MERKANTILIZM IQTISODIY TA’LIMOTI Reja: 1.Boylik, etishmovchilik va mo‘l-ko‘lchilik 2.Uning echimlari va yo‘nalishlari. 3.Xususiy va xo‘jalik mulki 4.Merkantilizm 5.Turli mamlakatlarda merkantilizm ta’limotining o‘ziga xos xususiyatlari 6.Boylik, etishmovchilik va mo‘l-ko‘lchilik Adam Smit Fransiyaga sayohat qilganida u fiziokratlar, deb atalgan bir guruh Fransuz yozuvchilaridan ta'sirlangan. Ular iqtisodiyot sohalarining bir-biriga bog‘liqligini yaxshi tushunishgan va nazorat qilinmagan bozorlar ishlash mexanizmini tahlil qilishgan. Merkantilizm XVIII asrda Fransiyada keng tarqalgan bo‘lsa ham 1750- yillarga kelib yangi fiziokratlar harakati boshlandi, lekin u uzoqqa cho‘zilmadi. U iqtisodiyotni tushunishda ber necha tahliliy tushunchalar berganligi sababli uning keyingi g‘oyalarining shakllanishida ahamiyatli rol o‘ynadi. Iqtisodiy ta’limotlar olimlari ko‘pincha har xil g‘oyalarni ularning birgina o’xshash taraflarini hisobga olib bir maktab sifatida tavsiflaydilar. Shunday bo'lsada, fiziokratlar ayrim muammolar bo‘yicha hayratlanarli tarzda izchil qarashlarni namoyon etganlar. Buning uch sababi mavjud. 1. Fiziokratizm faqatgina Fransiyada yuzaga kelgan. 2. Fiziokrtlar g‘oyalari nisbatan qisqa, 1750-yildan 1780-yilgacha bo‘lgan davrda taqdim etilgan (fiziokratlar g‘oyalari 1750-yildan oldin va 1780-yildan keyin hech kim bilmagan, deyiladi). 3. Fiziokratlarning tanilgan boshlig‘i Fransua Kene (1694- 1774)ning g'oyalari o‘zining izdoshlari tomonidan so‘zsiz qabul qilinar, bu izdoshlarining ishlari asosan boshqalari Kenening nazariyasiga ishontirish maqsadida yozilgan edi. Tableau Economique - Iqtisodiyot jadvali jamiyatning uch sohasini: fermerlar, yer egalari hamda hunarmand va xizmatkoriami asosiy qilib ko‘rsatadi. Hunarmandlardan boshqa sektorlar, tashqi savdo, davlat sektori yoki manufaktura keltirilmagan. Fiziokratlar tahlili iqtisodiy davr boshidagi yer egalarida qolgan 2000 livrlik sof mahsulotdan boshlanadi (livr frankdan oldingi Fransiya pul birligi). Sof mahsulot yer egasiga oldingi davr faoliyati uchun yer rentasi sifatida berilgan edi. Fiziokratlar faqat yer uning ishlab chiqarish xarajatidan ko‘ra ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishi mumkin, deb qabul qilishadi; jadvalda bu unumdorlik 100 foiz, deb qabul qilingan. Masalan, hunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar qiymati unga ishlatilgan ishlab chiqarish omillariga to‘lanadigan qiymat bilan teng bo’ladi. Faqatgina yeming mahsuloti unga ketadigan xarajatdan ko‘proq bo’ladi. Iqtisodiy jadval makroiqtisodiy sohalaring o‘zaro aloqalarining kuchli, ijodiy tushimchasini juda sodda ifodalab beradi. Fiziokratlaring iqtisodiyotning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi qarashlari makro iqtisodiyotga oiddir. Ular Adam Smit singari mikroiqtisod darajada iqtisodning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi nazariyani rivojlantirishga kam harakat qilganlar. Fiziokratlar Kenening “Iqtisodiy jadvali”ni o‘zlarining asosiy nazariy yutuqlari, deb hisoblashadi. Ular nafaqat iqtisodning turli sektorlari o‘rtasidagi aloqalari nazariy o‘rganishgan, balki ularing hajmini o‘lchashga harakat qilishgan. Bu darajada Nobel Mukofoti laureati Vasiliy Leontevning 1930-yilda Xarajatlar-natijalar jadvalini va ekonometriklar, deb tanilgan maxsus iqtisodchilar guruhining tadqiqotlarini bashorat qila olishgan. Bu iqtisodiy jadval iqtisodiyotning turli sektorlarining o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatib bergan. Ulardan keyingi ba’zi merkantilistlar ham bu o‘zaro bog‘liqlikni tan olishgan va ularing birgalikdagi munosabatlari Adam Smitning bozor iqtisodiyotining faoliyati haqidagi yanada batafsil qarashlariga asos bo‘lgan. Fiziokratlar (lot. - tabiat, hukmronlik) - XVIII asrdagi ffansuz iqtisodchilari, klassik siyosiy iqtisod vakillaridir. Fiziokratlar maktabi Fransiyada feodalizmdan kapitalizmga o‘tish davrida vujudga keldi. Bu tasodifiy hol emas edi. O’sha davrda Fransiyada manufaktura ancha rivojlangan bo‘lsada, ammo mamlakat hali ham agrar holatda edi. Aholining asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning 2/3 qismi shu sohada yuzaga keltirilar edi. Qishloq xo‘jaligi ahvolini yaxshilash tadbirlari fiziokratlar tadqiqotlarining asosini tashkil etadi. Ular qishloq xo‘jaligini iqtisodiyotning yagona unumli sohasi, deb hisobladilar. Ularing fikricha boylik faqat qishloq xo‘jaligida yaratiladi, sanoat va savdoda esa u qayta ishlanadi va qayta taqsimlanadi, xolos. Shunga ko‘ra fiziokratlar tadqiqotni muomala sohasidan ishlab chiqarish sohasiga olib o‘tdilar va bu bilan kapitalistik tizimning keyingi tahlili uchun asos yaratdilar. 2. Uning echimlari va yo‘nalishlari. F.Akvinskiyning iqtisodiy g ‘oyalari. G‘arbiy Yevropadagi ancha ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy fikrlar muallifi, deb odatda, Italiya monaxi Foma Akvinskly (Akvinat) (1225-1274) tan olinadi. UIV asming oxiri - V asming boshida iqtisodiy muammolarga diniy-etnik yondashuvning nomuqobil dogmatik prinsiplarini kiritgan, dastlabki kanonizm maktabi asoschilaridan biri hisoblangan Avgustin Blajenniyga (Avliyo Avgustin) (353-430) muxoliflik qildi va uning g‘oyalarini ijodiy davom ettirdi. V-XI asrlar davomida bu prinsiplarga amal qilib kelindi. Akvinatning iqtisodiy qarashlari bilan tanishib chiqishdan oldin dastlabki va keyingi kanonizmning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Olrta asming dastlabki davrida hukmronlik qilgan dastlabki kanonistlar g‘oyasi savdo foydasini va sudxo‘rlik foizini qat’iy qoraladi. Ular noto‘g‘ri ayirboshlash va birovning mehnatini o‘zlashtirish natijasi sifatida tavsiflanib, gunoh sanaldi. Faqat «Odil narx» o‘matilgan sharoitdagina ekvivalentli va proporsional ayirboshlash bo‘lishi mumkinligi uqtirildi (“Odil narx” - mehnat va moddiy sarflar bilan ifodalanadigan narx). Shuningdek, cherkov qonunlari mualliflari antik dunyo qarashlariga xos bo‘lgan jismoniy mehnatga nisbatan nafratli munosabatlarga, ko‘pchilik aholining zarar ko‘rishi hisobiga ayrim shaxslaring boylik orttirish huquqiga qarshi chiqdilar. Yirik savdo, ssuda operatsiyalari gunohli ish sifatida, umuman man etilgan. Ammo jamiyatning tabaqalashuvi kuchaygan, shaharlaring soni va iqtisodiy qudrati oshgan, unda dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik, savdo va sudxo‘rlik rivojlana boshlagan, ya’ni tovar- pul munosabatlari jamiyat va davlat taqdiri uchun muhim ahamiyatga aylangan O’rta asming oxirgi davriga kelib, keyingi kanonistlar iqtisodiy muammo va ijtimoiy tengsizlik sabablarini tushuntiruvchi «dalillar» doirasini ancha kengaytirdilar. Bu yerda shu narsa nazarda tutiladiki, dastlabki kanonistlar asoslangan metodologik baza eng avvalo, avtoritarli isbo’llash (diniy kitob va cherkov nazariyachilari asarlaridan dalil (izoh) keltirish vositasi orqali) va iqtisodiy kategoriyalaring axloqiy-etnik tavsifi (shu jumladan «odil narx» to‘g‘risidagi qoida ham) bo‘lgan. Bu prinsiplarga keyingi kanonistlar izohlash, aniqlash, qo‘shimcha qilish yo‘li bilan o‘rganilayotgan konkret xo‘jalik hodisalaring va iqtisodiy kategoriyalaring avvalgi tadqiqot ma'nosini o‘zgartirish va hatto qarama-qarshi ma’no keltirib chiqarish imkonini bemvchi yana ikkiyoqlara baholash prinsipini qo‘shdi. Akvinat undan foydalangan holda boylik, qiymat (qimmat), pul, savdo foydasi, sudxo‘rlik foizi singari boshqa iqtisodiy kategoriyalari tadqiq qildi. 3.Xususiy va xo‘jalik mulki. Xususiy mulk — ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va oʻz egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Oʻzbekiston Respublikasining mulkchilik toʻgʻrisidagi qonunida (7-modda), xususiy mulk oʻz mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir deb koʻrsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk boʻlgan mol- mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi taʼkidlanadi. Xususiy mulk - ayrim kishilar yoki xonadonlar ixtiyoridagi mulk; bozor iqtisodiyotidagi xilmaxil mulklar orasida yetakchi mulk shakli. Xususiy mulkning obʼyekti moddiy va moliyaviy boyliklar, ish kuchi, intellektual mehnat mahsuli, yer, suv, yer osti boyliklari, korxonalar, xoʻjaliklar, aksiya va obligatsiyalar, pul mablagʻlari, transport vositalari, turar joy, isteʼmol tovarlari, mehnat qobiliyati, ishbilarmonlik mahorati, ilmiy kashfiyotlar, texnikaviy ixtirolar, sanʼat va adabiyot asarlari va boshqalar boʻlishi mumkin. Xususiy mulk subʼyekti unga egalik qiluvchi kishilar, ayrim shaxslar va xonadon axli xisoblanadi. Xususiy mulk mulkchilikning eng koʻhna shakli, bundan bir necha ming yillar oldin qabila, urugʻaymoqlarning jamoa mulkidan oʻsib chiqqan jamoa mulki ayrim kishilar qoʻliga oʻtib Xususiy mulkga aylangan. Xususiy mulk anʼanaviy va bozor tizimida asosiy mulk hisoblangan. Rejali iqgisodiy tizim xususiy mulkni yoʻqotib davlat mulkini oʻrnatgan, isteʼmolga xizmat qiluvchi mulkni, jumladan uyroʻzgor buyumlari va tomorqa xoʻjaligini shaxsiy mulk, deb eʼlon qilgan. Rejali tizimdan bozor iqtisodiyotiga qaytilgach, Xususiy mulk yangidan tiklanadi. Bunga quyidagi yoʻl bilan erishiladi: 1) davlat mulki Xususiy mulkga aylantiriladi; 2) uz mablaga xisobidan xususiy mulkni yaratishga ruxsat beriladi; 3) jamoa (kolxoz) mulkidan xususiy mulk ajralib chiqadi; 4) shaxsiy mulk xisoblangan tomorka va xonadon molmulkiga Xususiy mulk maqomi beriladi; 5) Xususiy mulk chet eldan kirib keladi, mavjud mulkchilik tizimiga qoʻshiladi. Boylik - Avgustin davridan boshlab kanonistlar tomonidan moddiy ne’matlar yig‘indisi sifatida, ya’ni natural shaklda qaralgan. Agar boylik unga sarflangan mehnat bilan emas, balki boshqa vositalar yordamida yaratilgan bo'lsa, gunoh deb tan olingan. Bu qat’iy qoidaga muvofiq noinsoflik bilan oltin va kumushning ko‘paytirilishi (jamg‘arilishi) jamiyatning axloqiy va boshqa me’yorlariga zid hisoblangan. Ammo Akvinat fikri bo‘yicha «odil narx» xususiy mulkni ko‘paytirish va «o'rtacha» boylik yaratishda inkor etib bo‘lmaydigan manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu uningcha, gunoh hisoblanmaydi. Ayirboshlash - Qadimgi Dunyo va o‘rta asrda tadqiqotchilar tomonidan proporsional va ekvivalent qoidasiga asoslangan, odamlaring xohishi tufayli bo'ladigan akt sifatida qabul qilingan. Bu prinsipni inkor etmagan holda, noekvivalent boiib tuyulgan ayirboshlash, subyektiv jarayon sifatida, tomonlarga teng foyda keltirishi mumkinligini Akvinat ko‘rsatib berdi. Boshqacha aytganda, buyum «bir odamning foydasiga boshqa odamning zarar ko‘rishi hisobidan kelib tushsa», o‘shandagina ayirboshlash sharti buzilgan boladi. «Odil narx» bu kategoriya kanonistlar taiimotida «qiymat» (qimmat), «bozor bahosi» kategoriyalari o‘rnida ishlatilgan. U muayyan feodal oqsuyaklar hududida o‘matilgan va biriktirib qo‘yilgan. Dastlabki kanonistlar uning darajasini tovar ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat va moddiy sarflarga bog‘lab tushuntirganlar. Ammo Akvinat «odil narx»ga bo‘lgan sarfli yondashuv tushunchasini yetarli emas, deb hisobladi. Uning fikricha sotuvchi o‘z mavqeyiga qarab buyumni «o ‘z narxidan ko ‘ra qimmatroq sotishi mumkin». Pul (moneta)ni Akvinat Qadimgi Dunyo va dastlabki kanonizm mualliflariga o‘xshash talqin qiladi. Uning ta’kidlashicha, «savdoda ... ishonchli o ‘lchov birligiga» ega bo‘lish uchun pul kishilaring xohishi tufayli kelib chiqqan. Olim monetaning «ichki qimmatga» ega ekanligini tan olsada, davlat moneta qimmatini uning «ichki qimmatiga» nisbatan bir oz o'zgartirishga haqli, deb hisobladi. Bu yerda Akvinat o‘zining ikkiyoqlaralik prinsipiga sodiqligini yana bir bor ko‘rsatdi, ya’ni bir tomondan, monetalari buzish tashqi savdoda pulning qadr-qimmatini yo‘qotilishiga olib kelishini tan olgach, ikkinchi tomondan esa - pulning «nominal qimmatini» davlatning o‘z xohishi bo‘yicha o‘matish huquqiga ishongan. Savdo foydasi va sudxo‘rlik foizi kanonistlar tomonidan qoralangan va gunoh, deb hisoblangan. Akvinat ham ulari shartli ravishda «aybladi». Uning fikricha agar ular bunda axloq-odob doirasida ish yuritgan bo‘lsalar, savdo foydasi va ssuda uchun foiz muvofiq ravishda savdogar va sudxo‘r tomonidan o‘zlashtirilishi kerak. Boshqacha so‘z bilan aytganda, mazkur turdagi daromad savdo va ssuda operatsiyalaridagi mehnat, transport va boshqa xarajatlar va hatto xatar uchun to'lanadigan haq bo‘lmog‘i kerak. 4.Merkantilizm tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni. 1600-yildan 1750-yilga qadar 150 yil iqtisodiy faoliyatning yuksalish davri sifatida xarakterlanadi va bu holat sanoat inqilobining kelib chiqishiga asos bo‘ldi. Bu davrda iqtisodiy qarashlar individual, ro‘zg‘or, oila va ishlab chiqaruvchilar haqidagi g‘oyalar oddiy talqinda iqtisodiy qonun va huquqiy tamoyillar bilan o‘zaro bog‘langan holda rivojlana bordi. Merkantilizm davri har bir shaxs o‘z - o‘zi uchun iqtisodchi, degan aqida bilan xarakterlandi. Qarashlar, fikrlar xilma - xil bo‘lganligi sababli 1500-1750yillarda umumlashgan adabiyot yaratish qiyin kechdi. Bundan tashqari bir yozuvchi birgina mavzuga e’tibor qaratgan bo‘lib, hech bir yozuvchi bu tushunchalmi jamlab va sintezlab keyingi iqtisodiy g‘oyalargaturtki bo‘la oladigan fikrlari yarata olmadi. Merkantilizm atamasi 1500-1750-yillar oralig‘ida yaratilgan iqtisodiy adabiyotlar va amaliy takliflarga nisbatan ishlatiladi. Merkantilistlar adabiyoti G‘arbiy Yevropaning barcha rivojlanayotgan iqtisodiyotlarida yaratilgan bo‘lsa ham, uning asosiy g‘oyalari Ingliz va Fransuzlar tomonidan ishlab chiqilgan. Sxolastik iqtisodiy adabiyotlar o‘rta asr cherkov ruhoniylari tomonidan yozilgan bo'lsa, merkantilizm iqtisodiy nazariyasi savdogar tadbirkorlar tomonidan yozilgan. Bu adabiyotlar iqtisodiy siyosatdagi masalalarga qaratilgan bo‘lib odatda savdogarlari qiziqtirgan muammolarga bog‘liq bo‘lgan. Shu sababdan ularing xulosalarining haqqoniyligiga va alohida munozalaring tahliliy ahamiyatiga shubha bilan qaraldi. Faqatgina ayrim yozuvchilargina obyektiv tahlil muammolaridan yetarlicha xoli ravishda ish olib bora olishgan. Shunday bo‘lsada, merkantilistik