борувчи органларини ташкил этиш (сайлаш), бу органлар ваколатлари доирасини белгилаш ушбу корхонада меҳнат қилаётган меҳнат жамоаси томонидан бевосита амалга оширилади. Касаба уюшмаларининг ходимлар вакиллик органи сифатидаги фаолиятининг шакллари хилма-хил бўлиб, улар қонунларда белги- лаб қўйилган. Бундай шакллар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: – меҳнат ва ижтимоий ҳимоялаш масалаларига оид қонунлар- нинг томонидан амалга оширилиши меҳнат муносабатларида вакиллик дейилади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 21-моддасида меҳнатга оид муносабатларда ходимларнинг манфаатларини ифода этишда вакил бўлиш ва бу манфаатларни ҳимоя қилишни корхоналардаги касаба уюшмалари ва уларнинг сайлаб қўйиладиган органлари ёки ходимлар томонидан сайланадиган бошқа органлар- нинг амалга ошириши мумкинлиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июлдаги «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг 1-моддасида таъкидланганидек, «Касаба уюшмаси кўнгилли жамоат ташкилоти бўлиб, ҳам ишлаб чиқариш, ҳам ноишлаб чиқариш соҳаларидаги фаолият турига қараб, ўз аъзоларининг меҳнат ва ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларини ҳамда манфаатларини ҳимоя қилиш учун муштарак манфаатлар билан боғланган меҳнаткашларни бирлаштиради». Корхонада касаба уюшмаларининг ходим номидан вакиллик қилиш, уларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя этиш усуллари ҳамда шакллари юқорида тилга олинган қонун, Меҳнат кодекси ва бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган. Касаба уюшмаларининг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатидаги юридик мақомини белгилашда улар қандайдир давлат ёки жамоат органларидан мустақил, ўз фаолиятини фақат ходимлар манфаатига мос равишда амалга оширувчи органлар эканлиги муҳим аҳамиятга эга. Корхоналарда касаба уюшмаларини тузиш, уларнинг доимий иш олиб борувчи органларини ташкил этиш (сайлаш), бу органлар ваколатлари доирасини белгилаш ушбу корхонада меҳнат қилаётган меҳнат жамоаси томонидан бевосита амалга оширилади. Касаба уюшмаларининг ходимлар вакиллик органи сифатидаги фаолиятининг шакллари хилма-хил бўлиб, улар қонунларда белги- лаб қўйилган. Бундай шакллар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: – меҳнат ва ижтимоий ҳимоялаш масалаларига оид қонунлар- нинг ишлаб чиқилишида иштирок этиш, шу соҳада қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар қабул қилинишида таклифларини бил- дириш; – ходимларнинг меҳнат ҳуқуқларини иш берувчилар, давлат органлари олдида, шу жумладан суд йўли билан ҳимоя қилиш; – иш берувчилар, уларнинг ваколатли органлари, давлат билан ходимларнинг меҳнат шароитларини белгилаш, ўзгартириш масалалари юзасидан музокаралар олиб бориш; – меҳнат ва касаба уюшмалари тўғрисидаги қонунларга иш берувчилар, уларнинг вакиллик органларининг риоя этишлари устидан назоратни амалга ошириш; – қонунда белгиланган ҳолларда меҳнат шароитини белгилаш ёки ўзгартиришга оид меҳнат низоларини кўриб ҳал этиш; – жамоа келишувлари ва шартномалари шартлари тўлиқ бажарилишини кузатиб бориш. Касаба уюшмаларининг ходимлар вакиллик органи сифатидаги ҳуқуқлари ҳар томонлама кафолатланади. Ходимлар вакиллик органининг яна бири меҳнат жамоасидир. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 19-моддасига кўра, ўз меҳнати билан корхона фаолиятида меҳнат шартномаси асосида иштирок этаётган унинг барча ходимлари корхона меҳнат жамоасини ташкил этадилар. Меҳнат жамоасининг ҳуқуқ ва бурчлари, унинг ваколатлари, уларни амалга ошириш тартиби ва шакллари қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланади. Меҳнат жамоасининг ваколатлари Ўзбекистон Республикаси- нинг қонунлари, корхонани барпо этиш тўғрисидаги таъсис ҳужжатлари, корхона устави, корхона маъмурияти (мол-мулк эгаси) ва меҳнат жамоаси ўртасида тузилган шартномада белгиланади. Корхона меҳнат жамоаси ваколатларини амалга оширишнинг асосий шакли умумий йиғилиш (конференция)дир. ишлаб чиқилишида иштирок этиш, шу соҳада қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар қабул қилинишида таклифларини бил- дириш; – ходимларнинг меҳнат ҳуқуқларини иш берувчилар, давлат органлари олдида, шу жумладан суд йўли билан ҳимоя қилиш; – иш берувчилар, уларнинг ваколатли органлари, давлат билан ходимларнинг меҳнат шароитларини белгилаш, ўзгартириш масалалари юзасидан музокаралар олиб бориш; – меҳнат ва касаба уюшмалари тўғрисидаги қонунларга иш берувчилар, уларнинг вакиллик органларининг риоя этишлари устидан назоратни амалга ошириш; – қонунда белгиланган ҳолларда меҳнат шароитини белгилаш ёки ўзгартиришга оид меҳнат низоларини кўриб ҳал этиш; – жамоа келишувлари ва шартномалари шартлари тўлиқ бажарилишини кузатиб бориш. Касаба уюшмаларининг ходимлар вакиллик органи сифатидаги ҳуқуқлари ҳар томонлама кафолатланади. Ходимлар вакиллик органининг яна бири меҳнат жамоасидир. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 19-моддасига кўра, ўз меҳнати билан корхона фаолиятида меҳнат шартномаси асосида иштирок этаётган унинг барча ходимлари корхона меҳнат жамоасини ташкил этадилар. Меҳнат жамоасининг ҳуқуқ ва бурчлари, унинг ваколатлари, уларни амалга ошириш тартиби ва шакллари қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланади. Меҳнат жамоасининг ваколатлари Ўзбекистон Республикаси- нинг қонунлари, корхонани барпо этиш тўғрисидаги таъсис ҳужжатлари, корхона устави, корхона маъмурияти (мол-мулк эгаси) ва меҳнат жамоаси ўртасида тузилган шартномада белгиланади. Корхона меҳнат жамоаси ваколатларини амалга оширишнинг асосий шакли умумий йиғилиш (конференция)дир. Унинг асосий вазифаси жамоа аъзолари номидан вакиллик қилиш, уларнинг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ҳимоялашдир. Корхонанинг бошқарув органларида меҳнат жамоаси сайлаган вакиллар иштирок этади. Корхоналарда касаба уюшмалари ва меҳнат жамоасидан бошқа ходимларнинг вакиллик органлари ҳам ташкил этилиши мумкин, улар доимий ёки вақтинчалик хусусиятга эга бўлади. Иш берувчилар ходимлар вакиллик органларининг корхонада фаолият юритишлари учун барча зарур шароитларни яратиб беришлари, фаолиятига тўсқинлик қилмаслиги, уларнинг қонуний талабларини сўзсиз бажаришлари шарт. Меҳнат қонунларида ходимлар вакиллик органларида асосий меҳнат вазифасидан озод этилган ёки кундалик меҳнат вазифаларини бажаришдан озод этилмаган тарзда иш олиб борувчи ходимлар учун қўшимча ҳуқуқий кафолатлар берилган. Ўзбекистон Республи- каси Меҳнат кодексининг 25- моддасида қайд этилишича: «Ходим- ларнинг вакиллик органлари аъзоларига ўзларининг вакиллик фаолиятларини амалга оширишлари муносабати билан иш берувчи томонидан бирон-бир шаклдаги таъқиб қилинишдан ҳимоя этиш кафолатланади. Вакиллик органлари таркибига сайланган ва ишлаб чиқаришдаги ишидан озод этилмаган ходимларга интизомий жазо беришга, улар билан тузилган меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилишга, маҳаллий меҳнат органининг олдиндан розилигини олмай туриб бекор қилишга йўл қўйилмайди». Вакиллик органларига сайланган ходимларнинг ушбу орган- лардаги ваколат муддатлари тугаганидан кейин, икки йил муддат давомида маҳаллий меҳнат органларининг олдиндан розилиги олинмасдан туриб, иш берувчи ташаббуси билан уларни ишдан бўшатиш мумкин эмас. Вакиллик органига сайланган ходимнинг ваколат муддати тамом бўлганидан кейин, иш берувчи унга аввалги лавозимини бериши, бунинг иложи бўлмаса, ўша лавозимга тенг келувчи бошқа вазифа бериши шарт. Унинг асосий вазифаси жамоа аъзолари номидан вакиллик қилиш, уларнинг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ҳимоялашдир. Корхонанинг бошқарув органларида меҳнат жамоаси сайлаган вакиллар иштирок этади. Корхоналарда касаба уюшмалари ва меҳнат жамоасидан бошқа ходимларнинг вакиллик органлари ҳам ташкил этилиши мумкин, улар доимий ёки вақтинчалик хусусиятга эга бўлади. Иш берувчилар ходимлар вакиллик органларининг корхонада фаолият юритишлари учун барча зарур шароитларни яратиб беришлари, фаолиятига тўсқинлик қилмаслиги, уларнинг қонуний талабларини сўзсиз бажаришлари шарт. Меҳнат қонунларида ходимлар вакиллик органларида асосий меҳнат вазифасидан озод этилган ёки кундалик меҳнат вазифаларини бажаришдан озод этилмаган тарзда иш олиб борувчи ходимлар учун қўшимча ҳуқуқий кафолатлар берилган. Ўзбекистон Республи- каси Меҳнат кодексининг 25- моддасида қайд этилишича: «Ходим- ларнинг вакиллик органлари аъзоларига ўзларининг вакиллик фаолиятларини амалга оширишлари муносабати билан иш берувчи томонидан бирон-бир шаклдаги таъқиб қилинишдан ҳимоя этиш кафолатланади. Вакиллик органлари таркибига сайланган ва ишлаб чиқаришдаги ишидан озод этилмаган ходимларга интизомий жазо беришга, улар билан тузилган меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилишга, маҳаллий меҳнат органининг олдиндан розилигини олмай туриб бекор қилишга йўл қўйилмайди». Вакиллик органларига сайланган ходимларнинг ушбу орган- лардаги ваколат муддатлари тугаганидан кейин, икки йил муддат давомида маҳаллий меҳнат органларининг олдиндан розилиги олинмасдан туриб, иш берувчи ташаббуси билан уларни ишдан бўшатиш мумкин эмас. Вакиллик органига сайланган ходимнинг ваколат муддати тамом бўлганидан кейин, иш берувчи унга аввалги лавозимини бериши, бунинг иложи бўлмаса, ўша лавозимга тенг келувчи бошқа вазифа бериши шарт. Бундай кафолатлар касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятларининг кафолатлари тўғрисидаги қонуннинг 17–20-моддаларида белгилаб қўйилган. Иш берувчилар ҳам ходимлар билан бир қаторда меҳнат ҳуқуқий муносабатларида ўз вакиллик органлари орқали иштирок этишлари мумкин. МКнинг 28-моддасида таъкидланганидек, «иш берувчилар уюшмаларга, ассоциацияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига бирлашишга ҳақлидир». Ҳозирги пайтда республикамизда халқ хўжалиги тармоқлари, иқтисодий корхоналарни бирлаштирувчи кўплаб ассоциациялар, корпорациялар, уюшмалар фаолият кўрсатиб келмоқда (масалан, Енгил саноат ассоциацияси, Ўзбексавдо корпорацияси, Деҳқон (фермер) хўжаликлари иттифоқи ва бошқ.). 3. Касаба уюшмалари – меҳнат ҳуқуқининг субъекти Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида жамоат бир- лашмалари тўғрисида алоҳида боб ажратилиши, фуқароларнинг жамоат бирлашмаларини тузиш эркинлиги қонуний асосга эгалиги ва кафолатланишининг ёрқин далилидир (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси XIII боб, 56–62-моддалари). Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва Ўзбекистон Республика- сининг жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонунига мувофиқ, жамоат бирлашмалари деб ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда сиёсат, иқтисодиёт, ижтимоий ривожланиш, фан-маданият, экология ва ҳаётнинг бошқа соҳаларидаги қонуний манфаатларини биргаликда рўёбга чиқариш учун бирлашган фуқароларнинг хоҳиш- иродаларини эркин билдиришлари натижасида вужудга келган ихтиёрий тузилмага айтилади. Жамоат бирлашмаларининг кўпгина турлари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 56-моддасига муво- фиқ, қонунда белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, олимларнинг жамиятлари, хотин- қизлар, фахрийлар ва ёшлар Бундай кафолатлар касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятларининг кафолатлари тўғрисидаги қонуннинг 17–20-моддаларида белгилаб қўйилган. Иш берувчилар ҳам ходимлар билан бир қаторда меҳнат ҳуқуқий муносабатларида ўз вакиллик органлари орқали иштирок этишлари мумкин. МКнинг 28-моддасида таъкидланганидек, «иш берувчилар уюшмаларга, ассоциацияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига бирлашишга ҳақлидир». Ҳозирги пайтда республикамизда халқ хўжалиги тармоқлари, иқтисодий корхоналарни бирлаштирувчи кўплаб ассоциациялар, корпорациялар, уюшмалар фаолият кўрсатиб келмоқда (масалан, Енгил саноат ассоциацияси, Ўзбексавдо корпорацияси, Деҳқон (фермер) хўжаликлари иттифоқи ва бошқ.). 3. Касаба уюшмалари – меҳнат ҳуқуқининг субъекти Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида жамоат бир- лашмалари тўғрисида алоҳида боб ажратилиши, фуқароларнинг жамоат бирлашмаларини тузиш эркинлиги қонуний асосга эгалиги ва кафолатланишининг ёрқин далилидир (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси XIII боб, 56–62-моддалари). Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва Ўзбекистон Республика- сининг жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонунига мувофиқ, жамоат бирлашмалари деб ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда сиёсат, иқтисодиёт, ижтимоий ривожланиш, фан-маданият, экология ва ҳаётнинг бошқа соҳаларидаги қонуний манфаатларини биргаликда рўёбга чиқариш учун бирлашган фуқароларнинг хоҳиш- иродаларини эркин билдиришлари натижасида вужудга келган ихтиёрий тузилмага айтилади. Жамоат бирлашмаларининг кўпгина турлари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 56-моддасига муво- фиқ, қонунда белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, олимларнинг жамиятлари, хотин- қизлар, фахрийлар ва ёшлар ташкилотлари, ижодий уюшмалар, оммавий ҳаракатлар ҳамда фуқароларнинг бошқа уюшмалари жамоат бирлашмалари сифатида эътироф этилади. Жамоат бирлашмаларини фуқароларнинг сиёсий, иқтисодий, маданий ҳуқуқ ва эркинликларини рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш, уларни давлат ва жамоат ишларини бошқаришда иштирок этишини таъминлаш каби мақсадларда тузилади. Жамоат бирлашмалари ўз уставларига, мулкларига эга бўла- дилар. Жамоат бирлашмалари деб эътироф этилган касаба уюшмалари ҳақида шуни айтиш керакки, касаба уюшмалари – кўнгилли жамоат ташкилоти бўлиб, ишлаб чиқариш, ҳам ноишлаб чиқариш соҳа- ларидаги фаолият турига қараб, ўз аъзоларининг меҳнат ва ижти- моий-иқтисодий ҳуқуқлари ҳамда манфаатларини ҳимоя қилиш учун муштарак манфаатлар билан боғланган меҳнаткашларни бирлаш- тиради. Касаба уюшмалари ўз фаолиятларида давлат бошқарув ва хўжалик органларидан, сиёсий ва бошқа жамоат ташкилотларидан мустақилдирлар, улар олдида ҳисобдор эмаслар ва улар томонидан назорат қилинмайдилар, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Касаба уюшмаларининг ҳуқуқларини чеклайдиган ёки шу ҳуқуқларнинг амалга оширилишига тўсқинлик қиладиган тарздаги ҳар қандай аралашув ман этилади. Касаба уюшмалари мустақил равишда ўз уставларини ишлаб чиқадилар ва тасдиқлайдилар, уюшма тузилишини белгилайдилар,раҳбар органларини сайлайдилар, ўз фаолиятларини ташкил этади- лар, йиғилишлар, конференциялар, пленумлар, қурултойлар ўтказа- дилар. Касаба уюшмалари ўз уставларида белгиланган мақсадлар ва вазифаларга мувофиқ равишда, бошқа мамлакатларнинг касаба уюшмалари билан ҳамкорлик қилиш, ўз хоҳишига кўра халқаро ва бошқа касаба уюшмаларининг бирлашмалари ва ташкилотларига кириш ҳуқуқига эгадирлар. Касаба уюшмалари ўз аъзоларининг меҳнат қилиш ҳуқуқини ҳимоя этадилар, аҳолини иш билан таъминлаш борасида давлат сиёсатининг ишлаб ташкилотлари, ижодий уюшмалар, оммавий ҳаракатлар ҳамда фуқароларнинг бошқа уюшмалари жамоат бирлашмалари сифатида эътироф этилади. Жамоат бирлашмаларини фуқароларнинг сиёсий, иқтисодий, маданий ҳуқуқ ва эркинликларини рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш, уларни давлат ва жамоат ишларини бошқаришда иштирок этишини таъминлаш каби мақсадларда тузилади. Жамоат бирлашмалари ўз уставларига, мулкларига эга бўла- дилар. Жамоат бирлашмалари деб эътироф этилган касаба уюшмалари ҳақида шуни айтиш керакки, касаба уюшмалари – кўнгилли жамоат ташкилоти бўлиб, ишлаб чиқариш, ҳам ноишлаб чиқариш соҳа- ларидаги фаолият турига қараб, ўз аъзоларининг меҳнат ва ижти- моий-иқтисодий ҳуқуқлари ҳамда манфаатларини ҳимоя қилиш учун муштарак манфаатлар билан боғланган меҳнаткашларни бирлаш- тиради. Касаба уюшмалари ўз фаолиятларида давлат бошқарув ва хўжалик органларидан, сиёсий ва бошқа жамоат ташкилотларидан мустақилдирлар, улар олдида ҳисобдор эмаслар ва улар томонидан назорат қилинмайдилар, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Касаба уюшмаларининг ҳуқуқларини чеклайдиган ёки шу ҳуқуқларнинг амалга оширилишига тўсқинлик қиладиган тарздаги ҳар қандай аралашув ман этилади. Касаба уюшмалари мустақил равишда ўз уставларини ишлаб чиқадилар ва тасдиқлайдилар, уюшма тузилишини белгилайдилар,раҳбар органларини сайлайдилар, ўз фаолиятларини ташкил этади- лар, йиғилишлар, конференциялар, пленумлар, қурултойлар ўтказа- дилар. Касаба уюшмалари ўз уставларида белгиланган мақсадлар ва вазифаларга мувофиқ равишда, бошқа мамлакатларнинг касаба уюшмалари билан ҳамкорлик қилиш, ўз хоҳишига кўра халқаро ва бошқа касаба уюшмаларининг бирлашмалари ва ташкилотларига кириш ҳуқуқига эгадирлар. Касаба уюшмалари ўз аъзоларининг меҳнат қилиш ҳуқуқини ҳимоя этадилар, аҳолини иш билан таъминлаш борасида давлат сиёсатининг ишлаб чиқилишида қатнашадилар. Касаба уюшмалари аҳолини иш билан таъминлашнинг аҳволи ва бу соҳадаги қонунларга риоя этилишини назорат қилиб боради. Касаба уюшмаларининг меҳнат шароити ва меҳнатга ҳақ тўлаш, меҳнатни муҳофаза қилиш ва ишлаб чиқариш хавфсизлигини таъминлашга, меҳнаткашларнинг уй-жой шароитига, ижтимоий суғуртага, уларнинг соғлиқни сақлаш ва маданиятга тааллуқли манфаатларини ҳимоя қилиш, пенсия таъминоти соҳасидаги ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг тегишли қонунлари билан тартибга солинади. Касаба уюшмаларининг республика ва ҳудудий бирлашмалари ўз ваколатлари доирасида меҳнаткашларни ижтимоий ва иқтисодий ҳимоя қилиш тадбирларини ишлаб чиқишда, турмуш даражасининг асосий мезонлари, нарх-наво индексининг ўзгаришига қараб товон тўлаш миқдорини аниқлашда қатнашадилар, қонунда белгилаб қўйилган пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдорига риоя этилишини назорат қиладилар. Давлат ва хўжалик органларининг маъмурияти, жамоат ташки- лотлари, мансабдор шахслар касаба уюшмаларига ҳуқуқларидан фойдаланишга, уларнинг фаолиятларига кўмаклашишлари шарт. Бу органлар ва шахслар касаба уюшмалари ҳуқуқларини бузганликлари ёки уларнинг қонуний фаолиятига тўсқинлик қилганликлари учун қонунларда белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. Касаба уюшма органларидаги сайлаб қўйиладиган лавозимларга сайланганлиги туфайли ишдан озод қилинган ходимларга сайлов ваколатлари тугаганидан сўнг, аввалги ўз ишлари (лавозимлари) берилади, бундай ишлар (лавозимлар) бўлмаган тақдирда, ўша корхонада ёки ходимнинг розилиги билан бошқа корхонада аввалгисига тенг келадиган бошқа иш (лавозим) берилади. Тегишли иш беришнинг имконияти бўлмаган тақдирда, олдинги иш жойидаги корхона маъмурияти, корхона тугатилган тақдирда эса касаба уюшмаси ходимнинг ишга жойлашиш даврида унинг ўртача иш ҳақини сақлаб қолади, лекин бу муддат олти ойдан ошмаслиги чиқилишида қатнашадилар. Касаба уюшмалари аҳолини иш билан таъминлашнинг аҳволи ва бу соҳадаги қонунларга риоя этилишини назорат қилиб боради. Касаба уюшмаларининг меҳнат шароити ва меҳнатга ҳақ тўлаш, меҳнатни муҳофаза қилиш ва ишлаб чиқариш хавфсизлигини таъминлашга, меҳнаткашларнинг уй-жой шароитига, ижтимоий суғуртага, уларнинг соғлиқни сақлаш ва маданиятга тааллуқли манфаатларини ҳимоя қилиш, пенсия таъминоти соҳасидаги ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг тегишли қонунлари билан тартибга солинади. Касаба уюшмаларининг республика ва ҳудудий бирлашмалари ўз ваколатлари доирасида меҳнаткашларни ижтимоий ва иқтисодий ҳимоя қилиш тадбирларини ишлаб чиқишда, турмуш даражасининг асосий мезонлари, нарх-наво индексининг ўзгаришига қараб товон тўлаш миқдорини аниқлашда қатнашадилар, қонунда белгилаб қўйилган пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдорига риоя этилишини назорат қиладилар. Давлат ва хўжалик органларининг маъмурияти, жамоат ташки- лотлари, мансабдор шахслар касаба уюшмаларига ҳуқуқларидан фойдаланишга, уларнинг фаолиятларига кўмаклашишлари шарт. Бу органлар ва шахслар касаба уюшмалари ҳуқуқларини бузганликлари ёки уларнинг қонуний фаолиятига тўсқинлик қилганликлари учун қонунларда белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. Касаба уюшма органларидаги сайлаб қўйиладиган лавозимларга сайланганлиги туфайли ишдан озод қилинган ходимларга сайлов ваколатлари тугаганидан сўнг, аввалги ўз ишлари (лавозимлари) берилади, бундай ишлар (лавозимлар) бўлмаган тақдирда, ўша корхонада ёки ходимнинг розилиги билан бошқа корхонада аввалгисига тенг келадиган бошқа иш (лавозим) берилади. Тегишли иш беришнинг имконияти бўлмаган тақдирда, олдинги иш жойидаги корхона маъмурияти, корхона тугатилган тақдирда эса касаба уюшмаси ходимнинг ишга жойлашиш даврида унинг ўртача иш ҳақини сақлаб қолади, лекин бу муддат олти ойдан ошмаслиги керак. Малакасини ўзгартириш учун ўқиш чоғида эса бир йил муддатгача ўртача иш ҳақи сақлаб турилади. Ҳатто ходим икки йил давомида маъмурият ташаббуси билан ишдан бўшатилишига йўл қўйилмайди. Касаба уюшмаларининг фаолияти Ўзбекистон Республикасининг «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолати тўғрисида»ги 1992 йил 2 июль қонуни билан тартибга солинади. Бу қонун 3 боб, 22 моддадан иборат бўлиб, 1-боб – Умумий қоидалар (1–6-м.); 2-боб – Касаба уюшмаларининг асосий ҳуқуқлари (7–17- м.); 3-боб – Касаба уюшмаларининг асосий кафолатлари (18–22- м.)ни ўз ичига олади. Савол ва топшириқлар 1. Меҳнат ҳуқуқининг конституциявий принципларини тушунтириб беринг. 2. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг доирасини аниқланг. 3. Ходим ва иш берувчиларнинг асосий ҳуқуқлари нималардан иборат? 4. Фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатида ҳуқуқий мақо- мини кўрсатиб беринг. 5. Касаба уюшмаларининг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатида фаолия- ти нималардан иборат? керак. Малакасини ўзгартириш учун ўқиш чоғида эса бир йил муддатгача ўртача иш ҳақи сақлаб турилади. Ҳатто ходим икки йил давомида маъмурият ташаббуси билан ишдан бўшатилишига йўл қўйилмайди. Касаба уюшмаларининг фаолияти Ўзбекистон Республикасининг «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолати тўғрисида»ги 1992 йил 2 июль қонуни билан тартибга солинади. Бу қонун 3 боб, 22 моддадан иборат бўлиб, 1-боб – Умумий қоидалар (1–6-м.); 2-боб – Касаба уюшмаларининг асосий ҳуқуқлари (7–17- м.); 3-боб – Касаба уюшмаларининг асосий кафолатлари (18–22- м.)ни ўз ичига олади. Савол ва топшириқлар 1. Меҳнат ҳуқуқининг конституциявий принципларини тушунтириб беринг. 2. Меҳнат ҳуқуқи субъектларининг доирасини аниқланг. 3. Ходим ва иш берувчиларнинг асосий ҳуқуқлари нималардан иборат? 4. Фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатида ҳуқуқий мақо- мини кўрсатиб беринг. 5. Касаба уюшмаларининг меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатида фаолия- ти нималардан иборат?