Menejment funktsiyalari, usullari va tamoyillari 9.1. Iqtisodiy qonunlarni bilishning ahamiyati. Umumiy falsafiy va iqtisodiy qonunlar 9.2. Boshqaruv maqsadi va unga qo’yiladigan asosiy talablar 9.3. Boshqaruv maqsadi turlari 9.4. Maqsadli boshqaruv usuli pog’onalari 9.5. Boshqaruv funktsiyalari mazmuni, mohiyati va turkumlanishi 9.6. Boshqarish tamoyillari 9.1. Iqtisodiy qonunlarni bilishning ahamiyati. Umumiy falsafiy va iqtisodiy qonunlar Menejment jamiyat qonunlari tizimiga asoslanadi. Nazariy ji- hatdan tushunmay va asoslanmagan holda birorta yirik amaliy masala hal etilishi mumkin emas. Nazariya yangilanishning muhim usulidir. Fan esa voqelik haqida obyektiv bilimlarni o'rganish va tartibga solishga qaratilgandir. Bilimlarning tartibga solinishi qonunlarda ifodalanadi. Qonun-falsafiy kategoriya bo'lib, borliq voqealarining barqaror, takrorlanuvchan aloqasi va munosabatini, hodisalar yuz berishining aniq tartibda bo'lishiga olib keluvchi tomonlarini aks ettiradi. Qonunlarni bilish rivojlanishning obyektiv yo'nalishlarini aniqlash, amaliy vazifalarni hal etish imkonini beradi. Shu sababli iqtisodiyotni boshqarish qonunlarni bilish, ularni amalda ustalik bilan qo'llay olishga asoslanishi kerak. Umumiy falsafiy qonunlar materiya, akat, makon, zamon, miq- dor, sifat, sabab, oqibat, shakl, mazmun kabi kategoriyalar vositasida ifodalanadi. Iqtisodiy nazariya qonunlari iqtisodiy kategoriyalar vositasida (mulk, ishlab chiqarish, talab, taklif, taqsimot, ayirboshlash, qiymat, narx, foyda, tovar, pul, muvozanatlanish) ifodalanadi. Iqtisodiyotni boshqarishda qonunlardan qanchalik to'liq va izchil foydalanilsa, mehnat sarfi shunchalik samarali bo'ladi. Aksincha, menejment jarayonida iqtisodiy qonunlarni hisobga olmaslik jamiyat uchun kutilmagan, salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli menejment qonunlarini o'rganishda faqat ularga amal qilishni emas, balki menejment jarayonida ongli ravishda qo'llashni ham ko'zda tutish lozim. Menejment qonunlaridan ongli ravishda foydalanish ko'p jihatdan ularni o'rganishga bog'liq. Qonunlar qanchalik chu- qur o'rganilsa, ulardan amalda to'g'ri foydalanish imkoniyatlari ortadi. Lekin menejment qonunlarini bilish ularni aniq amaliyotda muvaffaqiyatli qo'llash uchun kafolat bo'lolmaydi. Qonunlarni bilish- da nazariya amaliyotdan ajralib qolishi foydasizdir. Demak, qonun- lardan foydalanish ularni bilish, tushunish, amalda o'z vaqtida va to'g'ri qo'llay olishga bog'liq ekan. Bu menejment samaradorligini oshirishda hal qiluvchi omildir. Iqtisodiy qonunlar tizimidan foydalanishning asosiy unsurlari va bosqichlari quyidagi chizmada aks ettirilgan: Ko'rsatilgan chizmani tahlil etish jarayonida uchta o'zaro bog'liq va ketma-ket, iqtisodiy qonunlar tizimidan foydalanilgan holda yechi- ladigan masalalarni ko'rib o'tish zarur: - mavjud qonunlarni, ularning u yoki bu bosqichda namoyon bo'lish xususiyatlarini hisobga olgan holda chuqur va tomonla- ma bilish; - iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish maqsadlarini belgilash va ularni hal etish yo'llarini aniqlash; - xo'jalik yuritishning bozor iqtisodiyoti soitida rivojlantirish va unga mos shakl va uslublarni qo'llash. Umumiy falsafiy va iqtisodiy qonunlar. Umumiy falsafiy va iqsodiy qonunlardan to'g'ri foydalanilgan holdagina iqtisodiyotni muvaffaqiyatli boshqarish mumkin. Umumiy falsafiy qonunlar ta'siri iqtisodiy amaliyotda iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlari va yo'nalishlarini aniqlash shaklida namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarishni boshqarishdagi turli-tuman ijtimoiy munosabatlar fani umumiy-falsafiy hamda umumiy-iqtisodiy nazariya qonun- lariga bo'ysunadi. Umumiy-falsafiy qonunlar bu, avvalo, quyidagi materialistik dialektika qonunlaridir: 1. Miqdor o'zgarishlarining sifat o'zgarishlariga o'tish qonuni narsa va hodisalar miqdor va sifat jihatlarini o'zaro bog'liqligi va ta'sirini tavsiflaydi. 2. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni akatlantiruvchi kuch, o'z-o'zidan akat qilib amalga oshuvchi rivojlanish man- baini ko'rsatadi. 3. Inkorni inkor etish qonuni cheksiz rivojlanish va takomil- lashish yo'nalishini belgilaydi. Eskirgan narsani inkor etmay, rivojlanishga erishib bo'lmaydi, chunki inkor natijasida yangi narsa uchun joy yaratiladi. Shuning uchun inkor yangi bilan eski bog'langan vaqtdir. 4. Bozor munosabatlari soitida menejment eski buyruqbozlik shakl va uslublarini inkor etib, ular ilmiy asoslangan yangilari bilan almashtiriladi. 5. Ijtimoiy borliqning ijtimoiy ongdan birlamchi ekanligini belgilovchi qonun mehnat jamoasi, alohida mehnatkash hayotining birlamchi ekanligini ko'rsatdi. Menejmentni umumlashtirish, zarur bo'lgan ijtimoiy, jamoa, shaxsiy manfaatlarni aniqlashni bu qonun amal qilishini hisobga olmay amalga oshirib bo'lmaydi. 6. Ishlab chiqarish kuchlarining ijtimoiy-iqtisodiy munosa- batlarga nisbatan belgilovchi ekanligini ifodalovchi qonun menejment uchun katta ahamiyatga ega. Aynan menejment vositasida ishlab chiqarishning ikki tomoni - ishlab chiqaruvchi kuchlar va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar aloqasi yuz beradi. Jamiyat ehtiyojlarini mumkin qadar kam resurslar sarflab, iloji boricha to'liq qondirish qonuni. Jamiyatdagi barcha iqtisodiy va ijimoiy jarayonlar, ularni amalga oshirish qonunlari bu qonunga amal qiladi, chunki u quyidagilarni ifodalaydi: - ishlab chiqarishning obyektiv yo'nalishi, uning xalq farovon- ligini oshirish, shaxsiy tomonlama rivojlantirishga qaratilganligini; - insonlar xo'jalik faoliyatining asosiy sabablari, umumxalq iqtisodiy manfaatlarining yetakchiligini; - ishlab chiqarish samaradorliginining ijtimoiy-iqtisodiy mo- hiyatini. Bozor munosabatlari soitida bu qonunning mazmuni tomonlama boyib boradi. 2. Qiymat qonuni yoki narx qonuni. Tovarlarning pulda ifodalangan qiymati narx deb ataladi. Narx talab va taklifga bog'liq ravishda aniqlanadi. Narx bozor barometridir: agar talab va narx yuqori bo'lsa, ishlab chiqarish kengayadi. Talab va narx pasaygan- da ishlab chiqarish qisqaradi. Talab hajmi va tarkibi taklif hajmi va tarkibiga teng bo'lgan holdagi narx muvozanat narxi deyiladi. Ishlab chiqariladigan bir tovar turi, hajmi ularga bo'lgan ijtimoiy ehtiyojlarga teng bo'lishi, ya'ni to'lov qobiliyatiga ega tal- abga teng bo'lishi kerak. 3. Talab qonuni. Uning mazmuni shundan iboratki narx qancha yuqori bo'lsa, talab shunchalik kam bo'ladi. Talab haridorning to'lov qobiliyatini ifodalaydi. Bunda talab elastikligi koeffisienti qanday aniqlanishini ko'rib chiqamiz: 4. Taklif qonuni. U narx ortishi bilan taklif ortushuni ifodalaydi. Taklif - bu tovar va xizmatlarning narxdagi qiymatidir. Bun- da taklif elastikligi koeffisienti quyidagiga teng: Taklif hajmi o'sishi, % ttmt eiast. Narxlarning o'sishi, % 5. Raqobat qonunining mohiyati shundan iboratki, raqobat soitida zarar keltirmay eng yaxshi natijaga erishib bo'lmaydi, chunki barcha tovar ishlab chiqaruvchilar daromadining oshishi tartibini o'rnatib bo'lmaydi. 6. Iste'molchi nuqtai nazaridan eng so'nggi naflilik qonuni. Naflik - tovar va xizmatlar iste'molidan qoniqishni bildiradi. Umumiy naflilik ma'lum tovar va xizmat birligidan qoniqishni bildiradi; so'nggi naflik - shu tovar va xizmatning yana sotib olishdan qoniqishni bildiradi. Shunday qilib, bozor munosabatlari shakllanayotgan soitda iqtisodiy qonunlardan foydalanish imkoniyatlari tomonlama kengayib boradi. 9.2. Boshqaruv maqsadi va unga qo’yiladigan asosiy talablar Maqsad - bu muddao, murod, ya’ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda tutilgan mushtarak orzu. Aynan shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini ushalishiga yo’naltiradi. Biz dastlab o’zimizning oldimizda turgan maqsadimizni aniqlab olamiz, co’ngpa esa shu maqsadimiz:  Bo’lajak akatlarimizni oldindan aniqlab beradi;  Faoliyatimizning ustuvor yo’nalishini belgilaydi;  Faoliyatimizni aniq sohaga, ishga yo’naltiradi;  U yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;  Pirovard natijamizning baholash me’yorini belgilaydi va h.k.  Maqsadning ilmiy asoslanganligi va to’g’pi belgilanganligi boshqaruv uchun juda muhimdir. CHunki aynan shu maqsadga binoan:  Boshqarish funktsiyalari;  Boshqarish usullari;  Boshqarishning tuzulmaviy tarkibi;  Lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi muhimmasalalar hal etiladi. Boshqaruv maqsadi quyidagi talablarga javob berishi lozim (9.1-jadval). 9.1-jadval Boshqaruv maqsadiga qo’yiladigan asosiy talablar № Talablar Izoh 1. Maqsadbir ma’noli va aniq bo’lishi kerak. Agar qaerga borishni bilmasangiz, u holda biror yo’lni tanlashga ham xojat qolmaydi. 2. Maqsad real va bajarilishi mumkin bo’lishi kerak. Qaysi tomonga suzishni aniq maqsad qilib olmagan yelkanli qayiqqa hech qanday shamol ham hamroh bo’la olmaydi. Maqsad – bu navbatdagi bosqichda “jang” bilan zabt qilinadigan bamisoli cho’qqi. Buni zinhor unutmaslik darkor. SHu “jang“da g’oli6 chiqish uchun bajarilishi mumkin bo’lgan real maqsadni o’z oldimizga qo’yishimiz kepak. Undan optiqcha ham, kam ham emas, vassalom. 3. Maqsad miqdoran o’lchovga ega bo’lishi kerak. Miqdoran o’lchovga, me’yorga ega bo’lmagan maqsad - bu sarob. Bu talabga rioya qilmaslik rejalashtirilgan maqsadning oldindan bajarilmasligiga zamin tayyorlash demakdir. 4. Maqsad barcha bajaruvchilarga tushunarli bo’lmog’i darkor. Maqsad, uni boshqarish printsiplari, pirovard natijasi bajaruvchilarga tushunarli bo’lishi va ularga yozma ravishda sodda tilda yetkazilishi kerak. 5. Maqsad bo’limlar va mas’ullar bo’yicha detallashtirilgan bo’lishi kerak. Maqsad bir faoliyat turi, bir mas’ul shaxs bo’yicha mayda- chuydasigacha batafsil taqsimlab chiqilgan bo’lishi lozim. SHundagina bu maqsadning ijro qilinish darajasini aniq nazorat qilish mumkin bo’ladi. 6. Maqsad ko’p qirrali bo’lishi kerak. Bu - umumiy, bosh maqsadning xususiy va yakka maqsadlarga bo’linishini, “Maqsadlar shajarasi” (derevo tseley)ni tuzishni talab qiladi. 9.3.Boshqaruv maqsadi turlari Boshqaruv maqsadlari juda ham xilma-xildir. Bu esa ularni muayyan tarzda turkumlashni taqozo etadi (9.2-jadval). Mazkur turkumlanishdan ko’pinib turibdiki, maqsadlar o’zaro bog’liq bo’lib, muayyan ierarxiyaga, ya’ni yuqori va quyi maqsadlarga bo’linishi, bir maqsad boshqa bir maqsadga bo’ysunishi mumkin. Joriy va istiqboldagi maqsadlar bilan uzluksiz va fursatli maqsadlar o’rtasidagi farq Joriy maqsadlar deganda, bir yil ichida, yil choragi, bir oy va undan ham kamroq muddat mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi.Masalan, korxona bo’limlari oldiga bir yil mobaynida amalga oshirilishi mo’ljallangan quyidagi funktsional joriy maqsadlar qo’yilgan bo’lishi mumkin (9.2-jadval). 9.2-jadval Maqsad turlari № Maqsadni turkumlash belgilari Maqsadlar 1. Umumjamiyat miqyosidagi munosabatlarni aks ettirishiga qarab  siyosiy maqsadlar  iqtisodiy maqsadlar  ijtimoiy maqsadlar  ma’rifiy-ma’naviy maqsadlar  xalqaro munosabatlar sohasidagi maqsadlar 2. Boshqaruv pog’onalari(darajalari)ga qarab Hududiy boshqarish maqsadlari:  mamlakat maqsadlari  viloyat maqsadlari  tuman maqsadlari  qishloq maqsadlari  ishlab chiqarish maqsadlari  xalq xo’jaligi maqsadlari  tarmoq (sektor) maqsadlari  korxona (firma) maqsadlari  yakka shaxs maqsadi Z. Amalga oshirishmudda-  joriy maqsadlar tiga qarab  istiqboldagi (perepektiv) maqsadlar 4. Boshqaruvning amalga oshirilishiga qarab  uzluksiz (kundalik) maqsadlar  fursatli maqsadlar  bir martalik maqsadlar 5. Kutiladigan natija- larga qarab  pirovard maqsadlar  oraliq maqsadlar 6. Murakkablilik daraja- siga qarab  oddiy, an’anaviy maqsadlar  muammoli maqsadlar  innovatsion maqsadlar Istiqboldagi (perspektiv) maqsadlar deganda, besh yil yoki undan ortiq davr mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, Respublikamizda ishlab chiqilgan “Kadrlarnitayyorlash Milliy dasturi”ni ro’yobga chiqarishdek ulyg’vor maqsad quyidagi uch bosqichdagi muddatni o’z ichiga oladi: 9.3-jadval Joriy maqsaddar № Korxona bo’limlari Joriy maqsadlar 1. Ishlab chiqarish bo’limlari Korxonada “x” nomli yangi mahsulotni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish 2. Texnologiya bo’limi “x” mahsulotini ishlab chiqarish bo’yicha yangi texnologiyani joriy qilishni yakunlash 3. Tadqiqotbo’limi “x” kvt quvvatga ega bo’lgan mahsulot modelini ishlab chiqish 4. Mehnat bo’limi “A” mahsulot turini bitta ishchiga to’g’ri keladigan qilib ishlab chiqarilishini “x” donaga ko’paytirish 5. Marketing, savdo bo’limi Mahsulot sotish hajmini “A” so’mga ko’paytirish 6. Moliya bo’limi Foydani “x” so’mga ko’paytirish Qarzdorlikni “x” so’mgacha kamaytirish Aktsiyadan olinadigan daromadni “x” so’mga ko’paytirish 7. Ijtimoiy bo’lim Mahalliy hokimiyatga “n” so’mlik mablag’ ajratish 8. Ekologiya bo’limi Atmosferaga chiqarib tashlanadigan chiqindilarni “x” m3ga kamaytirish  1997-2001 yillar- mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy saloxiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni islohqilish va rivojlantirish uchun huqyqiy, kadrlar jihatdan ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy st-soitlar yaratish.  2001-2005 yillar - milliy dasturni to’liq ro’yobga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy soitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritish.  2005 va undan keyingi yillar - to’plangan tajribani taxlil qilish va umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Uzluksiz maqsadlar deganda, kuni qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar tyshyniladi. Masalan, mehnat unumdorligini o’stirish, intizomni mustahkamlash, mahsulot tannarxini pasaytirish, mahsulot sifatini oshirish kabilar muntazam, kunda talab qilinadigan maqsadlardir. Fursatli maqsadlar deganda, biror-bir muammoni hal etish zaruriyati tyg’ilran hollarda paydo bo’ladigan maqsadlar tyshyniladi. Masalan, korxonani qayta uskunalash, jahozlarni yangilash, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini o’zgartirish goho ishlab chiqarishning iqtisodiy zaruriyatiga qarab paydo buladi. Boshqarish jarayonida bir martalik maqsadlarga ham zaruriyat tyg’ilishi mumkin. Bunday maqsadlar, odatda korxona uchun kutilmagan, favqulodda vujudga kelgan muammoni yechish uchun o’rtaga qo’yiladi. Bu maqsad masalan, tabiiy ofat yuz bergan holda shu ofatni bartaraf qilish uchun zaruriy mablag’ni ajratish ko’rinishida bo’lishi mumkin. Muammoli va innovatsion maqsadlar Boshqarishga maqsadli yondoshyv namoyandalari barcha maqsadlarni quyidagi to’rtta guruhga bo’lishadi:  oddiy, qotib qolgan an’anaviy maqsadlar;  muammoli maqsadlar;  innovatsion maqsadlar;  xodiumlar malakasini, mahoratini oshirish bo’yicha maqsadlar. Innovatsion maqsadlar - bu yangi mahsulotni ishlab chiqarish, yangi texnologiyani joriy qilish bo’yicha qo’yiladigan uchinchi guruhdagi maqsadlardir. Masalan, tadqiqot bo’limi xodimlarining maqsadi quyidagicha bo’lishi mumkin: 1 iyulgacha eksport uchun mo’ljallangan uch turdagi yangi mahsulotni sinovdan o’tkazishni ta’minlash. “Maqsadlar shajarasi” yoki maqsadlar ierarxiyasi Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya’ni bir maqsadning boshqa bir maqcadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning qyyi maqsadlarga bo’linishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini tug’diradi. Bunday vazifani bajarish uchun menejment fanida “maqsadlar shajarasi” deb atalgan maxsus usul qo’llaniladi. “Maqsadlar shajarasi” - bu maqsadlar bilan ularga erishish vositalari o’rtasidagi aloqaning grafik tasviri. “Maqsadlar shajarasi” ierarxiya ko’rinishidagi bir necha darajalardan:  bosh maqsad;  I darajali kichik (asosiy) maqsadlar;  II darajali kichik maqsadlar va hokazolardan tashkil topadi. “Maqsadlar shajarasi”ning tashkiiliy ishlanmasini mamlakatimiz oldiga qo’yilgan bosh maqsadning qator lokal maqsadlarga bog’liqligi misolida ko’rishimiz mumkin. 1991 yilning 31 avgustida O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e’lon qilindi. SHunday bir soitda respublikada davlat va iqgisodiyotni qayta qurishning bosh maqsadi Birinchi Prezidentimiz I. Karimov tomonidan quyidagicha aniqlab berildi: Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo’naltipilgan barkamol bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo’lgan kychli demokratik huquqiy davlatni va fyqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdip. Bu maqsad nihoyatda murakkab va ko’p qirralidir. Uning amalga oshirilishi siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, huquqiy sohalardagi asosiy maqsadlarga erishilishiga bog’liq. SHu sababli bosh maqsad (BM)ga erishishning aniq yo’nalishlari belgilab olindi va quyidagi to’rt guruhdagi birinchi darajali maqsadlarga ajratildi: 1. Ijtimoiy-siyosiy sohadagi maqsadlar; 2. Ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi maqsadlar; 3. Ma’naviyat cahasidagi maqsadlar; 4. Xalqaro munosabatlar cohacidagi maqsadlar. SHunday qilib, maqsadning tobe bo’lishlik, yoyib bo’lishlik va zanjirlash mumkinligi kabi sifatlari umumiy maqsadni lokal, xususiy va yakka maqsadlarga ajratishga, ularni ustuvorlik darajasiga qarab tartiblash imkoniyatini yaratishga yordamberadi. Quyidagi chizmada yuqoridagibosh maqsadni (BM) “Maqsadlar shajarasi” ko’pinishida tasvirlaymiz (9.1-chizma). 9.4. Maqsadli boshqaruv usuli pog’onalari. Boshqarishda maqsadli yondoshuv usuli yoki maqsadli menejment – bu boshqarishning muayyan tizimi bo’lib, unda ikkita unsur bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’ladi: Maqcad (pirovard natija); Nazorat. Bu usulning mohiyati quyidagicha izohlanadi: bir rahbar yuqori pog’onadan boshlab to quyi pog’onagacha o’zining aniq maqcadiga, uni amalga oshirish rejasira ega bo’lishi st. 1-pog’ona maqsadlari korxonaning strategik rejalashtirishiga taalluqli. Ularni korxonaning yuqori pog’onasidagi menejerlari ishlab chiqadi. Ular korxona istiqbolini belgilash, uning ichki qadriyatlari va rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishga ma’sul bo’lishadi hamda o’rta bo’g’in menejerlari ishlarini boshqaradilar. Ular Prezident, bosh ijrochi direktor yoki vitseprezident deb atalishlari mumkin. 9.1-chizma. Maqsadlar shajarasini daraxt shaklidagi ko’rinishi. 2-pog’onadagi maqcadlar oliy va o’rta daraja menejerlari tomonidan belgilanadi. Ular nisbatan uzoq muddatli bo’lmagan, aniq davrga mo’ljallangan maqsadlardir. Odatda, bu maqsadlar korxonaning aniq faoliyat sohalari miqyosida bo’ladi. Bular turkumiga: ishlab chiqarish; moliyaviy; mehnatni boshqarish; marketing; rentabelliuk kabu sahalar maqsadlaru kiritiladi. Bu sohalar maqsadlari o’z aksini odatda miqdoriy ko’satkichlarda topadi. Masalan, joriy yilda rentabellik darajasini o’tgan yilga nisbatan 10 foizga oshirish yoki mehnat unumdorligini 18 foizga oshirish kabilar. 3–pog’ona maqsadlari maqsadli boshqaruvning o’zagi hisoblanadi. Unda maqsadni amalga oshirish bo’yicha amaliy tadbirlar ishlab chiqiladi, rejalar tuziladi. Bu pog’ona menejerlarining vazifasi - bir xodim oldidagi maqsadni aniqlash vaularni amalga oshirish bo’yicha aniq usul va vositalarni ishlab chiqishdan iborat. Bu pog’ona maqsadlarini aniqlash ancha murakkab jarayondir. CHunki bu bo’g’inda tashkiliy harakterga ega bo’lgan qator muammolarni yechishga to’g’ri keladi. Masalan, maqsadni kim belgilashi lozim: ehtimol, maqcadni rahbar belgilagani o’rinlidir; ehtimol, bir xodim o’z maqcadini o’zi belgilagani ma’quldir; ehtimol, maqcadni boshliq bilan itoat etuvchi hamkorligida belgilash to’g’ridir; ehtimol, maqcadni belgilashga chetdan mutaxassis taklif qilingani maqsadga muvofiqdir? 9.5. Boshqaruv funktsiyalari mazmuni va mohiyati va ularni turkumlanishi Dastlab “funktsiya” va “vazifa” iboralarining lyg’aviy ma’nosi to’g’pisida ikki og’iz so’z. “Funktsiya” - bu lotincha so’z bo’lib, biror kimsa yoki narsaning ish, faoliyat doirasi, vazifasi degan ma’nolarni bildiradi. “Vazifa” - bu amalga oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, erishilishi lozim bo’lgan, ko’zda tytilgan maqsad. Yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumysh, xizmat lavozimi, mansab, amal demakdir. “Funktsiya” tyshynchasi “vazifa” tyshynchasiga nisbatan torroq ma’noga ega. Zero, funktsiya faqat o’z faoliyat doirasidagi vazifalarni o’z ichiga oladi. Masalan, marketologning ishini bajarish korxona muhandisining funktsiyasiga kirmaydi, chunki u bevosita marketolog faoliyati doirasidagi yumushdir. “Vazifa” esa o’z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo’lishi mumkin. Boshqarish funktsiyasi deganda, u yoki bu ob’ektni boshqarishga oid aniq vazifalarni hal etishga qapatilgan bir typdagi ishlar majmui tyshyniladi. Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’pi tashkil qilishning myhim stidir. Boshqaruv fuiktsiyalarining mazmuni u yoki bu faoliyatni tashkil qilishdan kelib chiqadi. Funktsiyalar faoliyat turlarini, sub’ektningboshqarish ob’ektigaaniq ta’sir qilishyo’nalishini aks ettiradi. Boshqaruv funktsiyalarini turkumlanishi. Boshqarish funktsiyalari - ko’p qirrali tyshyncha. SHu sababli ularni myhim belgilar bo’yicha turkumlarga ajratib o’rganish zaruriyati tyg’iladi (9.2-chizma). Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun zarurdir, chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. Boshqarish funktsiyasini tasniflashning ikkinchi yondoshuvida boshqarish ishini aniq ijrochilar bo’yicha taqsimlashga ustuvorlik beriladi. Bunda bir butun aniq funktsiyalar tizimi ajratiladi. Bular quyidagilardir:  asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;  qo’shimcha ishlab chiqarishni boshqarish;  ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni boshqarish;  marketingni boshqarish;  moliyaviy boshqarish;  sifatni boshqarish;  mehnatni boshqarish;  xodimlarni boshqarish;  innovatsiyani boshqarish va hokazo. Bunday holda ishlab chiqarishni boshqarish faoliyatining ayrim turlari va sohalari alohida ajralib turadi. 9.2-chizma.Boshqaruv funktsiyalarining tasnifi. Boshqaruvning asosiy funktsiyalari. Boshqarishning yuqorida sanab o’tilgan asosiy funktsiyalari ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida muhim o’rin tutishi zarur bo’lganligi tufayli ularni mufassal ko’rib chiqamiz (9.3-jadval). Boshqaruvning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va tashkiliy funktsiyalari Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi: *Boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari, ya’ni: mablag’larning doiraviy aylanishini amalga oshirish; mahsulot ishlab chiqarish va xuzmatlar ko’rsatish; marketing xizmatini uyushtirish; foyda olishni taьminlash va h.k. 9.3-jadval Boshqarishning asosiy funktsiyalari № Asosiy funktsiyalar Funktsiyalarniig mazmuni va o’rni 1. Rejalashtirish Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. qanday boshqarish reja tuzishdanboshlanadi. Bu rejada: boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularniamalga oshirish muddatlari belgilanadi; vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi; xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi. Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shyndaki, bunda har bir boshqaruv xodimi o’ziningshaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni uyushtiradi. 2. Tashkil qilish Bu funktsiya boshqaruv ob’ekti doirasida barcha boshqariluvchi va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta’minlaydi. SHu nyqtai nazardan, tashkil qilish ichki va tashqi st-soitlarning o’zgarib turishiga qarab, amaldagi tizim tarkibini takomillashtirish yoki yangisini tuzish demakdir. Bu funktsiya joriy va strategik rejalarning ijrosini ta’minlash bo’yicha birinchi qadamdir. 3. Muvofiq- lashtirish va tartibga solish Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Bu funktsiyaning asosiy vazifasi oqilona aloqalar o’rnatish yo’li bilan boshqariladigan tizimning turli qismlari o’rtasida kelishib ish olib 6orishni ta’minlashdir. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, u turli tarmoqlar o’rtasida resurslarni taqsimlash yo’li bilan nisbat va mutanosiblikni, ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidagi munosabatni o’rnatadi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilanvujudga kelishi ehtimol tutilgan og’ishlarning oldi olinadi. 4. Nazorat Bu funktsiyaning maqsadi “tutib olish”, “aybini ochish”, “ilintirish” emas, balki boshqaruv ob’ektida sodir bulayotgan jarayonlarni hisobga olish, tekshirish, taxlil qilish va ma’lum tartibda shu ob’ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab turishdir. Nazorat o’rnatilgan me’yoriy hujjatlardan, rejalardan og’ishlarni, ularning joyi, vaqti, sababi va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Ta’sirchan nazoratni tashkil qilish bir rahbarning funktsional ishidir. Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bulmaydi. *Boshqarishning sotsial funktsiyalari, ya’ni: mehnat soitini yaxshilash; xodimlarning uy-joyga bo’lgan ehtiyojini, sotsial madaniy-ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, moddiy rag’6atlantirishni ta’minlash; ijtimoiy himoyani ta’minlash va h.k. *boshqarishninr ma’naviy-ma’rifiy funktsiyalari, ya’ni: xodimlarni insoniylik, yaxshilik, mehr-shafqatli va o’zaro munosabatlarda sabr- toqatli bo’lish ruhida tarbiyalash; xodimlarni vatanga muhabbat, insonparvarlik ruhida tarbiyalash, adolat tuyg’usini, bilim va ma’rifatga intilishni tarbiyalashga xizmat qilish va h.k. *boshqarishning tashkiliy funktsiyalari, ya’ni: ishlab chiqarishni tashkil qulish; o’zaro aloqalarni o’rnatish va muvofiqlashtirish; barcha bo’g’in va bo’limlar o’rtacuda vazifalar taqciumoti, vakolat va boshqarish apparati xodimlari o’rtacida mas’uliyatlarni belgilash; boshqarishning aniq uslu6ini tanlash va qaror qabul qilishda ish tartibi izchilligi, axborotlar oqimini tashkil qiulish va h.k. Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma’lum darajada tartibga solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qicmlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega. SHuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Boshqaruvning hududiy va tarmoq funktsiyalari Boshqarishninr fnktsiyalaridan yana biri - bu tarmoqli boshqarish bilan hududiy boshqarishning mutanosibligini ta’minlash. bir korxona qandaydir bir tarmoqqa (sektor tarkibiga) kiradi. Ayni vaqtda, u bir tuman hududida joylashganligi jihatidan mahalliy ishlab chiqarish hududiy majmuiga kiradi. Boshqarish jarayonida bu funktsiya ham hududiy, ham tarmoq manfaatini ko’zda tytishi lozim. Tarmoqqa doir bo’lgan boshqaruv funktsiyalari zarur. Buningsiz tarmoq “yo’qoladi”, yagona texnik va texnologiya siyosatini amalga oshirish va butun tarmoqqa taalluqli boshqa masalalarni hal etish qiyin bo’ladi. Biroq ayni vaqtda, boshqarishning hududiy funktsiyalari ham zarur. Bu funktsiya muayyan tuman, viloyat hududida joylashgan turli tarmoqlar (sektorlar)ga qarashli korxonalar faoliyatini muvofiqlashtiradi, ratsional aloqalarni o’rnatilishini ta’minlaydi. Hududiy funktsiyalar idorachilik g’ovlarini yo’qotish, noratsional tashuvlarni kamaytirish va pirovard oqibatda samaradorlik darajasini oshirish imkoniyatini beradi. Qayd qilingan funktsiyalardan tashqari boshqarishning o’ziga xos aniq funktsiyalari ham bor. Boshqaruvning o’ziga xos aniq funktsiyalari Boshqarishning o’ziga xos aniq funktsiyalari deganda,, muayyan boshqaruv organiga va uning boshqaruvchisiga aniq biriktirilgan ishlar, mas’uliyat, maqsad va unga erishish vositalari majmui tushuniladi. Tegishli funktsiyalarning to’la-to’kis va sifatli bajarilishiga ishlab chiqarishning umumiy rahbarlari - direktor (rais), uning o’rinbosarlari, bo’g’in va bo’limlar boshliqlari, brigadirlar, , shuningdek,, xizmat ko’rsatish bo’limlari rahbarlari - kadrlar bo’limi boshlig’i, reja-iqtisod bo’limi boshlig’i va boshqalar mas’uldirlar. Quyida (9.4-jadval) korxona (firma, jamoa xo’jaligi)ni boshqarishning o’ziga xos aniq funktsiyalari va ularning asosiy mazmunini keltiramiz. 9.4-jadval Boshqarishningo’ziga xosfunktsiyalari № Bo’limlar Mas’ul shaxs Aniq funktsiyalar 1. Korxona Direktor, rais hukumat qarorlarini korxona faoliyatiga izchillik bilan tatbiq qilinishini ta’minlash; davlat byudjeti, buyurtmachilar, yetkazib beruvchilar oldidagi maj6uriyatlarning bajarilishiga javob berishni ta’minlash; korxona faoliyatini tashkil qilish, uni muvofiqlashtirish va nazorat qilish va h.k. 2. Reja- iqtisod bo’limi Direktor (rais)ning iqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosari joriy va istiqboldagi rejalar loyihasini tayyorlash; biznes-rejani tuzish; moddiy va mehnat ajatlarinormativlarini ishlab chiqish; texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarni taxlilqilish; ishlab chiqarish bo’yicha hisobot tayyoplash va h.k. 3. Konstruktor- lik bo’limi Bosh myhandis yangi konstruktsiyadagi buyumlarni yaratish; eski buyumlarni modernizatsiya qilish; mahsulotninr texnik estetikasiga, ishlab chiqarishning iqtisodiy texnologiyasi amalda xavfsizlik texnikasi talablariga mos kelishini ta’minlash; yangi buyumlarni sinab ko’rishda qatnashish va h.k. 4. Standart- lashtirish bo’limi Bosh myhandis standartlashtirish va normalashtirish ishlarini rejalashtirish va bajarish; hujjatlashtirish texnikasiniva yangi mahsulotni nazorat qilish; yangi va amaldagi standart vatexnik st-soitlarni ishlab chiqarish va h.k. 5. Mehnatni tashkil qilish va ish haqi bo’limi Direktor (rais)ning iqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosari mehnat qonunlariga rioya qilishni iazorat qilish; ish haqi fondi sarflanishinitaxlil qilish; mehnatni normalash ishiniuyushtirish va uni amalga oshirish; tarif stavkasi va koeffitsientlarining to’g’ri qo’llanilishini ta’minlash; xodimlar mehnatini tashkiletishni takomillashtipib borish va h.k. 6. Mehnatni muhofaza qilish bo’limi Bosh muhandis mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik yuzasidan xavfsiz vasog’lommehnatsoitlariniyaratish; mehnatni muhofaza qilish sohasidagi tadbirlarning bajarilishi, qonunlar, yo’riqnomalar, qoida va normalarga rioya qilinishini nazorat qilish; xavfsizlik texnikasi bo’yicha yo’riqlar berish va h.k. 7. Kadrlar bo’limi Bosh myhandis korxonani ma’lum kasb va ixtisosga ega bo’lgan ishchi va xizmatchi kadrlar bilan ta’minlash; ishlab chiqarish ta’limi va malaka oshirishni uyushtirish; kadrlar qo’nimsizligi sabablarini o’pganish; mehnat intizomining holati vaichki tartib qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilish va h.k. 8. Moddiy- texnika ta’minoti va sotish bo’limi Direktor (rais)ning umumiy masalalar moddiy resurslarga bo’lgan talabni rejalashtirish; korxonani materiallar, texnika, yoqilg’i va h.k. bilan ta’minlashini uyushtirish; stnomalarni tuzish; ombor xo’jaligini uyushtirish vah.k. bo’yichao’pin bosari 9. Buxgalteriyabo’ limi Bosh buxgalter pulmablag’lariningto’g’pisarflanishininazoratqilis h; hisobga olish va hisobot tuzishni uyushtirish; buxgalteriya balanslarini tuzish; xodimlarga ish haqi to’lash bo’yicha hisob-kitob qilish; moliyaviy faoliyatni tashkil qilish; byudjet, bank, yetkazib beruvchilar va iste’molchilar bilan hisob-kitob olib borish va h.k. 10. Ishlab chiqarishni tezkor boshqa- rish bo’limi Direktor (rais)ning ishlab chiqarish bo’yicha o’rinbosari korxona, tsex, uchastkalar uchun ishlab chiqarish bo’yicha kalendar grafiklar tuzish; ishlab chiqarishning borishini tezkor ravishda tartibga solish; korxonaning bir maromda ishlashini ta’minlash; korxona va tsexlarga xizmat qiluvchi bo’limlar ishini muvofiqlashtirish va h.k 11. Mahsulot sifatini nazorat qilish bo’limi Direktor (rais) tayyor mahsulot sifatini nazorat qilish; korxonaga keltiriladigan xom ashyo va materiallarning sifatini nazorat qilish; nazorat o’lchov asboblari holatini tekshirish; mahsulotni attestatsiyadan o’tkazishga taqdim etish va h.k. 12. Ta’mirlash vaenergiya bilan ta’min- lash bo’limi Bosh mexa- nik va bosh energetik korxonani barcha energiya turlari bilan ta’minlash; ishlab chiqarish binolariniisitish; ventilyatsiya ishini yo’lga qo’yish; binolar va inshootlarni ta’mirlanishini, saqlanishini ta’minlash; jihozlarning to’g’ri ishlatilishi ustidan nazorat o’pnatish vah.k. 13. Transport xo’jalik bo’limi Direktor (rais)ning umumiy ish - lari bo’yicha o’rinbosari yuklarni tashish, ortish va tushirishni, bu sohadagi ishlarnimexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishni uyushtirish; transport vositalari uchun qulay marshrutlar va grafiklartuzib chiqish va h.k. 14. Ma’muriy xo’jalik bo’limi Direktor (rais)ning umumiy ish- lari bo’yicha o’rinbosari korxonaga qarashli binolar va hududlarni yaxshi holatda saqlash; korxona bo’limlarini mebelь,inventarь, kantselyariya tovarlari bilan ta’minlash; hududni obodonlashtirish va ko’kalamzorlashtirish va h.k. 15. Axborot hisoblash markazi Bosh muhan- dis avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini loyihalash va uyushtirish; axborot oqimini takomillashtirish; zamonaviy kompьyuterlardanfoydalanishni ta’minlash 16. Kantselyariya Boshliq korxonaga keladigan va jo’natiladigan xat- xabarlarni, hujjatlar tayyorlashni nazorat qilish; arxiv ishlarini uyushtirish; ish yuritish, xizmat hujjatlarini ko’chirish, ko’paytirish 9.6..Boshqarishning asosiy tamoyillari. Tamoyil – faoliyatning asosiy qoidasi, dasturilamal g’oya. Boshqarish tamoyili dasturilamal qoida, xulq me’yorlari, uning standartlari bo’lib, iqtisodiyotga rahbarlik unga asoslanadi. Boshqarish tamoyillari bir-biri bilan o’zaro bog’liq va amaliyotda yaxlit holda foydalanilishi lozim. Boshqarish tamoyillari rahbarlikning oltin qoidalarini o’zida namoyon etadi. Bu qoidalar majmuasining amalda ro’yobga chiqarilishi boshqarish tizimining sifatli ishlashini ta’minlaydi. Boshqarish tamoyillarining mohiyati va ularning tahlili. 1. Zaruriy turli-tumanlik va tezkor akat tamoyili. Boshqaruv organi ishlab chiqarish jarayonida ehtimoliy xilma-xillik va tashqi muhit taasurotlari tezligiga qaraganda ko’p turli hamda tezkor harakatlar dasturiga ega bo’lishi lozim. 2. To’g’ridan-to’g’ri o’zaro tobelik tamoyili. bir xodim barcha ishlab chiqarish masalalarida bitta rahbarga tobe bo’lishi lozim. Bu qoida bir xodim faqat bitta rahbardan topshiriq olishi va unga hisobot berishiga imkon yaratadi. SHu bois xodim bittadan ortiq rahbardan topshiriq olmasligi lozim. 3. Nazoratning ko’lami tamoyili. Biror rahbar boshqarish me’yori oshib ketgan miqdordagi xodimlarni samarali boshqara olmaydi. Rahbariyat uchun qo’l ostidagilarning yetarli deb hisoblanadigan miqdori turli darajadagi boshqaruv tizimlarida turlichadir. Jumladan, doimiy rahbarlar uchun qo’l ostidagilarning yo’l qo’yiladigan me’yoriy miqdori quyidagi chegaraga ega: brigadir -25; tsex boshlig’i- 18; direktor-12. 4. Huquq, majburiyat mas’uliyat muvofiqligi tamoyili. Rahbar yoki xodim muvaffaqiyatli ishlash imkoniyatiga ega bo’lishi uchun uning huquq, majburiyat va mas’uliyati bir-biriga muvofiq kelishi lozim. Majburiyatlar xodim o’z vazifasini hal etishi uchun boshqarishi lozim bo’lgan ochiq bir xatti-akat sifatida shakllanadi. Majburiyatlar tarifini, agar xodimning tezkor rejasiga o’zgartirishlar kiritish majburiyatni to’liq bajarish paytida qayd etish zarur bo’lsa, qoniqarli deb hisoblash mumkin. Huquq hokimiyat o’lchovidir. Huquq shunday mehnat st-soitini o’z ichiga oladiki, ularsiz xodim o’z majburiyatlarini bajara olmaydi. Mas’uliyat xodim o’ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajara olmaydi. Mas’uliyat xodim o’ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmaganda unga qo’llaniladigan sanktsiyadir. 5. Vakolatni amalga oshirish tamoyili. Rahbar qo’l ostidagi xodim muvaffaqiyatli bajarayotgan ishni o’zi bajarmasligi lozim. Rahbarning asosiy vazifasi o’zi bajarishi lozim bo’lgan to’rt majburiyatni o’z ichiga oladi: - kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish; - firma bo’linmalarni o’rtasidagi o’zaro aloqani tashkil qilish; - tashqi aloqalar olib borish; - boshqarish ob’ektini rivojlantirish istiqbollarini ta’minlash. 6. Personalni boshqarishni markazlashtirish darajasi va mehnat jamoalarining o’z-o’zini boshqarish darajasi oqilona uyg’unlashtirish negizida amalga oshirilishi lozim. Mohiyat jihatidan qaraganda, bu o’rinda gap boshqarishni markazlashtirish va markazlashtirishdan chiqarishning optimal uyg’unligi haqida bormoqda. Bu tamoyil pog’onali (ierarxik) tizimining bir o’zaro tobelik darajasida boshqaruv qarorlarini qabul qilish bo’yicha vakolatlarni oqilona taqsimlashga imkon beradi. Strategik qarorlar markazlashgan holda qabul qilinadigan variant eng maqbuli hisoblanadi. Bu xo’jalik yuritishning barcha bosqichlarida muvofiqlashtirishning yuqori darajasini talab etadi. Boshqarishdagi barcha tamoyillarning bir-biri bilan o’zaro aloqadorligi. Boshqarishning barcha tamoyillari bir-biri bilan o’zaro aloqadordir. Ishlab chiqarish soitida bir tamoyilning buzilishi barcha tamoyillarning ham buzilishiga olib keladi. Rahbar barcha tamoyillarni yoddan bilishi st. Faqat shundagina menejer ishlab chiqarish muammosi paydo bo’lganda uni tezda hal qila oladi. Korxonadagi ish to’xtab qolish sababini aniqlaydi va mazkur holatda qaysi tamoyil amal qilishini belgilab beradi. SHuni unutmaslik kerakki, ko’rib chiqilgan barcha tamoyillarni ro’yobga chiqarish firma boshqaruvi tizimi samarali ishlashiga imkon beradi. SHuning uchun G’arbda ushbu tamoyillar boshqarishning “oltin” qoidalari deb ataladi. Tayanch iboralar Maqsad, boshqarish maqsadlari, joriy maqsad,istiqboldagi maqsad, innovatsion maqsad, muammoli maqsad,yakka maqsad,maqsadlar shajarasi, boshqaruv funktsiyalari, boshqaruv tamoyillari. Nazorat uchun savollar 1. Boshqarish maqsadi nima? U qanday talablarga javob berishi kerak? 2. Boshqarish maqsadi qanday turlarga bo’linadi? 3. Joriy va istiqboldagi maqsadlar bilan uzluksiz va fursatli maqsadlar o’rtasida qanday farq bor? 4. Muammoli va innovatsion maqsadlar to’g’risida nimalar deya olasiz? 5. Yakka maqsadlar deganda, nimani tushunasiz? 6. Maqsadga qanday sifatlar xos? 7. “Maqsadlar shajarasi” yoki maqsadlar ierarxiyasi deganda, nimani tushunasiz? 8. Boshqarishda maqsadli yondoshuv usulining mohiyati nimada? 9. Maqsadli boshqarish usulining qanday afzal tomonlari bor? 10.Funktsiya nima? Boshqarish funktsiyasi deganda, nimani tushunasiz? 11. Boshqarish funktsiyalari qanday turkumlanadi? 12.Boshqarishning umumiy va aniq funktsiyalari to’g’risida nimalar deya olasiz? 13.Boshqaruvning asosiy funktsiyalari va ularning zaruriyati nimada? 14.Boshqarishning iqtisodiy, sotsial, ma’naviy va tashkiliy funktsiyalari nimalardan iborat? 15.Boshqarishning hududiy va tarmoq funktsiyalari to’g’risida nimalar deya olasiz? 16.Boshqarishning o’ziga xos funktsiyalari deganda, nimani tushuniladi?