MENEJMENT NAZARIYASI VA AMALIYOTINING RIVOJLANISHI REJA: 1. Menejment fani predmeti va vazifalari 2. Menejment nazariyalarining rivojlanish bosqichlari 3. Ta’lim menejmenti fani predmeti va uning ta’lim muassasalarini boshqarishdagi o’rni 1. MENEJMENT FANI PREDMETI VA VAZIFALARI Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy isloxotlar jarayonida ishlab chikarishni rivojlantirish, tashkilot va korxonalarning iqtisodiy barkarorligini ta’minlash kup jixatdan zamon talablariga javob beradigan raxbar va mutaxassislarni tayyorlash sifatiga bog’liq. Bugungi kunda ijtimoiy yunaltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etish sharoitida raxbarlarni (boshqaruvchilarni) tayyorlash, ularning malakasini oshirish va kayta tayyorlashda menejment fani aloxida urin tutadi. Menejment fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari uzok vakt davom etib kelayotgan tarixiy davrlar bilan izoxdanadi, menejment aloxida, mustakil fan sifatida XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida shakllandi. Menejment - inglizcha suz bulib, o’zbek tilida boshqaruvni tashkil etish (boshqarish, boshqaruv xokimiyati, tashkil etish), raxbarlik kilish (rejalashtirish, tartibga solish-muvofik- lashtirish, nazorat kilish) ma’nolarini anglatadi. Menejment - bu ko‘zlangan maqsadlarga erishish uchun faoliyatni, ya’ni insonlar yoki ularning guruxlari faoliyatini muvofiklash- tirish xamda boshqarish usullari, shakllari va vositalari majmui. Sodda kilib aytganda, menejment umumiy holda u yoki bu faoliyat turini tashkil etishni va unga raxbarlik kilishni, ya’ni turli xil soxalarda faoliyat kursatayotgan insonlarning xatti-harakatlarini, munosabatlarini muvofikdashtirish, ularning imkoniyatlari va kobiliyatlaridan tugri foydalanishni tashkil etish, nazorat kilish va boshqarishni bildiradi. Menejment eng avvalo insonlarni boshqaradi, ularni uz faoliyatiga kiziktirish, tadbirkorlikka, mehnatga ijodiy yondashish, uziga ishonish tuygularini shakllantirish, soxalar buyicha bilim, kunikma va malakalarni egallashiga kumaklashish, yangilikka va ijodkorlikka chorlash, insonlarnpsh faoliyatini boshqarish demakdir. Boshka fanlar katori Menejment fani xam uz predmeta, nazariyasi va uslublariga ega bulib, uning predmeti xujalik yuritashning barcha buginlarida boshqarishni tashkil etish mantaki, shayudaari, uslublarini ifodalovchi nazariy va amaliy tamoyillar majmuidan iborat. Menejment fani ijtamoiy-iqtisodiy munosabatlarni tadkik etuvchi iqtisodiy nazariya bilan uzviy boglangan holda kun sayin insonlar extiyoji va ularning faolligi ortib borayotganligi sababli sotsiologiya, pedagogika va psihologiya fanlari, shuningdek, statistika, buxgalterlik hisobi, moliya va kredit, mehnat iqtisodiyoti, makro va mikro iqtisodiyot va boshka fanlar bilan xam uzviy bog’liq. Xukukiy fanlar menejmentning xuku kiy asoslarini yaratishi, mansabdor shaxslar urtasidagi xukukiy munosabatlar, raxbarlar va buysunuvchilar, shuningdek, tomonlar urtasidagi uzaro xukuk va tartibotni belgilashi uning ma’muriy, fukarolik va mehnat xukuklari bilan xam uzaro alokadorligini ifodalaydi. Menejment fani xam ijtimoiy, xam tabiiy fanlar bilan bog’liq holda rivojlanib borib maqsad va vazifalariga, xizmat kilish soxdlariga kura bir necha turlarga bulinadi: amaliy menejment, innovatsion menejment, strategik menejment, marketing menejmenti, moliya menejmenti, texnologik menejment, ma’muriy menejment, ta’lim menejmenti va x.k., biz ularni menejment fanining shoxobchapari deb atashimiz mumkin. Mutaxassislarning fikriga kura, umumiy menejment barcha xujalik yuritish tizimi uchun taallukdi bulib, amaliy, innovatsion va strategik menejmentni uz ichiga oladi. Amaliy menejment xam barcha boshqaruv soxalariga taallukli bulib, innovatsion menejment (yangilik yaratishning boshqaruvi) va strategik menejment (strategik rejalashtirish) amaliy menejmentni takomillash- tirishga yunaltirilgan boshqaruv faoliyatidan iboratdir. Menejment fani - bu raxbarlarga boshqaruv faoliyatini tugri amalga oshirish, xodimlar faoliyatini samarali boshqarish va muvofiklashtirishda, shuningdek, korxona va muassasa oldiga qo‘yilgan maqsadlarga xamda kuzlangan natijalarga erishishda muxim axamiyat kasb etuvchi karorlarni kabul kilish va ularning bajarilishini nazorat va taxlil kilishni urgatuvchi fan bulib, uning asosiy maqsadi zamonaviy ijtimoiy- ikgisodiy shart- sharoitlarda boshqaruvning barcha buginlarida samarali ishlay oladigan yukori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment fan sifatida uz maqsadiga kura kuyidagilarni urganadi: boshqarish nazariyasi va amaliyoti; boshqarish ob’ekt va sub’ekti; boshqarish tamoyillari va usullari; raxbar madaniyati; raxbar va lider, ularning fazilatlari; raxbar reytingi; boshqarishda kirishuvchanlik va karor kabul kilish; boshqarish funksiyalari; xodimlarni boshqarish; ishlab chikarishni boshqarish, samaradorlikni boshqarish; o‘z-o‘zini boshqarish; xududiy boshqarish va xk. Ma’muriy menejment - boshqarishning maxsus kismi bulib, boshqaruvchi tizim ichidagi munosabatlarni, uning rirojlanish konuniyatlari, tamoyillari, usul va uslublarini urganadi, ya’ni turli soxa tashkilotlari ma’muriyati faoliyatlarini tashkil etish, rejalashtirish, tartibga solish, muvofiklashtirish, motivatsiya kilish (undash) xamda raxbarlikni okilona uyushtirish usullarini urganadi. Ma’muriy menejmentning asosiy maqsadi - tashkilot ma’muriyati rivojlanishida uygunlikni ta’minlashdan, ya’ni tashkilotning barcha ichki va tashki elementlari faoliyatining samaradorligini va maqsadga muvofikpigini ta’minlashdan iboratdir. Ma’muriy menejmentning asosiy sub’ektlari - ma’muriy boshqarish apparatlari, ularning buginlari va turli pogonadagi raxbarlar va xodimlar bulib, ularning xar biri tegishli vazifalarga, vakolatlarga va mas’uliyatlarga ega buladi . Ta’lim menejmenti - bu ilmiy asosda tashkil etilgan, uziga xos pogonaviylikka asoslangan boshqaruv: raxbar, pedagogik jamoa, ta’lim oluvchilar jamoasi. Shunga kura boshqaruvni turli xil modellar asosida amalga oshirish mumkin: integral model, birinchi pogona - pedagogik jamoa faoliyatini boshqarish, ikkinchi pogona - ukuvchilar faoliyatini boshqarish. Ta’lim menejmentining asosiy maqsadi - ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda, muassasa oldiga kuyilgan maqsadlarga erishish va rakobatbardosh bitiruvchilar tayyorlashda ta’lim- tarbiya jarayoni ishtirokchilari bulgan raxbarlar, mutaxassislar va ijrochilarning munosabatlari va faoliyatlarini muvofiklashtirish, nazorat kilish xamda samarali boshqarishni ta’minlashdan iborat. Ta’lim menejmenti fani ta’lim muassasalari raxbarlarining boshqaruv faoliyati, boshqaruv mas’uliyati va madaniyati, boshqaruv funksiyalari va metodlari, boshqarishning konun-koidalari va tamoyillari, raxbar va lider fazilatlari, ta’lim muassasasi raxbarlarining funksional vazifalari, ta’lim muassasalarini boshqarishda axborot va kommunikatsiya, raxbarlarning innovatsion faoliyatlari, boshqaruvda tarbiyaviy munosabatlar va raxbarlik uslublari, ta’lim muassasalarining tashkiliy tuzilishi, strategik boshqaruv va rejalashtirish, raxbarning ish vakti va undan foydalanish, personalii boshqarish xamda ta’lim muassasalarini boshqarishda motivlashtirish va motivlashtirish nazariyalarini tadkik etadi. 2.MENEJMENT NAZARIYALARINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI Menejment fanining shakllanish davriga kadar, insoniyat paydo bulgan davrdan boshlab, insonlar u yoki bu shakl va mazmunda faoliyat kursatganlar. Ular xayotiy extiyojlarni kondirish maqsadida mehnat kilishgan va farzandlar tarbiyasi bilan shugullanishgan, shu davrlardayok boshqarishga muxtojlik vujudga kelgan, ularning mehnat faoliyatlari davomida uzaro munosabatlar shakllanib borgan, mazkur jarayonlarda uzaro ta’sir, munosabatlar, boshqarish usullari shakllanib, rivojlanib borgan bulib, bu davrlarni boshqarishning amaliyot davri deb aytish mumkin. Qadimda va ayniksa, urta asrlarda shakllangan davlatlar, imperiyalar faoliyagi murakkab tashkilotlarni boshqarish amaliyotidan darak beradi. Turkistonda Amir Temur xukmronligi vakdida barpo etilgan va bugungi kungacha saqlanib kelayotgan tarixiy obidaparning yaratilishi turli kasb egalarining uzaro munosabatlari rasmiy tarzda shakllanganligidan va ular ma’lum bir maqsad yunalishida boshkarilganligidan dalolat beradi. Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib takalib, Yu. Sezar, A. Makedonskiy, Turkistonda esa urta asrlarda Amir Temur xukmronligi vaktidan boshlab shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy bulib, asosan xarbiy tavsifga ega edi . Kapitalizm tuzumining boshlangich davrida tadbirkor - mulk egasi ishlab chikarishni uzining shaxsiy tajribasiga tayanib boshka- rgan. XVIII asrning oxirlarida Angliyada bulgan sanoat inkilobi boshqaruvga bulgan kizikishni yanada kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga aloxida e’tibor berila boshlanadi. Ammo XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asr chegarasida texnika va texnologiyaning takomillashuvi, ishlab chikarishning keskin usishi boshqarishni murakkablashtirib yuboradi va uni faoliyatning maxsus bilimlarni talab etuvchi maxsus soxasiga aylantiradi. Ushbu muammolarni xal etish uchun boshqaruv soxasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chikarish va xodimlarni boshqarishning samarali usularini izlashga olib keladi. Natijada boshqaruv tugrisidagi ilm, fan vujudga kelgan. Yukorida keltirilgan ma’lumotlarning isboti sifatida boshqarish nazariyasi va amaliyoti rivojlanishining bir necha tarixiy davrlarga bulinishini kurishimiz mumkin (1-jadval). Davrlar Rivojlanish bosqichlari 1 Davr (Qadimiy davr) Birgalikda mehnatni tartibga solish va tashkil kilishning eng birinchi, oddiy, boshlangich shakli ibtidoiy jamoa tuzumi davrida vujudga kelgan. Bu lavrda boshqarish urug. jamoa, kabila ‘zolari bilan birgalikda maslaxatlashib amalga oshirilgan. Qadimiy Misrda davlat xujaligini boshqarish buyicha boy gajribalar tuplangan bulib. bu davrda (eramiddan avvalgi 3000-2500 yillar) yetarli darajada rivojlangan davlat boshqarish apparata va unga xizmat kiluvchi katlam (amaldor-mirzalar) shakllanadi. Boshqaruv faoliyatiga birinchilar katori tavsif bergan shaxe SUKROTdir (eramizdan avvalgi 480-397 yillar). U boshqarishning turli shakllarini taxlil kilish asosida boshqarishning universallik tamoyilini tadkik kildi. Platon (eramizdan avvalgi 428-394 yillar) davlat boshqarish shakli klassifikatsiyasini yaratdi. ALEKSANDR MAKEDONSKIY (eramizdan avvatgi 365-323 yillar) xarbiylarni boshqarish nazariyasi va amaliyotini rivojlangirdi. II Davr (Industrial davr) Bu davrda davlat boshqaruvi nazariyasi soxasida Adam Smitning xizmati katta bulib, u boshqarish soxasida mutaxassis sifatida tanildi, chunki u msxnat taksimotining turli shakllarini taxlil kilib, shox va davlat majburiyatlariga tavsif berdi. Robert Ouen- ning ta’limoti menejment maktablarining shakllani- shiga katta ta’sir kursatdi. Uning ishlab chikarish boshqarishini insonparvarlashtirish, xamda ukitish zaruriyatini tan olish, ishchilarning mehnat va maishiy sharoitlarini yaxshilash buyicha goyalari bugungi kunda xam dolzarb masaladir. Boshqarish nazariyasi va amaliyotida birinchi burilish hisoblash texnikasining yaratilishi va kullanilishi bilan bog’liqdir. III Davr (Tartibga solish davri) Bugungi menejment XIX asrda sodir bulgan sanoat inkilobi natijasi bulib, ishlab chikarishning boshlangich tipi bulgan fabrikalarning paydo bulishi va katta guruxdagi kishilarni ish bilan ta’minlash zaruriyati, ularning individual egalarining barcha xodimlar faoliyatini nazorat kilish va boshqarishni murakkabligi natijasnda eng yaxshi xodimlarni tanlab olib ularni Ukitishlari birinchi menejsrlarning vujudga kelishiga sabab buldi, chunki ular joylarda korxona egalari manfaatlarini ifodalashi mumkin edi. IV Davr (Axborot davri) Sunggi boshqarish nazariyalari asosan boshqarishga oid "mikdoriy maktab" vakillari tomonidan ishlab chikilgan. Bu maktabning paydo bulishi boshqarishda matematika va kompyuterlarni kudlat bilan bog’liqdir. 60-yillarda matematik taxlil va menejerning sub’ektiv karorlarining integratsiyasiga erishadigan matematik apparat yordamida foydalanishga asoslangan boshqarish konsepsiyasini ishlab chikish boshlandi. Bir kator boshqarish funksiyalarining formalashuvi. inson va EXM mehnatining birga kushilishi. tashkil kilish elementa tarkibini kayta kurib chikishni talab kila boshladi. Xozir matematik usullar amalda boshqarish fanining barcha yunalishlarida foydala- nilmokda. F.Teylor (1856-1915) menejmentni urganishga kirishgan birinchi mutaxassislardan, uni inson samaradorligi emas, tashkil kilish faoliyati samaradorligi kiziktirgan bulib, ilmiy boshqarish maktabining rivojlanishiga asos soldi va Ilmiy boshqarish” maktabi asoschisi sifatida mehnatni me’yorlash asoslarining metodologiyasini ishlab chiqdi, amaliyotga ishchilarni tanlab olish, joylashtirish va mehnatni ragbatlantirish ilmiy yondashuvini tatbik kildi. Boshqarish fanining rivojlanishi F. va L. Shilbertlar nomi bilan xam bog’liq, ular mehnat harakatlari soxasida tadkikotlar ugkazib, ish joyini tashkil kilishning ilmiy tamoyillarini ishlab chikdilar. Boshqaruv nazariyalari asoschilaridan biri A. Fayol boshka¬rish jarayonining 5ta asosiy funksiyalari: rejalashtirish, tashkil kilish, kadrlarni tanlash va joy-joyiga kuyish, raxbarlik (motivlash) va nazoratni ajratib kursatadi. A. Fayol tomonidan ishlab chikilgan tamoyillarning moxiyati kuyidagicha: mehnat taksimoti; avtoritet va hokimiyat mas’uliyati; intizom; rahbarlik birligi; farmoyish birligi; shaxsiy manfaatning umumiy manfaatga buysunishi; mehnatni ragbatlantirishniig markazlashgan va markazlashmagan boshqaruv muvozanati; bir turdagi menejer- larning ishini muvofikdashtirish; tartib; odillik; samimiylik; xodimlar kat’iyligi; tashabbus. R.Ouen birinchi bulib kishilarga e’tiborni karatish zarur degan fikrni olga suradi, uning goyasi buyicha firmalar stanok va mashinalarga karashga kup vakt sarflab odamlar xakida oz gamxurlik knladi. Uning goyasining asosiy mazmuni insonlarga xam e’tibor karatish, ular uchun xam vakt vakt sarflash, ularga gamxurlik kilish, dam olishlari uchun kulay imkoniyatlar yaratishdan iborat. E.Meyo “inson munosabatlari” maktabining asoschisi hisoblanadi. U ishchilar guruxi uz nazorat tizimiga eta bulgan ijtimoiy tizim ekanligini asoslagan holda, mazkur tizimga ma’lum tarzda ta’sir etib, mehnat natijalarini yaxshilash mumkin, deb hisoblagan edi. “Inson munosabatlari” harakatida asosiy e’tibor insonlarga karatilsa, ilmiy boshqarish harakatida esa ishlab chikarishga karatilishi sababli “inson munosabatlari” harakati butun ilmiy harakatga karama-karshi turib koldi. Asosiy goya shundan iboratki, kishilarga oddiy e’tiborni karatish mehnat unumdorligiga katta ta’sir kursatadi. Tashkilot samaradorligini oshirish, undagi inson resurslari samaradorligini oshirish orkali amalga oshiriladi. D.Mak-Gregor (1906-1964) ta’limoti “inson munosabatlari” maktabida aloxida urin tutadi. U “X” va “U” nazariyasi asosida xodimlarga kuyidagicha ta’rif beradi. “X” nazariyasi - bu toifaga mansub insonlarni mehnatga majburlash, jazolash va jarima solish bilan kurkitib turish zarur bulib, ular mexlatdan buyin tovlashga intiladi. Ularni nazorat kilib turish, kistash va muntazam ravishda mehnatga yunaltirib turish lozim. Bu toifadagi insonlar raxbar nazoratida faoliyat kursatishni afzal kuradi, mas’uliyatdan bosh tortishga intiladi, fakat uz xavfsizligi uchun tashvishlanadi. “U” nazariyasi - mazkur toifaga mansub kishilar tabiatan passiv bulib yaratilmagan. Ular faol, tashabbuskor, gayratli va uddaburon bulib, tashkilotdagi ishlar yaxshi tashkil etilmagani tufayli lokayd bulib kolgan bulishi mumkin. Bu toifadagi xodimlarda jismoniy va akliy mehnatga intilish, mas’uliyatni xis etish xislatlari shakllangan buladi. Bunday kishi nafakat uziga mas’uliyat oladi, balki unta intiladi, ularda uzini- uzi nazorat kilishga moyillik bulgani uchun tashkaridan nazoratga va aloxida e’tiborga muxtoj emas. XX asrning 60-80-yillarida G‘arbda zamonaviy menejment rivojlana boshladi. G‘arb nazariyotchilari boshqaruvning ijtimoiy tizimlar maktabini tashkil kilish maqsadida: tizimli yondashuv asoslarini ishlab chikishgan; yaxlit tizim bilan uning kismlari munosabatlari masalalarini kurib chikishgan; bir kancha uzgaruvchi omillarning boshqaruvga ta’sirini o‘rganishgan- bu maktab namoyandalari (amerikalik Ch.Barnard, G.Saymon) zamonaviy menejmentda kuyidagi turtga: tizimli, vaziyatli, funksional va mikdorli yondashuvlarni asoslab berishgan. P.M.Kerjensev (1881-1940) boshqaruv yunalishida juda katga axamiyat kasb etuvchi ishlarni amalga oshirgan bulib, uning boshqarish buyicha “Mehnatni ilmiy tashkil etish”, “Boshqarishni tashkil kilish tamoyillari”, “Vakt uchun kurash” kabi asarlari boshqarish yunalishida darsliklarni yozishda asos kilib olingan. 1950 yillarning oxiridan boshlab boshqarish nazariyasining rivojlanishi yanada kuchayadi va shu yillarda mehnatni ilmiy tekshirish instituti, boshqarish va normativ buyicha markaziy ilmiy tadkikot institutlari tashkil etiladi. Mazkur oliy ukuv yurtlarining “Mehnatni ilmiy tashkil kilish”, "Boshqarish” kafedralari va fakultetlari tashkil etilib, ular buyicha maxsus fanlar ukita boshlangan’. Menejment nazariyalarining rivojlanish tarixi rejalashtirish, tashkil kilish, kadrlar tanlash, boshqarish va nazorat kilish kabi boshqaruv faoliyatlarining rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir. Yukorida keltirilgan ilmiy-nazariy ma’lumotlar asosida bugungi kun menejmenti shakllanib, rivojlanib bormoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan isloxotlar jarayonida raxbarlar faoliyatini takomillashtirish, boshqaruv tizimini islox kilish va rivojlantirishga xam juda katta e’tibor karatilmokda. Mazkur soxani islox kilish. boshqaruv faoliyatini takomillashtirish va rivojlantirishning ilmiy asoslangan yunalishlari, nazariy va amaliy asoslari Prezident I.A. Karimovning asarlari va kuplab ma’ruzalarida yoritib berilgan bulib, boshqaruv samaradorligini ta’minlash, boshqarish tizimini demokratlashtirishda adolat mezonlarini urnatishning muximligi va boshka kator goyalari bugungi kunda kuplab rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarda urganilmokda. Mamlakatimizda menejment nazariyasi va amaliyotining rivojlanishiga xissa kushgan akademiklar M.Sharifxo‘jaev, S.S.G‘ulomov, kishlok xujaligi fanlari akademiyasining a’zosi S.S.G‘ulomov, professorlar Sh.M.Zaynuddinov, Yo.A.Abdullaev, K.A.Abduraxmonov, ta’lim menejmentining rivojlantirish yuna- lishida professorlar Sh.Kurbonov, J.E.Yuldoshev, R.ShAxlidinov, E.Seytxalilov, M.Kuronov, L.V.Peregudov, M.X.Saidov, U.I.Inoyatov, X.F.Rashidov va boshka kator olimlarning mazkur soxadagi tadki- kotlari va ilmiy ishlarini urganish aloxida axamiyat kasb etadi. 3.TA’LIM MENEJMENTI FANI PREDMETI VA UNING TA’LIM MUASSASALARINI BoshqarishDAGI O’RNI Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi zamonaviy isloxotlar, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xamda bozor iqtisodiyoti chukur ildiz otib borayotgan davrda Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofik bir kator yangi talablar yuzaga keldi. Ular ichida eng muximlari: ijtimoiy-psihologik diagnostika; guruxlarda uzaro shaxsiy munosabatlarni, raxbarlik munosabatlarini taxlil kilish va tartibga solish; ta’lim jarayonini va ijtimoiy ixtiloflarni xamda stresslarni boshqarish; ta’lim tizimini zamonaviy axborot texnologiyalari bilan ta’minlash; pedagogik xodimlarga bulgan extiyojlarni taxlil kilish; pedagogik xodimlarning kasbiy va ijtimoiy-psihologik moslashuvi xamda ularni kayta tayyorlash va malakasini oshirish; umumiy o‘rta ta’lim muassasalarini boshqarish tizimini takomillashtirish; ta’lim tizimini boshqaruv jarayoniga yangicha yondashuv: ta’lim muassasalarida mehnat-xukukiy munosabatlar masalalaridir. Bu nafakat ta’lim tizimidagi boshqaruv muammolarini, balki maktab raxbarlari tomonidan boshqaruvni takomillashtirish xamda uning uslublarini amaliyotga tatbik etish, shuningdek, turli darajadagi raxbarlarning boshqaruv faoliyatida muammolarni oldindan kurish va ularni ijobiy xal etish kobiliyatlarini shakllantirishni olga surmokda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi isloxotlar ta’lim tizimini boshqarish mexanizmlarini uzgartirish, takomillashtirishni, ya’ni boshqaruvning ma’muriy buyrukbozlik metodlaridan voz kechib, ijtimoiy-iqtisodiy, zamonaviy talablarga mos keladigan, demokratik tamoyillarga asoslangan boshqaruv tizimini shakllantirishni takozo etmokda. Bu bugungi kunning eng asosiy talablaridan biri bulib, nafakat boshqaruv muammolari, balki sub’ektlarning boshqaruv faoliyatini tashkil etish va ularni shakllantirish zamirida, eng avvalo, boshqaruv tizimining turli bo‘g‘ini raxbarlarining boshqaruv faoliyatini takomillashtirishning yul-yuriklarini aniklash, yangi sharoitlarga muvofiklashtirish va amaliyotga joriy etish vazifalarini belgilaydi. Shundan kelib chikib, ta’lim tizimini rivojlantirish iunalishida amalga oshirilayotgan isloxotlar barcha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini ilmiy asosda tashkil etish va boshqarishda fan-texnika yutuklariga asoslangan boshqaruvning eng samarali, innovatsion metodlaridan foydalanishni, boshqaruv yunalishida bilim, kunikma va malakalarni, yangi щaxsiy va kasbiy sifatlarni talab kiladi. Boshqarish amaliyotidan ma’lumki, raxbarlik faoliyati o‘ziga xos murakkab jarayon bulib, u raxbardan nafakat oliy ma’lumotga, balki yetarli kasbiy tayyorgarlikka, boshqaruv yunalishida bilim, kunikma va malakalarga, shuningdek, ma’lum tajribaga xam ega bulishni talab etadi. Ta’lim muassasalarini boshqarish jarayonida raxbarlarning eng asosiy va muxim axamiyat kasb etuvchi funksiyalaridan biri - bu karor kabul kilish funksiyasi bulib, ularning sifati ta’lim muassasasi saloxiyatiga, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligiga, xodimlar bilan bir katorda ta’lim muassasasi faoliyatiga uz ta’sirini kursatadi. Menejment fanidan ma’lumki, tashkilotlarni boshqarish tizimi ikki mustakil, lekin bevosita bog’liqlikda bulgan boshqaruvchi va boshkariluvchi tizimlardan iborat buladi. Ta’lim muassasasi raxbarlarining boshqaruv faoliyatini ikkita sub’ektning, ya’ni raxbar bilan ta’lim tizimining uzaro ( bog’liq faoliyati sifatida karash mumkin. Bunday holatda raxbarning boshqaruv ob’ekti boshqarish va uzini-uzi boshqarish , kabi zaruriy xususiyatlarga ega bulgan ta’lim tizimi hisoblanadi, turli xil ta’sirlar asosida boshkarilayotgan ta’lim muassasasi xam uz o’rnida boshqaruv natijalariga va boshqaruv sub’ektiga ta’sir kursatadi. Ta’lim menejmenti boshqarishning maxsus kismi sifatida ana shu ikki tizim orasidagi munosabatlarni, ularning rivojlanish konuniyatlari, tamoyillari, usul va uslublarini, ya’ni ta’lim muassasalari raxbarlarining faoliyatlarini tashkil etish, rejalashtirish, tartibga solish, muvofiklashtirish, motivlashtirish xamda boshqaruv faoliyatini okilona tashkil etish usullarini urganadi. Sunggi yillarda boshqaruv goyalarining rivojlanishi pedagogik menejment muammolarini xal etish bilan bog’liqdir. Kupgina ilmiy adabiyotlarda pedagogik menejment atamasi orkali maqsadga erishish xamda kuyilgan vazifalarni bajarishda insoniy, iqtisodiy va samarali yullar bilan insonlarni boshqarish va vositalardan foydalanish tushunchalari keltiriladi. Ba’zan “pedagogik menejment” iborasi maktabni boshqarish yoki ta’limni boshqarish sinonimlari sifatida tushuntiriladi. Bunday tushuncha unchalik tugri emas, ta’lim menejmenti, shuningdek, umumiy urta ta’lim menejmenti tushunchalari sinonim sifatida kuprok tugri keladi. “Pedagogik” suzi keng kamrovli bulib, uziga biroz boshkacha vazifalarni yuklaydi- Maktabni boshqarish mazmun-moxiyatiga kura ta’limni boshqarishdan fark kiladi, chunki maktabda fakat ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va uni boshqarish vazifalari amalga oshirilmaydi, balki ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etishning uziyok bir kancha vazifalarning bajarilishini, ya’ni talim-tarbiya jarayoni ishtirokchilariga zaruriy sharoitlarni yaratish, ularning faoliyatini tashkil etish, muvofiklashtirish, nazorat kilish, taxlil kilish va baholash, shuningdek, mazkur jarayonni amalga oshirish uchun moddiy- texnika bazasini yaratish va mustaxkamlab borish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalari bilan kurollantirish, yukori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash kabi kator boshka vazifalarni xam amalga oshirishni nazarda tugadi. Shunday ekan, maktabda boshqaruv faoliyatini tashkil etuvchi raxbarlar nafakat pedagogik tajribaga, balki boshqaruv funksiyalari va ularning vazifalari, boshqaruv metodlari va ulardan foydalanish, boshqaruv algoritmi va uning moxiyati, boshqaruv karorlari va ularni kabul kilish yullari xamda raxbarlik uslublari va ularni kullash kabi kator tushunchalarga xam ega bulmogi lozim. Kurinib turibdiki, ta’lim muassasalarini boshqarishda ta’lim menejmenti fanining o’rni bekiyos bulib, u raxbarlarga menej- mentning asosiy tushunchalari va ularning vazifalarini, boshqaruv- ning maqsadi va vazifalari, zamonaviy maktabning tashkiliy tuzilishi, strategik boshqaruv va rejalashtirish koidalarini, zamonaviy boshqaruvning usullarini, raxbarlik san’ati sirlarini urgatadi. Mazkur fan zamonaviy maktab raxbarlarining boshqaruv faoliyatini tadkik va taxlil kilishda tizimli yondashuv, kompleks yondashuv, tarkibiy yondashuv, vaziyatli yondashuv, ikgisodiy-matematik yondashuv uslublaridan xamda modellashtirish, kuzatish (axborotlar tuplash). tajriba-sinov(eksperiment), sotsiologik kuzatuv(surovnoma, testlar, suxbat) usullaridan foydalanadi. “Ta’lim menejmenti” kursining bosh maqsadi zamonaviy ijtimoiy-ikgisodiy shart-sharoitlarda raxbarlik kila oladigan malakali boshqaruvchilarni tayyorlash, ya’ni raxbarlar malakasini oshirish kurslari tinglovchilarida zamonaviy fikrni shakllantira oladigan, shuningdek, raxbarlik san’ati sirlarini o‘rgana oladigan darajada nazariy va amaliy bilimlar berishdir.