MENEJMENT NAZARIYASI VA AMALIYOTINING RIVOJLANISHI
REJA:
1. Menejment fani predmeti va vazifalari
2. Menejment nazariyalarining rivojlanish bosqichlari
3. Ta’lim menejmenti fani predmeti va uning ta’lim muassasalarini boshqarishdagi
o’rni
1. MENEJMENT FANI PREDMETI VA VAZIFALARI
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy isloxotlar jarayonida
ishlab chikarishni rivojlantirish, tashkilot va korxonalarning iqtisodiy barkarorligini
ta’minlash kup jixatdan zamon talablariga javob beradigan raxbar va mutaxassislarni
tayyorlash sifatiga bog’liq. Bugungi kunda ijtimoiy yunaltirilgan bozor
iqtisodiyotini barpo etish sharoitida raxbarlarni (boshqaruvchilarni) tayyorlash,
ularning malakasini oshirish va kayta tayyorlashda menejment fani aloxida urin
tutadi. Menejment fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari uzok vakt davom
etib kelayotgan tarixiy davrlar bilan izoxdanadi, menejment aloxida, mustakil fan
sifatida XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida shakllandi.
Menejment - inglizcha suz bulib, o’zbek tilida boshqaruvni tashkil etish
(boshqarish, boshqaruv xokimiyati, tashkil etish), raxbarlik kilish (rejalashtirish,
tartibga solish-muvofik- lashtirish, nazorat kilish) ma’nolarini anglatadi. Menejment
- bu ko‘zlangan maqsadlarga erishish uchun faoliyatni, ya’ni insonlar yoki ularning
guruxlari faoliyatini muvofiklash- tirish xamda boshqarish usullari, shakllari va
vositalari majmui.
Sodda kilib aytganda, menejment umumiy holda u yoki bu faoliyat turini tashkil
etishni va unga raxbarlik kilishni, ya’ni turli xil soxalarda faoliyat kursatayotgan
insonlarning xatti-harakatlarini, munosabatlarini muvofikdashtirish, ularning
imkoniyatlari va kobiliyatlaridan tugri foydalanishni tashkil etish, nazorat kilish va
boshqarishni bildiradi. Menejment eng avvalo insonlarni boshqaradi, ularni uz
faoliyatiga kiziktirish, tadbirkorlikka, mehnatga ijodiy yondashish, uziga ishonish
tuygularini shakllantirish, soxalar buyicha bilim, kunikma va malakalarni
egallashiga kumaklashish, yangilikka va ijodkorlikka chorlash, insonlarnpsh
faoliyatini boshqarish demakdir. Boshka fanlar katori Menejment fani xam uz
predmeta, nazariyasi va uslublariga ega bulib, uning predmeti xujalik yuritashning
barcha buginlarida boshqarishni tashkil etish mantaki, shayudaari, uslublarini
ifodalovchi nazariy va amaliy tamoyillar majmuidan iborat. Menejment fani
ijtamoiy-iqtisodiy munosabatlarni tadkik etuvchi iqtisodiy nazariya bilan uzviy
boglangan holda kun sayin insonlar extiyoji va ularning faolligi ortib borayotganligi
sababli sotsiologiya, pedagogika va psihologiya fanlari, shuningdek, statistika,
buxgalterlik hisobi, moliya va kredit, mehnat iqtisodiyoti, makro va mikro
iqtisodiyot va boshka fanlar bilan xam uzviy bog’liq. Xukukiy fanlar menejmentning
xuku kiy asoslarini yaratishi, mansabdor shaxslar urtasidagi xukukiy munosabatlar,
raxbarlar va buysunuvchilar, shuningdek, tomonlar urtasidagi uzaro xukuk va
tartibotni belgilashi uning ma’muriy, fukarolik va mehnat xukuklari bilan xam uzaro
alokadorligini ifodalaydi.
Menejment fani xam ijtimoiy, xam tabiiy fanlar bilan bog’liq holda rivojlanib
borib maqsad va vazifalariga, xizmat kilish soxdlariga kura bir necha turlarga
bulinadi: amaliy menejment, innovatsion menejment, strategik menejment,
marketing menejmenti, moliya menejmenti, texnologik menejment, ma’muriy
menejment, ta’lim menejmenti va x.k., biz ularni menejment fanining shoxobchapari
deb atashimiz mumkin. Mutaxassislarning fikriga kura, umumiy menejment barcha
xujalik yuritish tizimi uchun taallukdi bulib, amaliy, innovatsion va strategik
menejmentni uz ichiga oladi. Amaliy menejment xam barcha boshqaruv soxalariga
taallukli bulib, innovatsion menejment (yangilik yaratishning boshqaruvi) va
strategik menejment (strategik rejalashtirish) amaliy menejmentni takomillash-
tirishga yunaltirilgan boshqaruv faoliyatidan iboratdir. Menejment fani - bu
raxbarlarga boshqaruv faoliyatini tugri amalga oshirish, xodimlar faoliyatini
samarali boshqarish va muvofiklashtirishda, shuningdek, korxona va muassasa
oldiga qo‘yilgan maqsadlarga xamda kuzlangan natijalarga erishishda muxim
axamiyat kasb etuvchi karorlarni kabul kilish va ularning bajarilishini nazorat va
taxlil kilishni urgatuvchi fan bulib, uning asosiy maqsadi zamonaviy ijtimoiy-
ikgisodiy shart- sharoitlarda boshqaruvning barcha buginlarida samarali ishlay
oladigan yukori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat.
Menejment fan sifatida uz maqsadiga kura kuyidagilarni urganadi: boshqarish
nazariyasi va amaliyoti; boshqarish ob’ekt va sub’ekti; boshqarish tamoyillari va
usullari; raxbar madaniyati; raxbar va lider, ularning fazilatlari; raxbar reytingi;
boshqarishda kirishuvchanlik va karor kabul kilish; boshqarish funksiyalari;
xodimlarni boshqarish; ishlab chikarishni boshqarish, samaradorlikni boshqarish;
o‘z-o‘zini boshqarish; xududiy boshqarish va xk.
Ma’muriy menejment - boshqarishning maxsus kismi bulib, boshqaruvchi
tizim ichidagi munosabatlarni, uning rirojlanish konuniyatlari, tamoyillari, usul va
uslublarini urganadi, ya’ni turli soxa tashkilotlari ma’muriyati faoliyatlarini tashkil
etish, rejalashtirish, tartibga solish, muvofiklashtirish, motivatsiya kilish (undash)
xamda raxbarlikni okilona uyushtirish usullarini urganadi.
Ma’muriy menejmentning asosiy maqsadi - tashkilot ma’muriyati rivojlanishida
uygunlikni ta’minlashdan, ya’ni tashkilotning barcha ichki va tashki elementlari
faoliyatining samaradorligini va maqsadga muvofikpigini ta’minlashdan iboratdir.
Ma’muriy menejmentning asosiy sub’ektlari - ma’muriy boshqarish apparatlari,
ularning buginlari va turli pogonadagi raxbarlar va xodimlar bulib, ularning xar biri
tegishli vazifalarga, vakolatlarga va mas’uliyatlarga ega buladi .
Ta’lim menejmenti - bu ilmiy asosda tashkil etilgan, uziga xos pogonaviylikka
asoslangan boshqaruv: raxbar, pedagogik jamoa, ta’lim oluvchilar jamoasi. Shunga
kura boshqaruvni turli xil modellar asosida amalga oshirish mumkin: integral model,
birinchi pogona - pedagogik jamoa faoliyatini boshqarish, ikkinchi pogona -
ukuvchilar faoliyatini boshqarish.
Ta’lim menejmentining asosiy maqsadi - ta’lim muassasalarida tashkil
etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda, muassasa oldiga
kuyilgan maqsadlarga erishish va rakobatbardosh bitiruvchilar tayyorlashda ta’lim-
tarbiya jarayoni ishtirokchilari bulgan raxbarlar, mutaxassislar va ijrochilarning
munosabatlari va faoliyatlarini muvofiklashtirish, nazorat kilish xamda samarali
boshqarishni ta’minlashdan iborat.
Ta’lim menejmenti fani ta’lim muassasalari raxbarlarining boshqaruv
faoliyati, boshqaruv mas’uliyati va madaniyati, boshqaruv funksiyalari va metodlari,
boshqarishning konun-koidalari va tamoyillari, raxbar va lider fazilatlari, ta’lim
muassasasi raxbarlarining funksional vazifalari, ta’lim muassasalarini boshqarishda
axborot va kommunikatsiya, raxbarlarning innovatsion faoliyatlari, boshqaruvda
tarbiyaviy munosabatlar va raxbarlik uslublari, ta’lim muassasalarining tashkiliy
tuzilishi, strategik boshqaruv va rejalashtirish, raxbarning ish vakti va undan
foydalanish, personalii boshqarish xamda ta’lim muassasalarini boshqarishda
motivlashtirish va motivlashtirish nazariyalarini tadkik etadi.
2.MENEJMENT NAZARIYALARINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Menejment fanining shakllanish davriga kadar, insoniyat paydo bulgan davrdan
boshlab, insonlar u yoki bu shakl va mazmunda faoliyat kursatganlar. Ular xayotiy
extiyojlarni kondirish maqsadida mehnat kilishgan va farzandlar tarbiyasi bilan
shugullanishgan, shu davrlardayok boshqarishga muxtojlik vujudga kelgan, ularning
mehnat faoliyatlari davomida uzaro munosabatlar shakllanib borgan, mazkur
jarayonlarda uzaro ta’sir, munosabatlar, boshqarish usullari shakllanib, rivojlanib
borgan bulib, bu davrlarni boshqarishning amaliyot davri deb aytish mumkin.
Qadimda va ayniksa, urta asrlarda shakllangan davlatlar, imperiyalar faoliyagi
murakkab tashkilotlarni boshqarish amaliyotidan darak beradi. Turkistonda Amir
Temur xukmronligi vakdida barpo etilgan va bugungi kungacha saqlanib kelayotgan
tarixiy obidaparning yaratilishi turli kasb egalarining uzaro munosabatlari rasmiy
tarzda
shakllanganligidan
va
ular
ma’lum
bir
maqsad
yunalishida
boshkarilganligidan dalolat beradi.
Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib
takalib, Yu. Sezar, A. Makedonskiy, Turkistonda esa urta asrlarda Amir Temur
xukmronligi vaktidan boshlab shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy
bulib, asosan xarbiy tavsifga ega edi . Kapitalizm tuzumining boshlangich davrida
tadbirkor - mulk egasi ishlab chikarishni uzining shaxsiy tajribasiga tayanib boshka-
rgan. XVIII asrning oxirlarida Angliyada bulgan sanoat inkilobi boshqaruvga bulgan
kizikishni yanada kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga aloxida e’tibor
berila boshlanadi.
Ammo XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asr chegarasida texnika va
texnologiyaning takomillashuvi, ishlab chikarishning keskin usishi boshqarishni
murakkablashtirib yuboradi va uni faoliyatning maxsus bilimlarni talab etuvchi
maxsus soxasiga aylantiradi. Ushbu muammolarni xal etish uchun boshqaruv
soxasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chikarish va xodimlarni boshqarishning
samarali usularini izlashga olib keladi. Natijada boshqaruv tugrisidagi ilm, fan
vujudga kelgan.
Yukorida keltirilgan ma’lumotlarning isboti sifatida boshqarish nazariyasi va
amaliyoti rivojlanishining bir necha tarixiy davrlarga bulinishini kurishimiz mumkin
(1-jadval).
Davrlar
Rivojlanish bosqichlari
1 Davr
(Qadimiy davr)
Birgalikda mehnatni tartibga solish va tashkil kilishning
eng birinchi, oddiy, boshlangich shakli ibtidoiy jamoa tuzumi
davrida vujudga kelgan. Bu lavrda boshqarish urug. jamoa,
kabila ‘zolari bilan birgalikda maslaxatlashib amalga
oshirilgan. Qadimiy Misrda davlat xujaligini boshqarish
buyicha boy gajribalar tuplangan bulib. bu davrda
(eramiddan avvalgi 3000-2500 yillar) yetarli darajada
rivojlangan davlat boshqarish apparata va unga xizmat
kiluvchi katlam (amaldor-mirzalar) shakllanadi. Boshqaruv
faoliyatiga
birinchilar
katori
tavsif
bergan
shaxe
SUKROTdir (eramizdan avvalgi 480-397 yillar). U
boshqarishning turli shakllarini taxlil kilish asosida
boshqarishning universallik tamoyilini tadkik kildi. Platon
(eramizdan avvalgi 428-394 yillar) davlat boshqarish shakli
klassifikatsiyasini
yaratdi.
ALEKSANDR
MAKEDONSKIY (eramizdan avvatgi 365-323 yillar)
xarbiylarni
boshqarish
nazariyasi
va
amaliyotini
rivojlangirdi.
II Davr
(Industrial davr)
Bu davrda davlat boshqaruvi nazariyasi soxasida Adam
Smitning xizmati katta bulib, u boshqarish soxasida
mutaxassis sifatida tanildi, chunki u msxnat taksimotining
turli shakllarini taxlil kilib, shox va davlat majburiyatlariga
tavsif berdi. Robert Ouen- ning ta’limoti menejment
maktablarining shakllani- shiga katta ta’sir kursatdi. Uning
ishlab chikarish boshqarishini insonparvarlashtirish, xamda
ukitish zaruriyatini tan olish, ishchilarning mehnat va
maishiy sharoitlarini yaxshilash buyicha goyalari bugungi
kunda xam dolzarb masaladir. Boshqarish nazariyasi va
amaliyotida birinchi burilish hisoblash texnikasining
yaratilishi va kullanilishi bilan bog’liqdir.
III Davr
(Tartibga solish
davri)
Bugungi menejment XIX asrda sodir bulgan sanoat
inkilobi natijasi bulib, ishlab chikarishning boshlangich tipi
bulgan fabrikalarning paydo bulishi va katta guruxdagi
kishilarni ish bilan ta’minlash zaruriyati, ularning individual
egalarining barcha xodimlar faoliyatini nazorat kilish va
boshqarishni murakkabligi natijasnda eng yaxshi xodimlarni
tanlab olib ularni Ukitishlari birinchi menejsrlarning vujudga
kelishiga sabab buldi, chunki ular joylarda korxona egalari
manfaatlarini ifodalashi mumkin edi.
IV Davr
(Axborot davri)
Sunggi boshqarish nazariyalari asosan boshqarishga oid
"mikdoriy maktab" vakillari tomonidan ishlab chikilgan. Bu
maktabning paydo bulishi boshqarishda matematika va
kompyuterlarni
kudlat
bilan
bog’liqdir.
60-yillarda
matematik taxlil va menejerning sub’ektiv karorlarining
integratsiyasiga erishadigan matematik apparat yordamida
foydalanishga asoslangan boshqarish konsepsiyasini ishlab
chikish boshlandi. Bir kator boshqarish funksiyalarining
formalashuvi. inson va EXM mehnatining birga kushilishi.
tashkil kilish elementa tarkibini kayta kurib chikishni talab
kila boshladi. Xozir matematik usullar amalda boshqarish
fanining barcha yunalishlarida foydala- nilmokda.
F.Teylor (1856-1915) menejmentni urganishga kirishgan birinchi mutaxassislardan,
uni inson samaradorligi emas, tashkil kilish faoliyati samaradorligi kiziktirgan bulib,
ilmiy boshqarish maktabining rivojlanishiga asos soldi va Ilmiy boshqarish” maktabi
asoschisi sifatida mehnatni me’yorlash asoslarining metodologiyasini ishlab chiqdi,
amaliyotga ishchilarni tanlab olish, joylashtirish va mehnatni ragbatlantirish ilmiy
yondashuvini tatbik kildi.
Boshqarish fanining rivojlanishi F. va L. Shilbertlar nomi bilan xam bog’liq, ular
mehnat harakatlari soxasida tadkikotlar ugkazib, ish joyini tashkil kilishning ilmiy
tamoyillarini ishlab chikdilar.
Boshqaruv nazariyalari asoschilaridan biri A. Fayol boshka¬rish jarayonining 5ta
asosiy funksiyalari: rejalashtirish, tashkil kilish, kadrlarni tanlash va joy-joyiga
kuyish, raxbarlik (motivlash) va nazoratni ajratib kursatadi. A. Fayol tomonidan
ishlab chikilgan tamoyillarning moxiyati kuyidagicha: mehnat taksimoti; avtoritet
va hokimiyat mas’uliyati; intizom; rahbarlik birligi; farmoyish birligi; shaxsiy
manfaatning umumiy
manfaatga buysunishi; mehnatni ragbatlantirishniig
markazlashgan va markazlashmagan boshqaruv muvozanati; bir turdagi menejer-
larning ishini muvofikdashtirish; tartib; odillik; samimiylik; xodimlar kat’iyligi;
tashabbus.
R.Ouen birinchi bulib kishilarga e’tiborni karatish zarur degan fikrni olga suradi,
uning goyasi buyicha firmalar stanok va mashinalarga karashga kup vakt sarflab
odamlar xakida oz gamxurlik knladi. Uning goyasining asosiy mazmuni insonlarga
xam e’tibor karatish, ular uchun xam vakt vakt sarflash, ularga gamxurlik kilish,
dam olishlari uchun kulay imkoniyatlar yaratishdan iborat.
E.Meyo “inson munosabatlari” maktabining asoschisi hisoblanadi. U ishchilar
guruxi uz nazorat tizimiga eta bulgan ijtimoiy tizim ekanligini asoslagan holda,
mazkur tizimga ma’lum tarzda ta’sir etib, mehnat natijalarini yaxshilash mumkin,
deb hisoblagan edi. “Inson munosabatlari” harakatida asosiy e’tibor insonlarga
karatilsa, ilmiy boshqarish harakatida esa ishlab chikarishga karatilishi sababli
“inson munosabatlari” harakati butun ilmiy harakatga karama-karshi turib koldi.
Asosiy goya shundan iboratki, kishilarga oddiy e’tiborni karatish mehnat
unumdorligiga katta ta’sir kursatadi. Tashkilot samaradorligini oshirish, undagi
inson resurslari samaradorligini oshirish orkali amalga oshiriladi.
D.Mak-Gregor (1906-1964) ta’limoti “inson munosabatlari” maktabida aloxida urin
tutadi. U “X” va “U” nazariyasi asosida xodimlarga kuyidagicha ta’rif beradi. “X”
nazariyasi - bu toifaga mansub insonlarni mehnatga majburlash, jazolash va jarima
solish bilan kurkitib turish zarur bulib, ular mexlatdan buyin tovlashga intiladi.
Ularni nazorat kilib turish, kistash va muntazam ravishda mehnatga yunaltirib turish
lozim. Bu toifadagi insonlar raxbar nazoratida faoliyat kursatishni afzal kuradi,
mas’uliyatdan bosh tortishga intiladi, fakat uz xavfsizligi uchun tashvishlanadi. “U”
nazariyasi - mazkur toifaga mansub kishilar tabiatan passiv bulib yaratilmagan. Ular
faol, tashabbuskor, gayratli va uddaburon bulib, tashkilotdagi ishlar yaxshi tashkil
etilmagani tufayli lokayd bulib kolgan bulishi mumkin. Bu toifadagi xodimlarda
jismoniy va akliy mehnatga intilish, mas’uliyatni xis etish xislatlari shakllangan
buladi. Bunday kishi nafakat uziga mas’uliyat oladi, balki unta intiladi, ularda uzini-
uzi nazorat kilishga moyillik bulgani uchun tashkaridan nazoratga va aloxida
e’tiborga muxtoj emas.
