Menejmentning nazariy asoslari

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

75,5 KB


Menejmentning nazariy asoslari Reja: 1. Boshqaruv va menejment 2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi 3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari 4. Boshqaruv usullari Menejment (ing. management- boshqarmoq, idora qilmoq, tashkil qilmoq) – bu: - ishlab chiqarish, tijoratni boshqarish bo‘yicha, ma’lum maqsadlarni ko‘zlovchi amaliy faoliyat; - boshqaruv, nazariyasi, fani boshqaruv tamoyillari, usullari, vosita- lari va shakllarining majmuasi; - mamlakatimizning hozirgi zamon amaliyotida korxona, aksiyadorlik jamiyatining rahbarlik qiluvchi tarkibidir. “Menejment” tushunchasi bizning turmushimizga mustahkam kirib borgan va o‘zbekcha ishga doir faoliyat uchun odatiy bo‘lib qolgan. Ammo shuni hisobga olish zarurki, gap yangi falsafa haqida ketmoqda, bunda qadriyatlar va ustivorliklarning yangi tizimlari amalda bo‘ladilar. Shuning munosabati bilan “menejment” atamasining ma’nosi ustida batafsilroq to‘xtash darkor. Ba’zi bir mualliflar o‘zbekcha “boshqaruv” so‘zi va inglizcha “menejment”ni sinonimlar deb hisoblaydilar. Haqiqatda esa ularning mazmuni bir muncha farqlanadi. “Menejment” atamasini qo‘llab turib biz xalqaro amaliyotda o‘rnashib qolgan tendensiyaga rioya qilamiz, unga ko‘ra uning ostida hodisalar va jarayonlarning butunlay ma’lum doirasi ko‘zda tutiladi. Aslida esa “ boshqaruv” atamasi “menejment” atamasining qanoatlantiruvchi o‘rinbosari bo‘lmaydi, chunki keyingi holda gap zamonaviy tashkilot vositasida va doirasida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish haqida ketadi. Bunda ishlab chiqarish yoki tijoratni sanoatlashtirilgan tashkil qilish asosida amalga oshirilgan xo‘jalik yuritishning bozor turi menejmentning adekvat iqtisodiy asosi bo‘ladi. Menejmentning nazariy asoslari Reja: 1. Boshqaruv va menejment 2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi 3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari 4. Boshqaruv usullari Menejment (ing. management- boshqarmoq, idora qilmoq, tashkil qilmoq) – bu: - ishlab chiqarish, tijoratni boshqarish bo‘yicha, ma’lum maqsadlarni ko‘zlovchi amaliy faoliyat; - boshqaruv, nazariyasi, fani boshqaruv tamoyillari, usullari, vosita- lari va shakllarining majmuasi; - mamlakatimizning hozirgi zamon amaliyotida korxona, aksiyadorlik jamiyatining rahbarlik qiluvchi tarkibidir. “Menejment” tushunchasi bizning turmushimizga mustahkam kirib borgan va o‘zbekcha ishga doir faoliyat uchun odatiy bo‘lib qolgan. Ammo shuni hisobga olish zarurki, gap yangi falsafa haqida ketmoqda, bunda qadriyatlar va ustivorliklarning yangi tizimlari amalda bo‘ladilar. Shuning munosabati bilan “menejment” atamasining ma’nosi ustida batafsilroq to‘xtash darkor. Ba’zi bir mualliflar o‘zbekcha “boshqaruv” so‘zi va inglizcha “menejment”ni sinonimlar deb hisoblaydilar. Haqiqatda esa ularning mazmuni bir muncha farqlanadi. “Menejment” atamasini qo‘llab turib biz xalqaro amaliyotda o‘rnashib qolgan tendensiyaga rioya qilamiz, unga ko‘ra uning ostida hodisalar va jarayonlarning butunlay ma’lum doirasi ko‘zda tutiladi. Aslida esa “ boshqaruv” atamasi “menejment” atamasining qanoatlantiruvchi o‘rinbosari bo‘lmaydi, chunki keyingi holda gap zamonaviy tashkilot vositasida va doirasida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish haqida ketadi. Bunda ishlab chiqarish yoki tijoratni sanoatlashtirilgan tashkil qilish asosida amalga oshirilgan xo‘jalik yuritishning bozor turi menejmentning adekvat iqtisodiy asosi bo‘ladi.
Shunday qilib, “menejment” atamasi zamonaviy tashkilotni boshqarishga nisbatan qo‘llaniladi, shu vaqtda esa boshqa maqsadlar uchun boshqa atamalar, masalan: government admiristration – davlat boshqaruvi va rublik admiristration – ijtimoiy boshqaruvdan foydalaniladi. Bizning sharoitlarda buning uchun “tashkil qilish”, “tartibga solish”, “boshqarish” va “ma’muriy boshqarish” atamalarini qo‘llash kerak. Shunga qaramasdan davlat, jamoa va boshqa tashkilotlar ham agar o‘z maqsadlariga kamroq xarajatlar, faoliyat yuritish va davlat tomonidan tartibga solishning yuqori samaradorligida erishishni istasalar, menejmentning ba’zi bir tamoyillari va usullaridan foydalanishlari zarur. Yuqorida bayon qilinganlari hisobga olish bilan ushbu ishda “boshqaruv” atamasi shartlilikning ma’lum darajasi bilan “menejment” ma’nosida ham qo‘llaniladi. Menejment tushunchasini belgilash uchun unga kiruvchi ba’zi bir holatlarni, hammadan avval maqsadli mazmunni aniqlab olish darkor. Masalan, boshqaruv tizimini barqaror, ishonchli, istiqbolli va samarali faoliyat yuritishning ta’minlovchi boshqaruv nazariyasi, ilmiy yondashuvlar, jarayonlar, tamoyillar va usullarni ishlab chiqish menejmentning fan sifatidagi maqsadi bo‘ladi. Shuning bilan bir vaqtda, menejmentning samarali boshqaruv amaliyoti sifatidagi maqsadi tashkilotning yuqori foydaliligi, raqobatbardoshligi va boshqa maqsadlariga ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonini ratsional tashkil qilish va tashkilotning texnik-texnologik bazasini rivojlantirish yo‘li bilan erishishdan iboratdir Menejmentning maqsadlari va vazifalari ishlab chiqarish va tijorat qo‘lamlarini o‘sishi va rivojlanganligi sari uzluksiz ravishda murakkablashadi. Bajarilagan vazifalar va mo‘ljallangan maqsadlarga erishilganligi bozorda baholanadi. Boshqaruv nazariyasining rivojlanishi va iktisodiy-matematik usullarni ishlab chiqilishi vazifalarning ko‘pgina sifat yechimlarini vazifalarning aniq miqdoriy baholari yoki qarorlari bilan to‘ldirish yoki almashtirishga imkon bergan, hisoblash texnikasi va kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi esa boshqaruvning samaradorligi oshishiga ko‘maklashgan. Hisoblashlarning ko‘p mehnat talab qilishi tufayli vaqtning haqiqiy yoki yo‘l quyiladigan ko‘lamlarda hal qilinishi mumkin bo‘lmagan ko‘pgina masalalar kundalik haqiqat bo‘lib qolgan. Moliyaviy menejment – bu moliyalarni boshqarishning barqarorligi, ishonchliligi va samaradorligini ta’minlashning majmuaviy tizimidir. U o‘z ichiga moliyaviy Shunday qilib, “menejment” atamasi zamonaviy tashkilotni boshqarishga nisbatan qo‘llaniladi, shu vaqtda esa boshqa maqsadlar uchun boshqa atamalar, masalan: government admiristration – davlat boshqaruvi va rublik admiristration – ijtimoiy boshqaruvdan foydalaniladi. Bizning sharoitlarda buning uchun “tashkil qilish”, “tartibga solish”, “boshqarish” va “ma’muriy boshqarish” atamalarini qo‘llash kerak. Shunga qaramasdan davlat, jamoa va boshqa tashkilotlar ham agar o‘z maqsadlariga kamroq xarajatlar, faoliyat yuritish va davlat tomonidan tartibga solishning yuqori samaradorligida erishishni istasalar, menejmentning ba’zi bir tamoyillari va usullaridan foydalanishlari zarur. Yuqorida bayon qilinganlari hisobga olish bilan ushbu ishda “boshqaruv” atamasi shartlilikning ma’lum darajasi bilan “menejment” ma’nosida ham qo‘llaniladi. Menejment tushunchasini belgilash uchun unga kiruvchi ba’zi bir holatlarni, hammadan avval maqsadli mazmunni aniqlab olish darkor. Masalan, boshqaruv tizimini barqaror, ishonchli, istiqbolli va samarali faoliyat yuritishning ta’minlovchi boshqaruv nazariyasi, ilmiy yondashuvlar, jarayonlar, tamoyillar va usullarni ishlab chiqish menejmentning fan sifatidagi maqsadi bo‘ladi. Shuning bilan bir vaqtda, menejmentning samarali boshqaruv amaliyoti sifatidagi maqsadi tashkilotning yuqori foydaliligi, raqobatbardoshligi va boshqa maqsadlariga ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonini ratsional tashkil qilish va tashkilotning texnik-texnologik bazasini rivojlantirish yo‘li bilan erishishdan iboratdir Menejmentning maqsadlari va vazifalari ishlab chiqarish va tijorat qo‘lamlarini o‘sishi va rivojlanganligi sari uzluksiz ravishda murakkablashadi. Bajarilagan vazifalar va mo‘ljallangan maqsadlarga erishilganligi bozorda baholanadi. Boshqaruv nazariyasining rivojlanishi va iktisodiy-matematik usullarni ishlab chiqilishi vazifalarning ko‘pgina sifat yechimlarini vazifalarning aniq miqdoriy baholari yoki qarorlari bilan to‘ldirish yoki almashtirishga imkon bergan, hisoblash texnikasi va kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi esa boshqaruvning samaradorligi oshishiga ko‘maklashgan. Hisoblashlarning ko‘p mehnat talab qilishi tufayli vaqtning haqiqiy yoki yo‘l quyiladigan ko‘lamlarda hal qilinishi mumkin bo‘lmagan ko‘pgina masalalar kundalik haqiqat bo‘lib qolgan. Moliyaviy menejment – bu moliyalarni boshqarishning barqarorligi, ishonchliligi va samaradorligini ta’minlashning majmuaviy tizimidir. U o‘z ichiga moliyaviy
ko‘rsatkichlarni menejmentga ilmiy yondashuvlar va tamoyillar, daromadlar va xarajatlar balansi, resurslardan foydala- nishning samaradorligi ko‘rsatkichlari, ishlar va tovarlar rentabelligiga rioya qilish bilan shakllantirish va rejalashtirishni oladi. Innovatsion menejment – bu mulk egasi tomonidan innovatsiyalarning barcha turlarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalarni boshqarishning majmuaviy usuli. U o‘z ichiga tashkiliy tuzilmalarni qurish, innovatsiyalarning yo‘nalishlarini tanlash, innovatsiyalar, xodimlarni boshqarishning har xil jihatlarini muvofiqlashtirishni oladi. Savdo menejmenti – savdo korxonasi faoliyatining barcha asosiy jihatlarini boshqarish jarayonidan iborat bo‘ladi. U aniq savdo korxonasini rivojlantirish masalalari bo‘yicha ratsionalroq boshqaruv qarorlarini shakllantirish, uning faoliyati har xil yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish va bu faoliyatning yakuniy natijalari yuqori samaradorligini ta’minlashga qaratilgan. Maxsus menejmentning yuqorida keltirilgan turlaridan tashqari hozirgi vaqtda quyidagi boshqa turlari ham ishlab chiqilmoqda: ijtimoiy soha, bank, soliq, tashkiliy, xalqaro menejment va boshqalar. Ijtimoiy rivojlanishning davriy xarakteri, inqiroz sharoitlarida qarorlar qabul qilish zaruriyati menejmentning nazariyasi va amaliyotini rivojlanishiga jiddiy motivatsiya bo‘lgan. G‘arbning ilg‘or mamlakatlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, menejment oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarmoqda va uning samaradorligini oshishida juda katta rol ilmiy- texnik taraqqiyot yutuqlaridan foydalanishga tegishlidir. Bunda shuni ta’kidlash kerakki, keyingi yillarda boshqaruv tizimlarini rivojlantirish markazlari zamonaviy darajada takomillashyapti. Eng rivojlangan mamlakatlar guruhida Yaponiya, Germaniya va Shvesariya yetakchilik qilmoqda. Boshqaruvning zamonaviy talablariga muvofiq AQSh -9, Fransiya – 12, Italiya – 14, Buyuk Britaniya -16 o‘rinda turibdi. Keyingi 10-15 yillar ichida iqtisodiyotida keskin ko‘tarilish xos bo‘lgan mamlakatlar orasida Singapur, Gonkong va Tayvan yetakchilik qilmoqdalar. 2.2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi Umumiy ko‘rinishda boshqaruv ikkita ob’ektning maqsadiga qaratilgan o‘zaro hamkorligidan iborat bo‘lib, bunda ulardan biri boshqaruv sub’ekti o‘rnida, boshqasi esa boshqaruv ob’ekti o‘rnida bo‘ladi. Bu o‘zaro hamkorlik uchun quyidagilar xosdir: ko‘rsatkichlarni menejmentga ilmiy yondashuvlar va tamoyillar, daromadlar va xarajatlar balansi, resurslardan foydala- nishning samaradorligi ko‘rsatkichlari, ishlar va tovarlar rentabelligiga rioya qilish bilan shakllantirish va rejalashtirishni oladi. Innovatsion menejment – bu mulk egasi tomonidan innovatsiyalarning barcha turlarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalarni boshqarishning majmuaviy usuli. U o‘z ichiga tashkiliy tuzilmalarni qurish, innovatsiyalarning yo‘nalishlarini tanlash, innovatsiyalar, xodimlarni boshqarishning har xil jihatlarini muvofiqlashtirishni oladi. Savdo menejmenti – savdo korxonasi faoliyatining barcha asosiy jihatlarini boshqarish jarayonidan iborat bo‘ladi. U aniq savdo korxonasini rivojlantirish masalalari bo‘yicha ratsionalroq boshqaruv qarorlarini shakllantirish, uning faoliyati har xil yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish va bu faoliyatning yakuniy natijalari yuqori samaradorligini ta’minlashga qaratilgan. Maxsus menejmentning yuqorida keltirilgan turlaridan tashqari hozirgi vaqtda quyidagi boshqa turlari ham ishlab chiqilmoqda: ijtimoiy soha, bank, soliq, tashkiliy, xalqaro menejment va boshqalar. Ijtimoiy rivojlanishning davriy xarakteri, inqiroz sharoitlarida qarorlar qabul qilish zaruriyati menejmentning nazariyasi va amaliyotini rivojlanishiga jiddiy motivatsiya bo‘lgan. G‘arbning ilg‘or mamlakatlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, menejment oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarmoqda va uning samaradorligini oshishida juda katta rol ilmiy- texnik taraqqiyot yutuqlaridan foydalanishga tegishlidir. Bunda shuni ta’kidlash kerakki, keyingi yillarda boshqaruv tizimlarini rivojlantirish markazlari zamonaviy darajada takomillashyapti. Eng rivojlangan mamlakatlar guruhida Yaponiya, Germaniya va Shvesariya yetakchilik qilmoqda. Boshqaruvning zamonaviy talablariga muvofiq AQSh -9, Fransiya – 12, Italiya – 14, Buyuk Britaniya -16 o‘rinda turibdi. Keyingi 10-15 yillar ichida iqtisodiyotida keskin ko‘tarilish xos bo‘lgan mamlakatlar orasida Singapur, Gonkong va Tayvan yetakchilik qilmoqdalar. 2.2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi Umumiy ko‘rinishda boshqaruv ikkita ob’ektning maqsadiga qaratilgan o‘zaro hamkorligidan iborat bo‘lib, bunda ulardan biri boshqaruv sub’ekti o‘rnida, boshqasi esa boshqaruv ob’ekti o‘rnida bo‘ladi. Bu o‘zaro hamkorlik uchun quyidagilar xosdir:
 boshqaruv sub’ekti boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatish impulslari (boshqaruv buyruqlari)ni jo‘natadi, ular boshqaruv ob’ekti qanday faoliyat yuritishi haqidagi axborotga ega bo‘ldilar;  boshqaruv ob’ekti ushbu impulslar (buyruqlar)ni oladi va ularga muvofiq harakat qiladi 2.1. rasm. to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir teskari aloqa 2.1.rasm. Boshqaruv tizimining boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalari Boshqaruv sub’ekti sifatida firmalar bo‘limlari va xizmatlari majmuasini yoki alohida bo‘linma, yakka shaxs va boshqalarni ko‘rib chiqish mumkin. Boshqaruv ob’ekti sifatida xodim, mehnat jamoasi, tovarlar, resurslar, hujjatlar va h.q. bo‘ladi. Masalan, usta uchastkaning ishini tashkil qiladi. Bunda u past darajadagi menejer yoki boshqaruv sub’ekti, ishchilar esa – boshqaruv ob’ektlari bo‘ladi. Tashkilotning tijorat direktori bo‘linmalarning ishini tashkil qiladi. Bunda u menejer yoki boshqaruv sub’ekti, ko‘rsatilgan bo‘linmalar- boshqaruv ob’ektlari bo‘ladilar. Boshqaruvning boshqa ta’riflari ham mavjud. Masalan, ko‘zga ko‘ringan tadqiqotchi P. Druker (AQSh) hisoblaydiki, boshqaruv bu tashkil qilinmagan to‘dani samarali maqsadga yo‘naltiriruvchi va ishlab chiqarish guruhiga aylantiruvchi faoliyatning asosiy turidir. Amerikali olim K.Killen boshqaruvni “ishni boshqalarning qo‘li bilan bajarish” sifatida belgilaydi. Ta’qidlash kerakki, boshqaruvni ko‘pincha sub’ektning ob’ektga ta’siri sifatida belgilaydilar, ya’ni boshqaruv sub’ektining faoliyatiga tenglashtiradilar. Bunda boshqaruvga sub’ektning ob’ektga bir tomonlama ta’siri sifatida karaladi, bu boshqaruvning mohiyati haqidagi noto‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Dialektik o‘zaro aloqa , ob’ekt va sub’ektnig birligini ularning subardinatsion joylashuvi bilan almashtirish natijasi- da boshqaruvning harakatlanuvchi boshlanishi – sub’ekt va ob’ekt o‘rtasidagi Бошқарув субъекти (бошқарувчи тизимча) Бошқарув субъекти (бошқарилувчи тизимча  boshqaruv sub’ekti boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatish impulslari (boshqaruv buyruqlari)ni jo‘natadi, ular boshqaruv ob’ekti qanday faoliyat yuritishi haqidagi axborotga ega bo‘ldilar;  boshqaruv ob’ekti ushbu impulslar (buyruqlar)ni oladi va ularga muvofiq harakat qiladi 2.1. rasm. to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir teskari aloqa 2.1.rasm. Boshqaruv tizimining boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalari Boshqaruv sub’ekti sifatida firmalar bo‘limlari va xizmatlari majmuasini yoki alohida bo‘linma, yakka shaxs va boshqalarni ko‘rib chiqish mumkin. Boshqaruv ob’ekti sifatida xodim, mehnat jamoasi, tovarlar, resurslar, hujjatlar va h.q. bo‘ladi. Masalan, usta uchastkaning ishini tashkil qiladi. Bunda u past darajadagi menejer yoki boshqaruv sub’ekti, ishchilar esa – boshqaruv ob’ektlari bo‘ladi. Tashkilotning tijorat direktori bo‘linmalarning ishini tashkil qiladi. Bunda u menejer yoki boshqaruv sub’ekti, ko‘rsatilgan bo‘linmalar- boshqaruv ob’ektlari bo‘ladilar. Boshqaruvning boshqa ta’riflari ham mavjud. Masalan, ko‘zga ko‘ringan tadqiqotchi P. Druker (AQSh) hisoblaydiki, boshqaruv bu tashkil qilinmagan to‘dani samarali maqsadga yo‘naltiriruvchi va ishlab chiqarish guruhiga aylantiruvchi faoliyatning asosiy turidir. Amerikali olim K.Killen boshqaruvni “ishni boshqalarning qo‘li bilan bajarish” sifatida belgilaydi. Ta’qidlash kerakki, boshqaruvni ko‘pincha sub’ektning ob’ektga ta’siri sifatida belgilaydilar, ya’ni boshqaruv sub’ektining faoliyatiga tenglashtiradilar. Bunda boshqaruvga sub’ektning ob’ektga bir tomonlama ta’siri sifatida karaladi, bu boshqaruvning mohiyati haqidagi noto‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Dialektik o‘zaro aloqa , ob’ekt va sub’ektnig birligini ularning subardinatsion joylashuvi bilan almashtirish natijasi- da boshqaruvning harakatlanuvchi boshlanishi – sub’ekt va ob’ekt o‘rtasidagi Бошқарув субъекти (бошқарувчи тизимча) Бошқарув субъекти (бошқарилувчи тизимча
ziddiyat nazardan tashqarida qoladi. Shuning uchun boshqaruv ob’ektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi kanchalik to‘lik hisobga olinmasin, agar ular faqat samaraliroq boshqaruv ta’sirlarini qidirish uchun asos sifatida ko‘rib chiqilsa, boshqaruv imko- niyatlarini baholash boshqaruvni amalga oshirishning haqiqiy imko- niyatlariga adekvat bo‘lmaydi. Demak, boshqaruvni faqat boshqaruv sub’ekti holatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Sub’ektning boshqaruv ob’ekti bilan o‘zaro hamkorligi uchun ular o‘rtasida majmuaviy xarakterga ega munosabatlar mavjud bo‘lishi zarur. Bunda boshqaruvning ayrim darajalaridagi munosabatlarning u yoki bu turlari ustunlik qiladilar. Iqtisodiy munosabatlarga asoslangan boshqaruv munosabatlari keng tarqalgandirlar. Munosabatlarning quyidagi ikki turi boshqaruv uchun prinsipial bo‘ladi: assotsiatsiyalangan mulk egalarining birgalikdagi faoliyati jarayonida mehnatni taqsimlanishi va kooperatsiyalashuvida vujudga keluvchi munosabatlar va mulk egalari va ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchilar o‘rtasida vujudga kelgan yollash munosabatlari (to‘lov munosabatlari). Agar bir tomondan boshqaruv sub’ektida boshqarishga ehtiyoj va imkoniyat, boshqa tomondan esa – boshqaruv ob’ekti boshqaruv buyruqlarini bajarishga ehtiyoji va imkoniyati bo‘lsa, boshqaruv haqiqiy bo‘ladi. Sub’ektni boshqaruvchi faoliyati bunda u qanday maqsadlarni ko‘zlashiga ko‘ra ma’lum yo‘nalishni oladi. Agar boshqaruv maqsadlari sub’ektning boshqaruv faoliyati jarayonida ko‘zlangan maqsadiga mos kelsa, u samarali boshqarishga qaratilgan bo‘ladi. Boshqaruv sub’ektining boshqaruvni amalga oshirish imkoniyati, birinchidan tashkiliy-texnik jihatlar bilan xodimlarda aloqa va axborotlarni uzatishning kerakli kanallari, boshqaruvning talab qilishidagi texnikasi va h.k. mavjudligi bilan, ikkinchidan, boshqaruv sub’ektida boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatishning, uning yordamida buyruqlarni bajarishga undovchi dastaklarning mavjudligi bilan, ya’ni boshqaruv obektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi bilan asoslanadi. Masalan, agar boshqaruv obekti ishlab chiqarish vositalarining mulk egasi bo‘lmasa, unda uning boshqaruv buyruqlarini bajarishga tayyorligi uning ehtiyoji buning natijasida qanchalik qanoatlanishiga bog‘liq bo‘ladi, buyruqni bajarish imkoniyati esa uning ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan bog‘langan. Bu holda boshqaruv obekti va sub’ekti o‘rtasidagi ziddiyatni hal qilish uchun rag‘batlantirish mexanizmini ishlab chiqish ziddiyat nazardan tashqarida qoladi. Shuning uchun boshqaruv ob’ektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi kanchalik to‘lik hisobga olinmasin, agar ular faqat samaraliroq boshqaruv ta’sirlarini qidirish uchun asos sifatida ko‘rib chiqilsa, boshqaruv imko- niyatlarini baholash boshqaruvni amalga oshirishning haqiqiy imko- niyatlariga adekvat bo‘lmaydi. Demak, boshqaruvni faqat boshqaruv sub’ekti holatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Sub’ektning boshqaruv ob’ekti bilan o‘zaro hamkorligi uchun ular o‘rtasida majmuaviy xarakterga ega munosabatlar mavjud bo‘lishi zarur. Bunda boshqaruvning ayrim darajalaridagi munosabatlarning u yoki bu turlari ustunlik qiladilar. Iqtisodiy munosabatlarga asoslangan boshqaruv munosabatlari keng tarqalgandirlar. Munosabatlarning quyidagi ikki turi boshqaruv uchun prinsipial bo‘ladi: assotsiatsiyalangan mulk egalarining birgalikdagi faoliyati jarayonida mehnatni taqsimlanishi va kooperatsiyalashuvida vujudga keluvchi munosabatlar va mulk egalari va ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchilar o‘rtasida vujudga kelgan yollash munosabatlari (to‘lov munosabatlari). Agar bir tomondan boshqaruv sub’ektida boshqarishga ehtiyoj va imkoniyat, boshqa tomondan esa – boshqaruv ob’ekti boshqaruv buyruqlarini bajarishga ehtiyoji va imkoniyati bo‘lsa, boshqaruv haqiqiy bo‘ladi. Sub’ektni boshqaruvchi faoliyati bunda u qanday maqsadlarni ko‘zlashiga ko‘ra ma’lum yo‘nalishni oladi. Agar boshqaruv maqsadlari sub’ektning boshqaruv faoliyati jarayonida ko‘zlangan maqsadiga mos kelsa, u samarali boshqarishga qaratilgan bo‘ladi. Boshqaruv sub’ektining boshqaruvni amalga oshirish imkoniyati, birinchidan tashkiliy-texnik jihatlar bilan xodimlarda aloqa va axborotlarni uzatishning kerakli kanallari, boshqaruvning talab qilishidagi texnikasi va h.k. mavjudligi bilan, ikkinchidan, boshqaruv sub’ektida boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatishning, uning yordamida buyruqlarni bajarishga undovchi dastaklarning mavjudligi bilan, ya’ni boshqaruv obektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi bilan asoslanadi. Masalan, agar boshqaruv obekti ishlab chiqarish vositalarining mulk egasi bo‘lmasa, unda uning boshqaruv buyruqlarini bajarishga tayyorligi uning ehtiyoji buning natijasida qanchalik qanoatlanishiga bog‘liq bo‘ladi, buyruqni bajarish imkoniyati esa uning ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan bog‘langan. Bu holda boshqaruv obekti va sub’ekti o‘rtasidagi ziddiyatni hal qilish uchun rag‘batlantirish mexanizmini ishlab chiqish
zarurdir. Agar boshqaruv ob’ekti mulk egasi bo‘lsa, unda boshqarish imkoniyati boshqaruv ob’ektining ham mulk egasi, ham ijrochi sifatidagi bir vaqtdagi manfaatlarini biriktirish mexanizmi bilan beriladi, bunda mulk egasining manfaatlari ustunlik qiladi. Boshqaruvni faqat tashkilotning tarkibiy qismi bo‘lgan haqiqiy harakat qiluvchi tizim mavjud bo‘lgandagini amalga oshirish mumkin, u tizimli boshqaruv deb ataladi. Zamonaviy tashkilotni boshqarish tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak:  yuqori egiluvchanlikka ega bo‘lish;  ishlab chiqarishning mehnatni nazorat qilish, tashkil etish va taqsimlashning tegishli shakllarini talab qiluvchi texnologiyasiga o‘xshash bo‘lish;  korxonaning tashqi va ichki muhiti, bozor holatining omillari o‘zgarishlariga operativ javob qaytarish;  tashkilotni boshqarishning yuqori samaradorligini ta’minlash;  tashkilotning rivojlanishiga ko‘maklashish;  fan va ilg‘or amaliyot yutuqlarini tadbiq etilishini ta’minlash;  o‘zini o‘zi tartibga solish xususiyatiga ega bo‘lish. Aloqa boshqaruvning har qanday tizimining muqarrar elementi bo‘ladi. Aloqalar to‘g‘ridan to‘g‘ri, teskari, vertikal, gorizontal va diagonalli va h.k bo‘lishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa - bu boshqaruv sub’ektining ob’ektga boshqaruv buyruqlari, qarorlar, tavsiyalar va x.q ko‘rinishidagi ta’siridir. Teskari aloqa - bu boshqaruv ob’ektidan boshqaruv sub’ektiga chiquvchi axborotdir. Keltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqalar vertikalga kiradilar. Ulardan tashqari rasmiy va norasmiy munosabatlarni amalga oshishiga imkon beruvchi, bilimlar va ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashuvchi, boshqaruv tizimining o‘zining oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish bo‘yicha bitta darajadagi sub’ektlarning harakatlari mufoviqlashuvini ta’minlovchi gorinzontal aloqalar ham mavjud. Dioganal aloqa, masalan, bitta bo‘limning mutaxassisi va boshqa bo‘limning boshlig‘i o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Boshqaruv tizimini ikkita tizimchalar – boshqaruvchi (boshqaruv sub’ekti) va boshqariluvchi (boshqaruv ob’ekti), hamda ular o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqani tashkil qiluvchilarni elementar ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. O.S. Vixanskiy va A.I. Naumov boshqaruv tizimida uchta tizimchani belgilaydilar. Birinchi tizim boshqaruv tizimi sifatida avvalroq qabul qilingan. Bu o‘zlarining oldilariga zarurdir. Agar boshqaruv ob’ekti mulk egasi bo‘lsa, unda boshqarish imkoniyati boshqaruv ob’ektining ham mulk egasi, ham ijrochi sifatidagi bir vaqtdagi manfaatlarini biriktirish mexanizmi bilan beriladi, bunda mulk egasining manfaatlari ustunlik qiladi. Boshqaruvni faqat tashkilotning tarkibiy qismi bo‘lgan haqiqiy harakat qiluvchi tizim mavjud bo‘lgandagini amalga oshirish mumkin, u tizimli boshqaruv deb ataladi. Zamonaviy tashkilotni boshqarish tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak:  yuqori egiluvchanlikka ega bo‘lish;  ishlab chiqarishning mehnatni nazorat qilish, tashkil etish va taqsimlashning tegishli shakllarini talab qiluvchi texnologiyasiga o‘xshash bo‘lish;  korxonaning tashqi va ichki muhiti, bozor holatining omillari o‘zgarishlariga operativ javob qaytarish;  tashkilotni boshqarishning yuqori samaradorligini ta’minlash;  tashkilotning rivojlanishiga ko‘maklashish;  fan va ilg‘or amaliyot yutuqlarini tadbiq etilishini ta’minlash;  o‘zini o‘zi tartibga solish xususiyatiga ega bo‘lish. Aloqa boshqaruvning har qanday tizimining muqarrar elementi bo‘ladi. Aloqalar to‘g‘ridan to‘g‘ri, teskari, vertikal, gorizontal va diagonalli va h.k bo‘lishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa - bu boshqaruv sub’ektining ob’ektga boshqaruv buyruqlari, qarorlar, tavsiyalar va x.q ko‘rinishidagi ta’siridir. Teskari aloqa - bu boshqaruv ob’ektidan boshqaruv sub’ektiga chiquvchi axborotdir. Keltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqalar vertikalga kiradilar. Ulardan tashqari rasmiy va norasmiy munosabatlarni amalga oshishiga imkon beruvchi, bilimlar va ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashuvchi, boshqaruv tizimining o‘zining oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish bo‘yicha bitta darajadagi sub’ektlarning harakatlari mufoviqlashuvini ta’minlovchi gorinzontal aloqalar ham mavjud. Dioganal aloqa, masalan, bitta bo‘limning mutaxassisi va boshqa bo‘limning boshlig‘i o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Boshqaruv tizimini ikkita tizimchalar – boshqaruvchi (boshqaruv sub’ekti) va boshqariluvchi (boshqaruv ob’ekti), hamda ular o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqani tashkil qiluvchilarni elementar ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. O.S. Vixanskiy va A.I. Naumov boshqaruv tizimida uchta tizimchani belgilaydilar. Birinchi tizim boshqaruv tizimi sifatida avvalroq qabul qilingan. Bu o‘zlarining oldilariga
qo‘yilgan vazifalarni bajaruvchi boshqaruv idoralari, bo‘linmalar va ijrochilar majmuasi, ular yordamida boshqaruv amalga oshiriladigan usullar yig‘indisidir. Ushbu tizimchani tashkilot, texnologiya va boshqaruv usullarining birligi deb belgilash mumkin. U tarkibiy- vazifaviy deb ataladi va boshqaruv tizimining “negizi” sifatida bo‘ladi. Ikkinchi tizimcha – axborotli - ahloqiy. Quyidagilar uning asosiy bloklari bo‘ladilar: - boshqaruv g‘oyasi va boshqaruv tizimini qiymatga yo‘naltirish; - boshqaruv jarayoni ishtirokchilarining manfaatlari va axloqiy me’yorlari; - boshqaruv tizimidagi axborotlar va kommunikatsiyalar. Tashqi muhit Kirish chiqishkch Chiqish Chiqish Teskari aloqa 2.2. rasm. Menejment tizimining tuzilishi Ushbu bloklar yig‘indisi asosan butun ko‘rib chiqilayotgan tizimchani qamrab oladi, ammo boshqaruvning alohida tizimlarida qo‘shimcha bloklar, masalan: milliy manfaatlar, milliy boshqaruv steorotiplari va x.q bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ob’ektiv sodir bo‘layotgan axborotlarni jadal va keng tarqalish munosabatlari bilan ushbu tizimchaning roli keskin o‘sadi. Менежмент- нинг илмий ёндашувлар тамойиллариус уллар Вазифавий тизимча Бошқарувчи тизимча Таъминлочи тизимча Мақсадий тизимча qo‘yilgan vazifalarni bajaruvchi boshqaruv idoralari, bo‘linmalar va ijrochilar majmuasi, ular yordamida boshqaruv amalga oshiriladigan usullar yig‘indisidir. Ushbu tizimchani tashkilot, texnologiya va boshqaruv usullarining birligi deb belgilash mumkin. U tarkibiy- vazifaviy deb ataladi va boshqaruv tizimining “negizi” sifatida bo‘ladi. Ikkinchi tizimcha – axborotli - ahloqiy. Quyidagilar uning asosiy bloklari bo‘ladilar: - boshqaruv g‘oyasi va boshqaruv tizimini qiymatga yo‘naltirish; - boshqaruv jarayoni ishtirokchilarining manfaatlari va axloqiy me’yorlari; - boshqaruv tizimidagi axborotlar va kommunikatsiyalar. Tashqi muhit Kirish chiqishkch Chiqish Chiqish Teskari aloqa 2.2. rasm. Menejment tizimining tuzilishi Ushbu bloklar yig‘indisi asosan butun ko‘rib chiqilayotgan tizimchani qamrab oladi, ammo boshqaruvning alohida tizimlarida qo‘shimcha bloklar, masalan: milliy manfaatlar, milliy boshqaruv steorotiplari va x.q bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ob’ektiv sodir bo‘layotgan axborotlarni jadal va keng tarqalish munosabatlari bilan ushbu tizimchaning roli keskin o‘sadi. Менежмент- нинг илмий ёндашувлар тамойиллариус уллар Вазифавий тизимча Бошқарувчи тизимча Таъминлочи тизимча Мақсадий тизимча
Boshqaruv tizimining o‘zini o‘zi rivojlantirish tizimchasi uchinchi tizimcha bo‘ladi. Uni paydo bo‘lishi boshqaruv tizimida o‘zini o‘zi takomil- lashtirishga intilish, ilg‘or g‘oyalarini qidirib topish va ishlab chiqish, ularni amaliyotga tadbiq etish kabi sifatlarni vujudga kelishi bilan asoslanadi. Bu tizimcha nafaqat ko‘rsatib o‘tilgan sifatlarni aks ettiradi, balki, ularni qayta ishlab chiqilishi, tarqatilishi va amalga tadbiq etilishiga yordam beradi. Ushbu tizimcha ikkita qismga ajratilishi mumkin, birinchisi – boshqaruv tizimini muntazam ravishda takomillashish va rivojlanishga yo‘naltiradi. Ikkinchisi uni rivojlanishini ta’minlaydi. R.A.Fatxutdinov tashkilot menejmenti tizimining quyidagi tuzilishini taklif etadi (2.2. – rasm) Bunda quyidagilar tashkilotning menejment tizimi maqsadli tizimchasining tarkibiy qismlari bo‘ladilar: ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning sifatini oshirish, resurslarni tejash, tovarlarni sotish bozorlarini kengaytirish, ishlab chiqarishni tashkiliy- texnik rivojlantirish, jamoani ijtimoiy rivojlanishi va atrof-muhitni muhofaza qilish. Tashkilot menejment tizimining ta’minlovchi tizimchasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: uslubiy ta’minot, resurslar ta’minoti, axborot ta’minoti va xuquqiy ta’minot. Vazifaviy tizimcha quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: marketing, rejalashtirish, jarayonlarni tashkil qilish, hisobga olish va nazorat, motivatsiya va tartibga solish. Tashkilot menejmenti tizimini boshqaruvchi tizimchasi quyidagilarni o‘z ichiga quyidagilarni oladi: xodimlarni boshqarish, menejmentning sotsiologiyasi va psixologiyasi, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, qarorlarni qabul qilishdagi tahlil, qarorlarni qabul qilishdagi bashorat. 2.3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari Menejmentning samaradorligi ko‘proq darajada ilmiy yondashuvlar va tamoyillardan foydalanish bilan belgalanadi. Hozirgi vaqtda amaliyotda menejmentga nisbatan faqat ba’zi bir ilmiy yondashuvlar va tamoyillar qo‘llaniladi., bu uni tushunishni “torligi” bilan izohlanadi. Boshqaruv tizimining o‘zini o‘zi rivojlantirish tizimchasi uchinchi tizimcha bo‘ladi. Uni paydo bo‘lishi boshqaruv tizimida o‘zini o‘zi takomil- lashtirishga intilish, ilg‘or g‘oyalarini qidirib topish va ishlab chiqish, ularni amaliyotga tadbiq etish kabi sifatlarni vujudga kelishi bilan asoslanadi. Bu tizimcha nafaqat ko‘rsatib o‘tilgan sifatlarni aks ettiradi, balki, ularni qayta ishlab chiqilishi, tarqatilishi va amalga tadbiq etilishiga yordam beradi. Ushbu tizimcha ikkita qismga ajratilishi mumkin, birinchisi – boshqaruv tizimini muntazam ravishda takomillashish va rivojlanishga yo‘naltiradi. Ikkinchisi uni rivojlanishini ta’minlaydi. R.A.Fatxutdinov tashkilot menejmenti tizimining quyidagi tuzilishini taklif etadi (2.2. – rasm) Bunda quyidagilar tashkilotning menejment tizimi maqsadli tizimchasining tarkibiy qismlari bo‘ladilar: ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning sifatini oshirish, resurslarni tejash, tovarlarni sotish bozorlarini kengaytirish, ishlab chiqarishni tashkiliy- texnik rivojlantirish, jamoani ijtimoiy rivojlanishi va atrof-muhitni muhofaza qilish. Tashkilot menejment tizimining ta’minlovchi tizimchasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: uslubiy ta’minot, resurslar ta’minoti, axborot ta’minoti va xuquqiy ta’minot. Vazifaviy tizimcha quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: marketing, rejalashtirish, jarayonlarni tashkil qilish, hisobga olish va nazorat, motivatsiya va tartibga solish. Tashkilot menejmenti tizimini boshqaruvchi tizimchasi quyidagilarni o‘z ichiga quyidagilarni oladi: xodimlarni boshqarish, menejmentning sotsiologiyasi va psixologiyasi, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, qarorlarni qabul qilishdagi tahlil, qarorlarni qabul qilishdagi bashorat. 2.3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari Menejmentning samaradorligi ko‘proq darajada ilmiy yondashuvlar va tamoyillardan foydalanish bilan belgalanadi. Hozirgi vaqtda amaliyotda menejmentga nisbatan faqat ba’zi bir ilmiy yondashuvlar va tamoyillar qo‘llaniladi., bu uni tushunishni “torligi” bilan izohlanadi.
Har bir ob’ektni boshqarishning nazariyasi va amaliyoti tahlili R.A.Fatxutdinov bo‘yicha menejmentga nisbatan o‘z ilmiy yondoshuvlarini qo‘llash zarurligini belgilashga imkon beradi. (2.1- jadval). Ushbu yondoshuvlarni boshqaruvning asosiy tamoyillariga kiritish mumkin. Boshqaruv jarayonlarini aniq ob’ektlarini boshqarish jarayonida boshqaruv sub’ektlari(idoralari) amal qilishlari kerak bo‘lgan jamiyatning ob’ektiv qonunlari va qonuniyatlaridan kelib chiquvchi asosiy qoidalar sifatida belgilash mumkin. 2.1-jadval Menejmentga nisbatan yondoshuvlar Nomi Qisqacha mazmuni Ma’muriy Qayta ishlab chiqaruvchi Dinamik Integratsiyali Miqdoriy Majmuaviy Marketingli Ma’muriy yondoshuvda me’yoriy hujjatlardagi menejment tiziminin vazifalari, huquqlari, majburiyatlari, element- lari tartibga solinadi Qayta ishlab chiqaruvchi yondoshuv bozor ehtiyojlarini kamroq xarajatl bilan qanoatlantirish uchun tovar ishlab chiqarishni doimo qaytada boshlashga mo‘ljallangan Dinamik yondoshuvda boshqaruv ob’ekti dialektik rivojlanishda, saba natija aloqalarida va birgalikdagi tobelikda ko‘rib chiqiladi Integratsiyali yondoshuvda alohida tizimchalar va boshqaruv tiziminin elementlari o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatiladi Miqdoriy yondoshuvning mohiyati matematik, statistik va muxandisl hisoblashlar yordamida miqdoriy baholashdan foydalanishdan iboratdir Majmuaviy yondoshuvda menejmentning texnik, iqtisodiy ijtimoiy v boshqa jihatlari hisobga olinadi Marketing yondoshuvi boshqaruvchi tizimchalarni iste’molchi- g qaratishni ko‘zda tutadi Me’yoriy yondoshuvda boshqaruvdagi me’yorlar va normativl belgilanadi Har bir ob’ektni boshqarishning nazariyasi va amaliyoti tahlili R.A.Fatxutdinov bo‘yicha menejmentga nisbatan o‘z ilmiy yondoshuvlarini qo‘llash zarurligini belgilashga imkon beradi. (2.1- jadval). Ushbu yondoshuvlarni boshqaruvning asosiy tamoyillariga kiritish mumkin. Boshqaruv jarayonlarini aniq ob’ektlarini boshqarish jarayonida boshqaruv sub’ektlari(idoralari) amal qilishlari kerak bo‘lgan jamiyatning ob’ektiv qonunlari va qonuniyatlaridan kelib chiquvchi asosiy qoidalar sifatida belgilash mumkin. 2.1-jadval Menejmentga nisbatan yondoshuvlar Nomi Qisqacha mazmuni Ma’muriy Qayta ishlab chiqaruvchi Dinamik Integratsiyali Miqdoriy Majmuaviy Marketingli Ma’muriy yondoshuvda me’yoriy hujjatlardagi menejment tiziminin vazifalari, huquqlari, majburiyatlari, element- lari tartibga solinadi Qayta ishlab chiqaruvchi yondoshuv bozor ehtiyojlarini kamroq xarajatl bilan qanoatlantirish uchun tovar ishlab chiqarishni doimo qaytada boshlashga mo‘ljallangan Dinamik yondoshuvda boshqaruv ob’ekti dialektik rivojlanishda, saba natija aloqalarida va birgalikdagi tobelikda ko‘rib chiqiladi Integratsiyali yondoshuvda alohida tizimchalar va boshqaruv tiziminin elementlari o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatiladi Miqdoriy yondoshuvning mohiyati matematik, statistik va muxandisl hisoblashlar yordamida miqdoriy baholashdan foydalanishdan iboratdir Majmuaviy yondoshuvda menejmentning texnik, iqtisodiy ijtimoiy v boshqa jihatlari hisobga olinadi Marketing yondoshuvi boshqaruvchi tizimchalarni iste’molchi- g qaratishni ko‘zda tutadi Me’yoriy yondoshuvda boshqaruvdagi me’yorlar va normativl belgilanadi
Me’yoriy Ahloqiy Jarayonli Tizimli Vaziyatli Vazifaviy Ahloqiy yondoshuv xodimga shaxsiy imkoniyatlarini his qilishga yorda berishdan iboratdir. Jarayonli yondoshuvda boshqaruv o‘zaro bog‘liq vazifalarning majmua sifatida ko‘rib chiqiladi Tizimli yondoshuvda har qanday tizimga o‘zaro bog‘liq elementlarnin majmuasi sifatida qaraladi Vaziyatli yondoshuv boshqaruvning har xil usullar qo‘llanishi aniq vaziy bilan belgilanishi nazarda tutiladi Vazifaviy yondoshuvning mohiyati ehtiyojni qanoatlashtirish uchu bajarish kerak bo‘lgan vazifalarning majmuasi sifatida ko‘rib chiqilishid iborat bo‘ladi Birinchi marta “boshqaruv tamoyillari” atamasini F. Teylor kirit- gan, u 1911 yilda “Ilmiy menejment tamoyillari” nomi ostida asarini nashr qilgan. Ishlarni bajarish asoslari va mehnat operatsiyalarini o‘rganish asosida ishchilarning shaxsiy mehnatlarini boshqarishning to‘rtta tamoyillarini shakllantirgan:  ishning har bir elementini bajarilishiga ilmiy yondoshuv;  ishchilarni tanlash, o‘qitish va mashq qildirishga ilmiy yondoshuv;  ishchilar bilan kooperatsiyalashish;  natijalar uchun javobgarlikni menejerlar va ishchilar o‘rtasida taqsimlash. Menejment sohasidagi boshqa mashhur mutaxassis A.Fayol 1916 yilda “Umumiy va sanoat boshqaruvi” kitobida tashkilotlardagi boshqaruvchilar ishini shakllantirilgan holda ta’riflashni taklif qilgan va boshqaruvning 14 tamoyillarini shakllantirgan, boshqaruv vazifalarini hal qilish va menejment vazifalarini bajarishda ularga amal qilish taklif etiladi (2.2. - jadval). 2.2 - jadval Menejment tamoyillari (A.Fayol bo‘yicha) Tamoyil Tamoyilning mazmuni Me’yoriy Ahloqiy Jarayonli Tizimli Vaziyatli Vazifaviy Ahloqiy yondoshuv xodimga shaxsiy imkoniyatlarini his qilishga yorda berishdan iboratdir. Jarayonli yondoshuvda boshqaruv o‘zaro bog‘liq vazifalarning majmua sifatida ko‘rib chiqiladi Tizimli yondoshuvda har qanday tizimga o‘zaro bog‘liq elementlarnin majmuasi sifatida qaraladi Vaziyatli yondoshuv boshqaruvning har xil usullar qo‘llanishi aniq vaziy bilan belgilanishi nazarda tutiladi Vazifaviy yondoshuvning mohiyati ehtiyojni qanoatlashtirish uchu bajarish kerak bo‘lgan vazifalarning majmuasi sifatida ko‘rib chiqilishid iborat bo‘ladi Birinchi marta “boshqaruv tamoyillari” atamasini F. Teylor kirit- gan, u 1911 yilda “Ilmiy menejment tamoyillari” nomi ostida asarini nashr qilgan. Ishlarni bajarish asoslari va mehnat operatsiyalarini o‘rganish asosida ishchilarning shaxsiy mehnatlarini boshqarishning to‘rtta tamoyillarini shakllantirgan:  ishning har bir elementini bajarilishiga ilmiy yondoshuv;  ishchilarni tanlash, o‘qitish va mashq qildirishga ilmiy yondoshuv;  ishchilar bilan kooperatsiyalashish;  natijalar uchun javobgarlikni menejerlar va ishchilar o‘rtasida taqsimlash. Menejment sohasidagi boshqa mashhur mutaxassis A.Fayol 1916 yilda “Umumiy va sanoat boshqaruvi” kitobida tashkilotlardagi boshqaruvchilar ishini shakllantirilgan holda ta’riflashni taklif qilgan va boshqaruvning 14 tamoyillarini shakllantirgan, boshqaruv vazifalarini hal qilish va menejment vazifalarini bajarishda ularga amal qilish taklif etiladi (2.2. - jadval). 2.2 - jadval Menejment tamoyillari (A.Fayol bo‘yicha) Tamoyil Tamoyilning mazmuni
Mehnat taqsimoti Vakolatlar va javobgarlik Intizom Yakka hukmronlik Harakatlar birligi Shaxsiy manfaat-larni bo‘ysindiri-lishi Xodimlarni muko- fatlash Markazlashtirish Qoyali zanjir Tartib Adolat Xodimlarning barqarorligi Tashabbus Ish kuchidan samarali foydalanish uchun ishlarni ixtisos-lashtiri (ishlovchilarning harakatlari yo‘naltiriladigan maqsadlar soni qisqartirish hisobiga) Har bir ishlovchiga ishni bajarish uchun javobgarlikka ega bo‘li uchun yetarli bo‘lgan vakolatlarni berish kerak Ishchilar rahbariyat bilan bitim shartlariga bo‘ysunishlari kera menejerlar intizomni bizuvchilarga nisbatan adolatli jazolar qo‘llashlari kerak Xodim ko‘rsatmalarni oladi va faqat bitta bevosita boshliq oldida hiso beradi Bir xil maqsadga ega bo‘lgan barcha harakatlar guruhlarga bi lashtirilishlari va yagona reja bo‘yicha amalga oshirilishlari kerak Tashkilot manfaatlari yakka shaxslar manfaatlaridan ustunlik- ka egal Xodimlar tomonidan o‘z manfaatlari uchun adolatli mukofotni olinis Boshqaruvchi markazga ega tashkilotdagi yagona tarti Markazlashtirish va markazlashtirmaslik o‘rtasida eng to‘g‘ nisbatlarda eng yaxshi natijalarga erishiladi. Vakolatlar (hukmronli javobgarlikka mutanosib ravishda berilishi kerak Buyruqlarning uzilmaslik zanjiri, u bo‘yicha farmoyishlar uzatiladi v ierarxiyaning barcha bosqichlar o‘rtasidagi kommunikatsiyalar amalg oshiriladi (“boshliqlar zanjiri”) Har bir xodim uchun ish joyi va har bir xodim o‘zining ish joyida Ma’lum qoidalar va bitimlar qoyali zanjirning har bir bosqichid hayotga adolatli ravishda tadbiq etilishlari kerak Ishlovchilarning tashkilot va uzoq muddatli ishga nisbatan sodiqligi o‘rnatish, chunki xodimlar qo‘nimsizligi samarador- likni pasaytiradi Ishlovchilarni ularga topshirilgan vakolatlar va bajarilayotgan ishla doirasida mustaqil fikr yuritishni ishlab chiqishga rag‘batlantirish. Xodimlar va tashkilot manfaatlarining uyg‘unligi harakatlar birligi ta’minlaydi (“kuch - birlashishda”) Mehnat taqsimoti Vakolatlar va javobgarlik Intizom Yakka hukmronlik Harakatlar birligi Shaxsiy manfaat-larni bo‘ysindiri-lishi Xodimlarni muko- fatlash Markazlashtirish Qoyali zanjir Tartib Adolat Xodimlarning barqarorligi Tashabbus Ish kuchidan samarali foydalanish uchun ishlarni ixtisos-lashtiri (ishlovchilarning harakatlari yo‘naltiriladigan maqsadlar soni qisqartirish hisobiga) Har bir ishlovchiga ishni bajarish uchun javobgarlikka ega bo‘li uchun yetarli bo‘lgan vakolatlarni berish kerak Ishchilar rahbariyat bilan bitim shartlariga bo‘ysunishlari kera menejerlar intizomni bizuvchilarga nisbatan adolatli jazolar qo‘llashlari kerak Xodim ko‘rsatmalarni oladi va faqat bitta bevosita boshliq oldida hiso beradi Bir xil maqsadga ega bo‘lgan barcha harakatlar guruhlarga bi lashtirilishlari va yagona reja bo‘yicha amalga oshirilishlari kerak Tashkilot manfaatlari yakka shaxslar manfaatlaridan ustunlik- ka egal Xodimlar tomonidan o‘z manfaatlari uchun adolatli mukofotni olinis Boshqaruvchi markazga ega tashkilotdagi yagona tarti Markazlashtirish va markazlashtirmaslik o‘rtasida eng to‘g‘ nisbatlarda eng yaxshi natijalarga erishiladi. Vakolatlar (hukmronli javobgarlikka mutanosib ravishda berilishi kerak Buyruqlarning uzilmaslik zanjiri, u bo‘yicha farmoyishlar uzatiladi v ierarxiyaning barcha bosqichlar o‘rtasidagi kommunikatsiyalar amalg oshiriladi (“boshliqlar zanjiri”) Har bir xodim uchun ish joyi va har bir xodim o‘zining ish joyida Ma’lum qoidalar va bitimlar qoyali zanjirning har bir bosqichid hayotga adolatli ravishda tadbiq etilishlari kerak Ishlovchilarning tashkilot va uzoq muddatli ishga nisbatan sodiqligi o‘rnatish, chunki xodimlar qo‘nimsizligi samarador- likni pasaytiradi Ishlovchilarni ularga topshirilgan vakolatlar va bajarilayotgan ishla doirasida mustaqil fikr yuritishni ishlab chiqishga rag‘batlantirish. Xodimlar va tashkilot manfaatlarining uyg‘unligi harakatlar birligi ta’minlaydi (“kuch - birlashishda”)
Korporativ ruh Sotsiolog M.Veber ma’muriy tashkilotlar tomonidan boshqaruvning prus tajribasini umumlashtirish asosida universal qoidalar deb ataluvchilarni ishlab chiqqan. Uning fikriga ko‘ra, boshqaruvning har qanday idoralari ularga amal qilishlari kerak. Boshqaruv tamoyillarini o‘rganish keyinchalik bir qator mamlakatimiz va xorij olimlari tomonidan davom ettirilgan. Boshqaruv tamoyillari boshqaruvning erishishga harakat qilishi zarur bo‘lgan nazariy idealini aks ettiradilar. Bu tamoyillarni amalga oshirilishi boshqaruvning barcha bosqichlaridagi samaradorligi va ilmiy- ligining mezoni bo‘ladi. Boshqaruv tamoyillari cheklovchi shartlar sifatida bo‘ladilar. Bundan tashqari, boshqaruv sifatini, ya’ni boshqaruv jarayoni natijalarini baholashda ularga amal qilish zarur. Bu ma’noda boshqaruv idoralari ishining sifati, natijaviyligi baholashning mezonlariga aylanadilar. Menement tizimini shakllanishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun ko‘rsatib o‘tilgan asosiy tamoyillardan tashqari yana qo‘shimcha tamoyillarga rioya qilish zarur, ular boshqaruv tizimining barcha tizimchalari uchun umumiy bo‘ladilar:  boshqaruvni amalga oshirishda ixtisoslashish va universallashishni muvofiq biriktirish (boshqaruv ishlarini bajarishda ixtisoslashish va universalashish o‘rtasidagi muvofiq nisbat ta’minlanishi kerak);  tashqi muhitga nisbatan barqarorlik (tashkilot makro- yoki mikro- muhitining ayrim elementlarini o‘zgarishida boshqaruv tizimi faoliyat yuritishni davom ettirishi va qo‘yilgan maqsadlarni bajarishi kerak);  boshqaruvning tejamkorligi (boshqaruvni amalga oshirish va maqsadlarga erishish uchun usullar va vositalarni tanlashda mehnat, moddiy, vaqt, moliyaviy va boshqa xarajatlarni chegaralash zarur);  boshqaruvning samaradorligi;  boshqaruvning insonparvarligi; Korporativ ruh Sotsiolog M.Veber ma’muriy tashkilotlar tomonidan boshqaruvning prus tajribasini umumlashtirish asosida universal qoidalar deb ataluvchilarni ishlab chiqqan. Uning fikriga ko‘ra, boshqaruvning har qanday idoralari ularga amal qilishlari kerak. Boshqaruv tamoyillarini o‘rganish keyinchalik bir qator mamlakatimiz va xorij olimlari tomonidan davom ettirilgan. Boshqaruv tamoyillari boshqaruvning erishishga harakat qilishi zarur bo‘lgan nazariy idealini aks ettiradilar. Bu tamoyillarni amalga oshirilishi boshqaruvning barcha bosqichlaridagi samaradorligi va ilmiy- ligining mezoni bo‘ladi. Boshqaruv tamoyillari cheklovchi shartlar sifatida bo‘ladilar. Bundan tashqari, boshqaruv sifatini, ya’ni boshqaruv jarayoni natijalarini baholashda ularga amal qilish zarur. Bu ma’noda boshqaruv idoralari ishining sifati, natijaviyligi baholashning mezonlariga aylanadilar. Menement tizimini shakllanishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun ko‘rsatib o‘tilgan asosiy tamoyillardan tashqari yana qo‘shimcha tamoyillarga rioya qilish zarur, ular boshqaruv tizimining barcha tizimchalari uchun umumiy bo‘ladilar:  boshqaruvni amalga oshirishda ixtisoslashish va universallashishni muvofiq biriktirish (boshqaruv ishlarini bajarishda ixtisoslashish va universalashish o‘rtasidagi muvofiq nisbat ta’minlanishi kerak);  tashqi muhitga nisbatan barqarorlik (tashkilot makro- yoki mikro- muhitining ayrim elementlarini o‘zgarishida boshqaruv tizimi faoliyat yuritishni davom ettirishi va qo‘yilgan maqsadlarni bajarishi kerak);  boshqaruvning tejamkorligi (boshqaruvni amalga oshirish va maqsadlarga erishish uchun usullar va vositalarni tanlashda mehnat, moddiy, vaqt, moliyaviy va boshqa xarajatlarni chegaralash zarur);  boshqaruvning samaradorligi;  boshqaruvning insonparvarligi;