Ilmiybaza.uz MENEJMENTNING NAZARIY ASOSLARI Reja: 1. Boshqaruv va menejment 2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi 3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari 4. Boshqaruv usullari Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: boshqaruv , ilmiy yondoshuv, vaziyatli yondashuv, tizimli yondashuv, usullar, iqtisodiy usul, ijtimoiy-ruxiy usul, tashkiliy-farmoyish usuli 1. Boshqaruv va menejment Menejment (ing. management- boshqarmoq, idora qilmoq, tashkil qilmoq) – bu: ishlab chiqarish, tijoratni boshqarish bo‘yicha, ma’lum maqsadlarni ko‘zlovchi amaliy faoliyat; - boshqaruv, nazariyasi, fani boshqaruv tamoyillari, usullari, vosita- lari va shakllarining majmuasi; - mamlakatimizning hozirgi zamon amaliyotida korxona, aksiyadorlik jamiyatining rahbarlik qiluvchi tarkibidir. “Menejment” tushunchasi bizning turmushimizga mustahkam kirib borgan va o‘zbekcha ishga doir faoliyat uchun odatiy bo‘lib qolgan. Ammo shuni hisobga olish zarurki, gap yangi falsafa haqida ketmoqda, bunda qadriyatlar va ustivorliklarning yangi tizimlari amalda bo‘ladilar. Shunday qilib, “menejment” atamasi zamonaviy tashkilotni boshqarishga nisbatan qo‘llaniladi, shu vaqtda esa boshqa maqsadlar uchun boshqa atamalar, masalan: government admiristration – davlat boshqaruvi va publik admiristration – ijtimoiy boshqaruvdan foydalaniladi. Bizning sharoitlarda buning uchun “tashkil qilish”, “tartibga solish”, “boshqarish” va “ma’muriy boshqarish” atamalarini qo‘llash kerak. Shunga qaramasdan davlat, jamoa va boshqa tashkilotlar ham agar o‘z maqsadlariga kamroq xarajatlar, faoliyat yuritish va davlat tomonidan tartibga solishning yuqori samaradorligida erishishni istasalar, menejmentning ba’zi bir tamoyillari va usullaridan foydalanishlari zarur. Yuqorida bayon qilinganlari hisobga olish bilan ushbu ishda “boshqaruv” atamasi shartlilikning ma’lum darajasi bilan “menejment” ma’nosida ham qo‘llaniladi. Ilmiybaza.uz Masalan, boshqaruv tizimini barqaror, ishonchli, istiqbolli va samarali faoliyat yuritishning ta’minlovchi boshqaruv nazariyasi, ilmiy yondashuvlar, jarayonlar, tamoyillar va usullarni ishlab chiqish menejmentning fan sifatidagi maqsadi bo‘ladi. Shuning bilan bir vaqtda, menejmentning samarali boshqaruv amaliyoti sifatidagi maqsadi tashkilotning yuqori foydaliligi, raqobatbardoshligi va boshqa maqsadlariga ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonini ratsional tashkil qilish va tashkilotning texnik-texnologik bazasini rivojlantirish yo‘li bilan erishishdan iboratdir Moliyaviy menejment – bu moliyalarni boshqarishning barqarorligi, ishonchliligi va samaradorligini ta’minlashning majmuaviy tizimidir. U o‘z ichiga moliyaviy ko‘rsatkichlarni menejmentga ilmiy yondashuvlar va tamoyillar, daromadlar va xarajatlar balansi, resurslardan foydala- nishning samaradorligi ko‘rsatkichlari, ishlar va tovarlar rentabelligiga rioya qilish bilan shakllantirish va rejalashtirishni oladi. Innovatsion menejment – bu mulk egasi tomonidan innovatsiyalarning barcha turlarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalarni boshqarishning majmuaviy usuli. U o‘z ichiga tashkiliy tuzilmalarni qurish, innovatsiyalarning yo‘nalishlarini tanlash, innovatsiyalar, xodimlarni boshqarishning har xil jihatlarini muvofiqlashtirishni oladi. Savdo menejmenti – savdo korxonasi faoliyatining barcha asosiy jihatlarini boshqarish jarayonidan iborat bo‘ladi. U aniq savdo korxonasini rivojlantirish masalalari bo‘yicha ratsionalroq boshqaruv qarorlarini shakllantirish, uning faoliyati har xil yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish va bu faoliyatning yakuniy natijalari yuqori samaradorligini ta’minlashga qaratilgan. Maxsus menejmentning yuqorida keltirilgan turlaridan tashqari hozirgi vaqtda quyidagi boshqa turlari ham ishlab chiqilmoqda: ijtimoiy soha, bank, soliq, tashkiliy, xalqaro menejment va boshqalar. Ijtimoiy rivojlanishning davriy xarakteri, inqiroz sharoitlarida qarorlar qabul qilish zaruriyati menejmentning nazariyasi va amaliyotini rivojlanishiga jiddiy motivatsiya bo‘lgan. G‘arbning ilg‘or mamlakatlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Ilmiybaza.uz menejment oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarmoqda va uning samaradorligini oshishida juda katta rol ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlaridan foydalanishga tegishlidir. Bunda shuni ta’kidlash kerakki, keyingi yillarda boshqaruv tizimlarini rivojlantirish markazlari zamonaviy darajada takomillashyapti. Eng rivojlangan mamlakatlar guruhida Yaponiya, Germaniya va Shvesariya yetakchilik qilmoqda. Boshqaruvning zamonaviy talablariga muvofiq AQSh -9, Fransiya – 12, Italiya – 14, Buyuk Britaniya -16 o‘rinda turibdi. Keyingi 10-15 yillar ichida iqtisodiyotida keskin ko‘tarilish xos bo‘lgan mamlakatlar orasida Singapur, Gonkong va Tayvan yetakchilik qilmoqdalar. 2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi Umumiy ko‘rinishda boshqaruv ikkita ob’ektning maqsadiga qaratilgan o‘zaro hamkorligidan iborat bo‘lib, bunda ulardan biri boshqaruv sub’ekti o‘rnida, boshqasi esa boshqaruv ob’ekti o‘rnida bo‘ladi. Bu o‘zaro hamkorlik uchun quyidagilar xosdir:  boshqaruv sub’ekti boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatish impulslari (boshqaruv buyruqlari)ni jo‘natadi, ular boshqaruv ob’ekti qanday faoliyat yuritishi haqidagi axborotga ega bo‘ldilar;  boshqaruv ob’ekti ushbu impulslar (buyruqlar)ni oladi va ularga muvofiq harakat qiladi. Бошқарув субъекти (бошқарувчи тизимча) Бошқарув субъекти (бошқарилувчи тизимча) Ilmiybaza.uz 2-rasm. Boshqaruv tizimining boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalari Boshqaruv sub’ekti sifatida firmalar bo‘limlari va xizmatlari majmuasini yoki alohida bo‘linma, yakka shaxs va boshqalarni ko‘rib chiqish mumkin. Boshqaruv ob’ekti sifatida xodim, mehnat jamoasi, tovarlar, resurslar, hujjatlar va h.q. bo‘ladi. Masalan, usta uchastkaning ishini tashkil qiladi. Bunda u past darajadagi menejer yoki boshqaruv sub’ekti, ishchilar esa – boshqaruv ob’ektlari bo‘ladi. Tashkilotning tijorat direktori bo‘linmalarning ishini tashkil qiladi. Bunda u menejer yoki boshqaruv sub’ekti, ko‘rsatilgan bo‘linmalar- boshqaruv ob’ektlari bo‘ladilar. Boshqaruvning boshqa ta’riflari ham mavjud. Masalan, ko‘zga ko‘ringan tadqiqotchi P. Druker (AQSh) hisoblaydiki, boshqaruv bu tashkil qilinmagan to‘dani samarali maqsadga yo‘naltiriruvchi va ishlab chiqarish guruhiga aylantiruvchi faoliyatning asosiy turidir. Amerikali olim K.Killen boshqaruvni “ishni boshqalarning qo‘li bilan bajarish” sifatida belgilaydi. Sub’ektning boshqaruv ob’ekti bilan o‘zaro hamkorligi uchun ular o‘rtasida majmuaviy xarakterga ega munosabatlar mavjud bo‘lishi zarur. Bunda boshqaruvning ayrim darajalaridagi munosabatlarning u yoki bu turlari ustunlik qiladilar. Iqtisodiy munosabatlarga asoslangan boshqaruv munosabatlari keng tarqalgandirlar. Munosabatlarning quyidagi ikki turi boshqaruv uchun prinsipial bo‘ladi: assotsiatsiyalangan mulk egalarining birgalikdagi faoliyati jarayonida mehnatni taqsimlanishi va kooperatsiyalashuvida vujudga keluvchi munosabatlar va mulk egalari va ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchilar o‘rtasida vujudga kelgan yollash munosabatlari (to‘lov munosabatlari). Agar bir tomondan boshqaruv sub’ektida boshqarishga ehtiyoj va imkoniyat, boshqa tomondan esa – boshqaruv ob’ekti boshqaruv buyruqlarini bajarishga ehtiyoji va imkoniyati bo‘lsa, boshqaruv haqiqiy bo‘ladi. Sub’ektni boshqaruvchi faoliyati bunda u qanday maqsadlarni ko‘zlashiga ko‘ra ma’lum yo‘nalishni oladi. Agar boshqaruv maqsadlari sub’ektning boshqaruv Ilmiybaza.uz faoliyati jarayonida ko‘zlangan maqsadiga mos kelsa, u samarali boshqarishga qaratilgan bo‘ladi. Boshqaruv sub’ektining boshqaruvni amalga oshirish imkoniyati, birinchidan tashkiliy-texnik jihatlar bilan xodimlarda aloqa va axborotlarni uzatishning kerakli kanallari, boshqaruvning talab qilishidagi texnikasi va h.k. mavjudligi bilan, ikkinchidan, boshqaruv sub’ektida boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatishning, uning yordamida buyruqlarni bajarishga undovchi dastaklarning mavjudligi bilan, ya’ni boshqaruv obektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi bilan asoslanadi. Boshqaruvni faqat tashkilotning tarkibiy qismi bo‘lgan haqiqiy harakat qiluvchi tizim mavjud bo‘lgandagini amalga oshirish mumkin, u tizimli boshqaruv deb ataladi. Zamonaviy tashkilotni boshqarish tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak:  yuqori egiluvchanlikka ega bo‘lish;  ishlab chiqarishning mehnatni nazorat qilish, tashkil etish va taqsimlashning tegishli shakllarini talab qiluvchi texnologiyasiga o‘xshash bo‘lish;  korxonaning tashqi va ichki muhiti, bozor holatining omillari o‘zgarishlariga operativ javob qaytarish;  tashkilotni boshqarishning yuqori samaradorligini ta’minlash;  tashkilotning rivojlanishiga ko‘maklashish;  fan va ilg‘or amaliyot yutuqlarini tadbiq etilishini ta’minlash;  o‘zini o‘zi tartibga solish xususiyatiga ega bo‘lish. Aloqa boshqaruvning har qanday tizimining muqarrar elementi bo‘ladi. Aloqalar to‘g‘ridan to‘g‘ri, teskari, vertikal, gorizontal va diagonalli va h.k bo‘lishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa - bu boshqaruv sub’ektining ob’ektga boshqaruv buyruqlari, qarorlar, tavsiyalar va x.q ko‘rinishidagi ta’siridir. Teskari aloqa - bu boshqaruv ob’ektidan boshqaruv sub’ektiga chiquvchi axborotdir. Ilmiybaza.uz Keltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqalar vertikalga kiradilar. Ulardan tashqari rasmiy va norasmiy munosabatlarni amalga oshishiga imkon beruvchi, bilimlar va ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashuvchi, boshqaruv tizimining o‘zining oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish bo‘yicha bitta darajadagi sub’ektlarning harakatlari mufoviqlashuvini ta’minlovchi gorinzontal aloqalar ham mavjud. Dioganal aloqa, masalan, bitta bo‘limning mutaxassisi va boshqa bo‘limning boshlig‘i o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Boshqaruv tizimini ikkita tizimchalar – boshqaruvchi (boshqaruv sub’ekti) va boshqariluvchi (boshqaruv ob’ekti), hamda ular o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqani tashkil qiluvchilarni elementar ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. O.S. Vixanskiy va A.I. Naumov boshqaruv tizimida uchta tizimchani belgilaydilar. Birinchi tizim boshqaruv tizimi sifatida avvalroq qabul qilingan. Bu o‘zlarining oldilariga qo‘yilgan vazifalarni bajaruvchi boshqaruv idoralari, bo‘linmalar va ijrochilar majmuasi, ular yordamida boshqaruv amalga oshiriladigan usullar yig‘indisidir. Ushbu tizimchani tashkilot, texnologiya va boshqaruv usullarining birligi deb belgilash mumkin. U tarkibiy-vazifaviy deb ataladi va boshqaruv tizimining “negizi” sifatida bo‘ladi. Ikkinchi tizimcha – axborotli - ahloqiy. Quyidagilar uning asosiy bloklari bo‘ladilar: - boshqaruv g‘oyasi va boshqaruv tizimini qiymatga yo‘naltirish; - boshqaruv jarayoni ishtirokchilarining manfaatlari va axloqiy me’yorlari; - boshqaruv tizimidagi axborotlar va kommunikatsiyalar. Ushbu bloklar yig‘indisi asosan butun ko‘rib chiqilayotgan tizimchani qamrab oladi, ammo boshqaruvning alohida tizimlarida qo‘shimcha bloklar, masalan: milliy manfaatlar, milliy boshqaruv steorotiplari va x.q bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ob’ektiv sodir bo‘layotgan axborotlarni jadal va keng tarqalish munosabatlari bilan ushbu tizimchaning roli keskin o‘sadi. Boshqaruv tizimining o‘zini o‘zi rivojlantirish tizimchasi uchinchi tizimcha bo‘ladi. Uni paydo bo‘lishi boshqaruv tizimida o‘zini o‘zi takomil- lashtirishga intilish, ilg‘or g‘oyalarini qidirib topish va ishlab chiqish, ularni amaliyotga tadbiq Ilmiybaza.uz etish kabi sifatlarni vujudga kelishi bilan asoslanadi. Bu tizimcha nafaqat ko‘rsatib o‘tilgan sifatlarni aks ettiradi, balki, ularni qayta ishlab chiqilishi, tarqatilishi va amalga tadbiq etilishiga yordam beradi. Ushbu tizimcha ikkita qismga ajratilishi mumkin, birinchisi – boshqaruv tizimini muntazam ravishda takomillashish va rivojlanishga yo‘naltiradi. Ikkinchisi uni rivojlanishini ta’minlaydi. R.A.Fatxutdinov tashkilot menejmenti tizimining quyidagi tuzilishini taklif etadi. Tashqi muhit Kirish Chiqish Менежмент- нинг илмий ёндашувлар тамойиллари усуллар Бошқарувчи тизимча Таъминлочи тизимча Мақсадий тизимча Ilmiybaza.uz Teskari aloqa 2.2. rasm. Menejment tizimining tuzilishi Bunda quyidagilar tashkilotning menejment tizimi maqsadli tizimchasining tarkibiy qismlari bo‘ladilar: ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning sifatini oshirish, resurslarni tejash, tovarlarni sotish bozorlarini kengaytirish, ishlab chiqarishni tashkiliy-texnik rivojlantirish, jamoani ijtimoiy rivojlanishi va atrof- muhitni muhofaza qilish. Tashkilot menejment tizimining ta’minlovchi tizimchasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: uslubiy ta’minot, resurslar ta’minoti, axborot ta’minoti va xuquqiy ta’minot. Vazifaviy tizimcha quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: marketing, rejalashtirish, jarayonlarni tashkil qilish, hisobga olish va nazorat, motivatsiya va tartibga solish. Tashkilot menejmenti tizimini boshqaruvchi tizimchasi quyidagilarni o‘z ichiga quyidagilarni oladi: xodimlarni boshqarish, menejmentning sotsiologiyasi va psixologiyasi, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, qarorlarni qabul qilishdagi tahlil, qarorlarni qabul qilishdagi bashorat. 3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari Menejmentning samaradorligi ko‘proq darajada ilmiy yondashuvlar va tamoyillardan foydalanish bilan belgalanadi. Hozirgi vaqtda amaliyotda Вазифавий тизимча Ilmiybaza.uz menejmentga nisbatan faqat ba’zi bir ilmiy yondashuvlar va tamoyillar qo‘llaniladi., bu uni tushunishni “torligi” bilan izohlanadi. Har bir ob’ektni boshqarishning nazariyasi va amaliyoti tahlili R.A.Fatxutdinov bo‘yicha menejmentga nisbatan o‘z ilmiy yondoshuvlarini qo‘llash zarurligini belgilashga imkon beradi. (2.1- jadval). 2.1-jadval Menejmentga nisbatan yondoshuvlar Nomi Qisqacha mazmuni Ma’muriy Qayta ishlab chiqaruvchi Dinamik Integratsiyali Miqdoriy Majmuaviy Marketingli Me’yoriy Ahloqiy  Ma’muriy yondoshuvda me’yoriy hujjatlardagi menejment tizimining vazifalari, huquqlari, majburiyatlari, element- lari tartibga solinadi  Qayta ishlab chiqaruvchi yondoshuv bozor ehtiyojlarini kamroq xarajatlar bilan qanoatlantirish uchun tovar ishlab chiqarishni doimo qaytadan boshlashga mo‘ljallangan  Dinamik yondoshuvda boshqaruv ob’ekti dialektik rivojlanishda, sabab-natija aloqalarida va birgalikdagi tobelikda ko‘rib chiqiladi  Integratsiyali yondoshuvda alohida tizimchalar va boshqaruv tizimining elementlari o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatiladi  Miqdoriy yondoshuvning mohiyati matematik, statistik va muxandislik hisoblashlar yordamida miqdoriy baholashdan foydalanishdan iboratdir  Majmuaviy yondoshuvda menejmentning texnik, iqtisodiy ijtimoiy va boshqa jihatlari hisobga olinadi  Marketing yondoshuvi boshqaruvchi tizimchalarni iste’molchi- ga qaratishni ko‘zda tutadi  Me’yoriy yondoshuvda boshqaruvdagi me’yorlar va normativlar belgilanadi Ilmiybaza.uz Jarayonli Tizimli Vaziyatli Vazifaviy  Ahloqiy yondoshuv xodimga shaxsiy imkoniyatlarini his qilishga yordam berishdan iboratdir.  Jarayonli yondoshuvda boshqaruv o‘zaro bog‘liq vazifalarning majmuasi sifatida ko‘rib chiqiladi  Tizimli yondoshuvda har qanday tizimga o‘zaro bog‘liq elementlarning majmuasi sifatida qaraladi  Vaziyatli yondoshuv boshqaruvning har xil usullar qo‘llanishi aniq vaziyat bilan belgilanishi nazarda tutiladi  Vazifaviy yondoshuvning mohiyati ehtiyojni qanoatlashtirish uchun bajarish kerak bo‘lgan vazifalarning majmuasi sifatida ko‘rib chiqilishida iborat bo‘ladi Ushbu yondoshuvlarni boshqaruvning asosiy tamoyillariga kiritish mumkin. Boshqaruv jarayonlarini aniq ob’ektlarini boshqarish jarayonida boshqaruv sub’ektlari(idoralari) amal qilishlari kerak bo‘lgan jamiyatning ob’ektiv qonunlari va qonuniyatlaridan kelib chiquvchi asosiy qoidalar sifatida belgilash mumkin. Birinchi marta “boshqaruv tamoyillari” atamasini F. Teylor kirit- gan, u 1911 yilda “Ilmiy menejment tamoyillari” nomi ostida asarini nashr qilgan. Ishlarni bajarish asoslari va mehnat operatsiyalarini o‘rganish asosida ishchilarning shaxsiy mehnatlarini boshqarishning to‘rtta tamoyillarini shakllantirgan:  ishning har bir elementini bajarilishiga ilmiy yondoshuv;  ishchilarni tanlash, o‘qitish va mashq qildirishga ilmiy yondoshuv;  ishchilar bilan kooperatsiyalashish;  natijalar uchun javobgarlikni menejerlar va ishchilar o‘rtasida taqsimlash. Menejment sohasidagi boshqa mashhur mutaxassis A.Fayol 1916 yilda “Umumiy va sanoat boshqaruvi” kitobida tashkilotlardagi boshqaruvchilar ishini shakllantirilgan holda ta’riflashni taklif qilgan va boshqaruvning 14 tamoyillarini shakllantirgan, boshqaruv vazifalarini hal qilish va menejment vazifalarini bajarishda ularga amal qilish taklif etiladi (2.2. - jadval). Ilmiybaza.uz 1 2.2 - jadval Menejment tamoyillari (A.Fayol bo‘yicha) Tamoyil Tamoyilning mazmuni Mehnat taqsimoti Vakolatlar va javobgarlik Intizom Yakka hukmronlik Harakatlar birligi Shaxsiy manfaat- larni bo‘ysindiri- lishi Xodimlarni muko- fatlash Markazlashtirish  Ish kuchidan samarali foydalanish uchun ishlarni ixtisos- lashtirish (ishlovchilarning harakatlari yo‘naltiriladigan maqsadlar sonini qisqartirish hisobiga)  Har bir ishlovchiga ishni bajarish uchun javobgarlikka ega bo‘lish uchun yetarli bo‘lgan vakolatlarni berish kerak  Ishchilar rahbariyat bilan bitim shartlariga bo‘ysunishlari kerak, menejerlar intizomni bizuvchilarga nisbatan adolatli jazolarni qo‘llashlari kerak  Xodim ko‘rsatmalarni oladi va faqat bitta bevosita boshliq oldida hisob beradi  Bir xil maqsadga ega bo‘lgan barcha harakatlar guruhlarga bir-lashtirilishlari va yagona reja bo‘yicha amalga oshirilishlari kerak  Tashkilot manfaatlari yakka shaxslar manfaatlaridan ustunlik- ka egalar  Xodimlar tomonidan o‘z manfaatlari uchun adolatli mukofotni olinishi  Boshqaruvchi markazga ega tashkilotdagi yagona tartib. Markazlashtirish va markazlashtirmaslik o‘rtasida eng to‘g‘ri nisbatlarda eng yaxshi natijalarga erishiladi. Vakolatlar (hukmronlik) javobgarlikka mutanosib ravishda berilishi kerak 1 Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента. 3- е издание: Пер. с англ.- М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2008.- 672 с. Ilmiybaza.uz Qoyali zanjir Tartib Adolat Xodimlarning barqarorligi Tashabbus Korporativ ruh  Buyruqlarning uzilmaslik zanjiri, u bo‘yicha farmoyishlar uzatiladi va ierarxiyaning barcha bosqichlar o‘rtasidagi kommunikatsiyalar amalga oshiriladi (“boshliqlar zanjiri”)  Har bir xodim uchun ish joyi va har bir xodim o‘zining ish joyida  Ma’lum qoidalar va bitimlar qoyali zanjirning har bir bosqichida hayotga adolatli ravishda tadbiq etilishlari kerak  Ishlovchilarning tashkilot va uzoq muddatli ishga nisbatan sodiqligini o‘rnatish, chunki xodimlar qo‘nimsizligi samarador- likni pasaytiradi.-  Ishlovchilarni ularga topshirilgan vakolatlar va bajarilayotgan ishlari doirasida mustaqil fikr yuritishni ishlab chiqishga rag‘batlantirish.  Xodimlar va tashkilot manfaatlarining uyg‘unligi harakatlar birligini ta’minlaydi (“kuch - birlashishda”) Sotsiolog M.Veber ma’muriy tashkilotlar tomonidan boshqaruvning prus tajribasini umumlashtirish asosida universal qoidalar deb ataluvchilarni ishlab chiqqan. Uning fikriga ko‘ra, boshqaruvning har qanday idoralari ularga amal qilishlari kerak. Boshqaruv tamoyillarini o‘rganish keyinchalik bir qator mamlakatimiz va xorij olimlari tomonidan davom ettirilgan. Boshqaruv tamoyillari boshqaruvning erishishga harakat qilishi zarur bo‘lgan nazariy idealini aks ettiradilar. Bu tamoyillarni amalga oshirilishi boshqaruvning barcha bosqichlaridagi samaradorligi va ilmiy- ligining mezoni bo‘ladi. Boshqaruv tamoyillari cheklovchi shartlar sifatida bo‘ladilar. Bundan tashqari, boshqaruv sifatini, ya’ni boshqaruv jarayoni natijalarini baholashda ularga amal qilish zarur. Bu ma’noda boshqaruv idoralari ishining sifati, natijaviyligi baholashning mezonlariga aylanadilar. Ilmiybaza.uz Menement tizimini shakllanishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun ko‘rsatib o‘tilgan asosiy tamoyillardan tashqari yana qo‘shimcha tamoyillarga rioya qilish zarur, ular boshqaruv tizimining barcha tizimchalari uchun umumiy bo‘ladilar:  boshqaruvni amalga oshirishda ixtisoslashish va universallashishni muvofiq biriktirish (boshqaruv ishlarini bajarishda ixtisoslashish va universalashish o‘rtasidagi muvofiq nisbat ta’minlanishi kerak);  tashqi muhitga nisbatan barqarorlik (tashkilot makro- yoki mikro- muhitining ayrim elementlarini o‘zgarishida boshqaruv tizimi faoliyat yuritishni davom ettirishi va qo‘yilgan maqsadlarni bajarishi kerak);  boshqaruvning tejamkorligi (boshqaruvni amalga oshirish va maqsadlarga erishish uchun usullar va vositalarni tanlashda mehnat, moddiy, vaqt, moliyaviy va boshqa xarajatlarni chegaralash zarur);  boshqaruvning samaradorligi;  boshqaruvning insonparvarligi;  ta’sir ko‘rsatish usullari va vositalarining boshqaruv ob’ektiga xos bo‘lgan qonuniyatlarga mosligi (boshqaruvda boshqaruv ob’ektining holati va rivojlanishi qonunlarini hisobga olish zarur);  vakolatlarning qo‘yilgan vazifalarga mosligi (rahbariyat boshqaruv idoralari va xodimlariga o‘zlarining oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan vakolatlarni berishi kerak);  istisno qilish (faqat standartlar va qoidalardan kattaroq chetga chiqishlarda nazorat tizimi ishga tushishi kerak);  boshqaruvda markazlashtirish va markazlashtirmaslikni biriktirish (boshqaruvning har bir aniq tizimida tegishli vazifalari bajarishni markazlashtirish (markazlashtirmaslik)ning muvofiq darajasi bo‘lishi kerak. Boshqaruvning keltirilgan asosiy va qo‘shimcha tamoyillari har qanday tizimcha uchun xosdir. Shuning bilan birga boshqaruv tizimining har bir tizimchasi yana o‘ziga xos tizimchalar asosida shakllanishlari va faoliyat yuritishlari kerak. Masalan, quyidagilar xodimlarni boshqarishning o‘ziga xos tamoyillari bo‘ladilar: Ilmiybaza.uz mehnat taqsimoti, yakka xukmronlik, shaxsiy manfaatlarni umumiyga bo‘ysunishi va boshqalar. G‘arbda vujudga kelgan boshqaruvga qarashlarning zamonaviy tizimi boshqaruvning quyidagi tizimlariga suyanadi:  ishlovchilarga nisbatan xayrihohlik;  muvaffaqiyatli menejmentning sharti sifatidagi javobgarlik;  firmani gorizontal va vertikal bo‘yicha kesib o‘tuvchi kommunikatsiyalar;  firmadagi ishlovchilarning qobiliyatlarini rivojlanishiga ko‘maklashuvchi muhit;  har bir ishlovchining firma natijalaridagi ulushli ishtiroki;  atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga o‘z vaqtida javob qaytarish;  odamlar bilan ishlashda ishdan qanoatlanganlikni ta’minlovchi usullardan foydalanish;  ishni muvofiqlashtirishning sharti sifatida menejerlarning ishdagi barcha bosqichlardagi ishtiroki;  menejer ishda to‘qnash keladigan kishilarni eshitishni bilish;  biznesning etikasi;  xodimlarni boshqarishga jalb qilish;  xalollik va odamlarga ishonch;  menejmentning fundamental asoslari: sifat, xarajatlar, servis, yangiliklar, resurslarni nazorat qilish, xodimlarga suyanish;  shaxsiy ishning sifati va uni doimiy ravishda takomillashtirish. Boshqaruv nazariyasi bo‘yicha asarlarda boshqaruvning 30 dan ortiq tamoyillari keltiriladi. Buning ustiga, ijtimoiy rivojlanishni borishida xo‘jalik yuritishning ma’muriy buyruqbozlik tizimini faoliyat yuritishi uchun xos bo‘lgan boshqaruvning ba’zi bir tamoyillari o‘zlarining dolzarbliklarini yo‘qotganlar, masalan o‘zgarishlarning keyingi o‘n yilliklarda mavjud bo‘lgan demokratik markazlashish tamoyili. Shuning bilan bir vaqtda boshqaruvning zamonaviy Ilmiybaza.uz sharoitlariga adekvat bo‘lgan yangi tamoyillari ishlab chiqilmoqda, masalan tashqi muhit omillari ta’siriga barqarorlik tamoyili. 4. Boshqaruv usullari Boshqaruv usullari – bu qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun boshqaruvchi tizimcha – boshqaruv sub’ektini boshqariluvchi tizimcha – boshqaruv ob’ekti (xodim, jamoa, boshqaruvning ijtimoiy–iqtisodiy ob’ekti)ga ta’sir ko‘rsatish usullaridir. Boshqaruv usullari va boshqaruv jarayoni usullari ajratiladilar. Boshqaruv usullari boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatishning yakunlangan jarayonini ta’riflaydilar. Boshqaruv jarayoni usullari bilan faqat ayrim ishlar bajariladi. Yana to‘g‘ridan to‘g‘ri va vositali ta’sir ko‘rsatish, rasmiy va norasmiy usullari ham ajratiladilar. To‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish usullardan foydalanishda ta’sirning bevosita natijasini olish ko‘zda tutiladi; vositali ta’sir ko‘rsatish usullari bilan yuqori natijalarga erishish uchun sharoitlar yaratiladi. Rasmiy va norasmiy ta’sir ko‘rsatish usullarining nisbati boshqaruv uslubining o‘ziga xos alomatlarini aks ettiradi. Boshqaruv usullari tizimida umumiy usullar ajratiladi. Ularga an’anaviy ravishda iqtisodiy, ma’muriy (ba’zida ularni tashkiliy deb ataydilar) va ijtimoiy- psixologik usullar kiradilar. Boshqaruvning iqtisodiy usullari boshqaruv ob’ektining iqtisodiy qonunlar talablaridan ongli ravishda foydalanishga asoslangan iqtisodiy manfaatlariga ta’sir ko‘rsatish usullarining majmuasidan iborat bo‘ladilar. Bu usullarni ikki guruhga bo‘lish mumkin:  respublika, viloyat, tuman idoralari tomonidan foydalaniladigan usullar;  tashkilotlar (korxonalar) tomonidan foydalaniladigan usullar. Birinchi guruhga mamlakat va mintaqaning soliq tizimlari va kredit – moliya mexanizmlari, ya’ni korxona tashqi muhitning iqtisodiy omillari kiradilar. Ikkinchi guruhni quyidagilar tashkil qiladilar: Ilmiybaza.uz  xodimlarni moddiy rag‘batlantirish tizimi;  ishning sifati va samaradorligi uchun javobgarlik tizimi;  tashkilot faoliyat yuritishining iqtisodiy me’yorlari (fond bilan qurollanganlik va mehnatning unumdorligi, mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik me’yorlari), ular marketing tadqiqotlari, mahsulot sifatining asosiy ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarishning darajasi, shu jumladan biznes-rejani tahlil qilish asosida ishlab chiqiladilar. Har bir kishi ishining sifati va samaradorligini oshirishiga qaratilgan va shaxs va jamiyat munosabatlarini uyg‘unlashtirish uchun motivatsiya va muvofiqlashtirish qurollaridan foydalanish yo‘li bilan amalga oshiriladigan xodimlarni rag‘batlantirish boshqaruvning muhim iqtisodiy usuli bo‘ladi. Iqtisodiy rag‘batlantirishning zamonaviy shakllariga quyidagilar kiradilar:  ish haqi tizimini mehnatning miqdori va sifatiga muvofiq shakllantirish;  qo‘shimcha mukofotlar ko‘rinishidagi bonuslar, mukofotlar, asosiy ish haqiga qo‘shimchalar;  xodimni tashkilot foydasini taqsimlashda ishtiroq etishi;  xodimga nafaqa jamg‘armasini shakllantirish ko‘rinishida imtiyozlar va yengilliklar berish, xodimning xavfsizligini ta’minlash, unga transport xizmatlari, turar -joy ijarasi va bolalar muassasalari, o‘qish, malakasini oshirishga haq to‘lashda imtiyozlar berish, xodim va uning oila a’zolarini da’volash va dam olishlarini tashkil qilish, xodimga tashkilot tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotni xarid qilishda imtiyoz berish;  xodimga imtiyozli kreditlar berish;  xodim hayotini imtiyozli sug‘urtalash va boshqalar. Rag‘batlantirishning sanab o‘tilgan shakllari bilan bir qatorda jazolar va tanbehlar, imtiyozlarni pasaytirish yoki to‘liq olib tashlash tizimini qo‘llash mumkin. Boshqaruvning ma’muriy usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  mamlakat va mintaqaning qonunchilik hujjatlari tizimi;  tashkilotning me’yoriy va uslubiy (qo‘llash uchun majburiy) hujjatlari tizimi; Ilmiybaza.uz  operativ boshqaruv tizimi(hukmronlik tizimi). Mamlakat va ma’lum mintaqaning qonunchilik hujjatlari tizimiga respublika va mintaqaviy idoralar tomonidan tegishli xududlarda majburiy qo‘llash uchun tasdiqlangan qonunlar, farmonlar, qarorlar, standartlar, qoidalar va boshqa hujjatlar kiradi. Ularning tartibi, tuzilish va mazmuni belgilashda boshqaruvning ilmiy, nazariy va amaliy jihatlari hisobga olinishi kerak. Korxona me’yoriy va uslubiy hujjatlari tizimi o‘z ichiga standartlar, uslubiyotlar, qoidalar, yo‘riqnomalar va xuddi shunday uzoq vaqt foydalanadigan hujjatlar, hamda korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlangan buyruqlar, farmoyishlar, ko‘rsatmalarni oladi. Ushbu hujjatlar aniq tashkilot menejmenti barcha tizimchalarining tarkibi, mazmuni va o‘zaro aloqalarini tartibga solishlari kerak. Operativ boshqaruv tizim ham muhim ahamiyatga ega. Rahbariyatning o‘z hokimiyatini amalga oshirishning to‘rtta usuli mavjud, ular undan to‘liq foydalanishdan to undan to‘liq voz kechishgacha bo‘lgan diapazonda bo‘ladi. Gap farmoyishlar, ommalashtirish, boshqaruvda ishtirok etish , vakolatlar va javobgarliklarni topshirish haqida ketmoqda. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari boshqaruvga jamoadagi ijtimoiy- psixologik jarayonlarni, xodimlar salomatligi va jamoadagi yaxshi ahloqiy- psixologik muhitni saqlab qolish, qonunlar va me’yoriy hujjatlar talablariga rioya qilish sifatida qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun qaratilgan. Quyidagilar ijtimoiy-psixologik jarayonlarni boshqarish ob’ektlari bo‘ladilar:  xodimlarning shaxsiy ta’riflari, hamda ularning ruhiy va ruhiy-fiziologik xususiyatlari;  mehnatni va ish joylarini tashkil qilish usullari;  xodimlarni tanlash, joy joyiga qo‘yish, tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi;  axborot ta’minoti va undan foydalanish;  xodimlarni rag‘batlantirish tizimi;  jamoadagi ahloqiy-psixologik muhit;  xodimlarning ijtimoiy-maishiy sharoitlari. Ilmiybaza.uz Ijtimoiy-psixologik jarayonlarni boshqarish o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  ijtimoiy-psixologik jarayonlarning me’yorlari va normativlarini ishlab chiqish;  bu me’yorlar va normativlarni bajarilishini tahlil qilish, hisobga olish va nazorat qilish;  ijtimoiy-psixologik jarayonlarni me’yorlashtirish va sog‘lomlashtirish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish,  bu tartiblarni tashkil qilish va ularni bajarilishini nazorat qilish,  ijtimoiy-psixologik jarayonlarni tartibga solish. Jamoada qulay ahloqiy-psixologik muhitni ta’minlanishi ijtimoiy-psixologik usullarning muhim vazifasi bo‘ladi. Quyidagilar uning muhim alomatlaridir;  rahbarlarning qo‘l ostidagilarga bosimini yo‘qligi;  jamoa a’zolarining o‘zlarining vazifalari va ishlari holati haqida yetarlicha xabardorligi;  jamoa a’zolari va jamoatchilikning o‘zaro talabchanligi;  jamoaning har bir a’zosi tomonidan tashkilot (bo‘linma)dagi ishlarni holati uchun javobgarlikni o‘ziga olinishi;  jamoaga tegishli ekanlikdan qanoatlanish;  do‘stona va ishga doir tanqid;  masalalarni muhokama qilishda fikrlarni erkin bildirilishi;  jamoada uzoqqa cho‘zilib ketgan, vazifaviy nizolarning yo‘qligi;  o‘zaro yordamning yuqori darajasi va boshqalar. Jamoada qulay ahloqiy-psixologik muhitni ta’minlash uchun rahbarlarning maxsus bilimlari va ko‘nikmalari talab qilinadi. Maxsus tadbirlar sifatida quyidagilardan foydalanish kerak: xodimlarni ilmiy asoslangan holda tanlash, menejerlarni o‘qitish va davriy ravishda attestatsiyadan o‘tkazish, mehnat jamoalarini xodimlarni psixologik birga bo‘la olishlarini hisobga olish bilan shakllantirish, jamoa a’zolarida o‘zaro tushunish va o‘zaro hamkorlik Ilmiybaza.uz ko‘nikmalarini ishlab chiqishga yordam beruvchi ijtimoiy-psixologik usullar, rahbarlikning tegishli uslubi. Jamoani shakllantirish va shaxslararo munosabatlarni tadqiqot qilishda sotsiomatritsalar va sotsiogrammalarni tuzish tavsiya etiladi. U guruh a’zolarining bir birlariga munosabatlarini va jamoaning jipsligi darajasini belgilash, yetakchini aniqlash, hamda xodimlarning sotsiomatrik mavqi va jo‘shqin yengiltakligini aniqlashga imkon beradi. Ta’kidlash kerakki, amaliyotda boshqaruv usullari tizimi doimo o‘zgarib turadi. Masalan, ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor tizimiga o‘tishda boshqaruvning iqtisodiy usullari rivojlanganlar. Bundan tashqari, ijtimoiy hayot va iqtisodiyotni demokratlashishi natijasida insoniy omilning roli o‘sgan, shuning uchun ijtimoiy- psixologik omillarga ko‘proq e’tibor qaratila boshlangan. Ammo, amaliyotda foydalaniladigan boshqaruv usullari, qoidaga ko‘ra, majmuaviy bo‘ladilar, ya’ni ular bir vaqtda iqtisodiy manfaat, ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish, ijtimoiy-psixologik omillarni hisobga oladilar. Bunda ayrim usullar aniq vaziyatlarda bir birlarini to‘ldirgan-day bo‘lib, har xil omillarning boshqaruv ob’ektiga ta’sirni majmuaviy belgilashga imkon beradi. Bunday sharoitlarda har xil darajadagi menejerlar boshqaruvning majmuaviy usullarini egallagan bo‘lishlari, tanlovni to‘g‘ri bajarishlari va xuddi ushbu aniq sharoitlarda samaraliroq bo‘lgan usullarni qo‘llashlari kerak.