METALLARGA BOSIM BILAN ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI Reja: I. Kirish II. Asosiy qism: a) Metallarga bosim bilan ishlov berish texnologiyasi b) Metallarning bosim bilan ishlashning zamonaviy usullari III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mustaqil Rеspublikamiz iqtisodiyoti va sotsial-taraqqiyotini rivojlanishida mashinasozlikning o’rni o’ta muxim bo’lib, yangi tеxnika va tеxnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish bilan bir qatorda zamonaviy talablarga javob bеradigan yuqori sifatli konstruktsion matеriallar yaratish va ulardan tеjamli foydalanish xozirgi kunning dolzarb maslalaridan hisolanadi. Ushbu mustaqil ishni bajarishdan asosiy maqsad metallarga bosim ostida ishlov berish texnologiyasini oʻrganish, qanday usullardan foydalanish kerakligini bilib olishdir. Metallarga bosim bilan ishlov berish texnologiyasi Ishlov berish - bu ishlov beriladigan qismlar va qismlarning o'lchamlari va konfiguratsiyasi o'zgartiriladigan jarayon. Agar biz metall buyumlar haqida gapiradigan bo'lsak, unda ularni qayta ishlash uchun maxsus kesuvchi asboblar ishlatiladi, masalan, kesuvchi, burg'ulash, burg'ulash, kran, kesuvchi va boshqalar. Barcha operatsiyalar metall kesish dastgohlarida texnologik xaritaga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu maqolada biz metallarni mexanik qayta ishlash usullari va turlarini bilib olamiz.Ishlov berish ikki katta guruhga bo'linadi. Birinchisi, metallni olib tashlamasdan amalga oshiriladigan operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Bularga zarb qilish, shtamplash, presslash, prokat qilish kiradi. Bunga bosim yoki zarba yordamida deyiladi. U ishlov beriladigan qismga kerakli shakl berish uchun ishlatiladi. Soxtalashtirish ko'pincha rangli metallar uchun, qora metallar uchun shtamplash uchun ishlatiladi.Ikkinchi guruhga ishlov beriladigan qismdan metallning bir qismi olib tashlanadigan operatsiyalar kiradi. Bu kerakli o'lchamlarni berish uchun kerak. Metallni bunday mexanik ishlov berish kesish deb ataladi va eng keng tarqalgan ishlov berish usullari yordamida amalga oshiriladi: burilish, burg'ulash, suv quyish, silliqlash, frezalash, o'rash, kesish, planirovka qilish.Ish qismidan metall qismni ishlab chiqarish ko'p vaqt talab qiladigan va murakkab jarayondir. U turli xil operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Ulardan biri metallni qayta ishlashdir. Ishni davom ettirishdan oldin, ular texnologik xaritani tuzadilar va barcha kerakli o'lchovlar va aniqlik sinflarini ko'rsatadigan tayyor qismning rasmini tuzadilar. Ba'zi hollarda oraliq operatsiyalar uchun alohida chizma ham tayyorlanadi.Bunga qo'shimcha ravishda, qo'pol ishlov berish, yarim ishlov berish va metallni ishlov berish bor. Ularning har biri uchun hisob -kitoblar va nafaqalar amalga oshiriladi. Metallni qayta ishlash turi, umuman, ishlov beriladigan sirtga, aniqlik sinfiga, pürüzlülük parametrlariga va qismning o'lchamiga bog'liq. Masalan, burg'ulash bilan qo'pol burg'ulash H11 sinfidagi teshikni olish uchun ishlatiladi va 3-darajali aniqlik uchun yarim tozalagichni o'rnatish uchun burg'ulash moslamasi yoki hisoblagichdan foydalanish mumkin. Bosim bilan ishlov berishdan oldin metalni qizdirishdan maqsad deformatsiyalanishga qarshilikni kamaytirish va uni elastikligini oshirish hisoblanadi.Har bir metall uchun temperatura intervali mavjud bo‘lib, ana shu temperaturalarda bosim bilan ishlash ancha samarali bo‘ladi. Temperaturalar intervali bosim bilan ishlov berishning boshlanishi (bu temperaturagacha metal qiziydi) va deformatsiyalanish tamom bo‘ladigan oxirgi temperaturalar farqiga asosan aniqlanadi.Uglerodli po‘latlar uchun, masalan, maksimal qizdirish temperaturasi berilgan ximiyaviy tartibli po‘latni erish temperaturasi (1100-13000S) dan 150-2000S past temperatura qabul qilinadi. Bu esa yuqori temperaturalargacha metalni qizdirishda kichik va katta donlarni qo‘shilib ketishi xisobiga donlar o‘lchamini tez o‘sishi bilan bog‘liq. Bu hodisaga “peregrev” – “ortiqcha qizdirish” deyiladi. Ortiqcha qizdirilgan metal zarbga qarshiligi past (past qovushqoqlik) plastik deformatsiyalashda metalda darzlar paydo bo‘lishi mumkin.Ortiqcha qizdirilgan metal strukturasini donlarni maydalash yo‘li bilan to‘g‘rilash mumkin. Buning uchun dastlab metalni sovutish kerak, so‘ngra ma’lum temperaturagacha qizdirib yumshatish lozim bo‘ladi. Metalni yanada yuqori temperaturalargacha qizdirganda (suyuqlanish temperaturasiga ya’ni temperaturalarga), nafaqat donlarni o‘sishi, hamda donlarning chegaralarida oksidlanish sodir bo‘ladi, bunda donlar orasida paydo bo‘ladi va ular orasidan mexanik bog‘lanish buziladi. Bu hodisaga “perejog” – “kuyib ketish” deyiladi. Kuygan metal deformatsiyalanishda bo‘lak-bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Kuygan metal qizdirib yumshatish bilan to‘g‘rilab bo‘lmaydi, kuygan metalni qayta eritishga yuborishga to‘g‘ri keladi. Metallarni bosim ostida ishlashning mohiyati shundan iboratki, plastik metall va qotishmalar tashqi kuch yoki bosim ta’sirida plastik deformatsiyalanadi. Shunga ko‘ra mo‘rt metallarni (cho‘yan, bronza) bosim ostida ishlab bo‘lmaydi. Metallarni bosim ostida ishlash ancha vaqtdan buyon ma’lum bo‘lsada, bu usul rivojlanuvchi hisoblanadi. Chunki metall chiqindi chiqarish kam miqdorda, ish unumi katta va olingan mahsulot sifati yuqori bo‘ladi. Bosim ostida ishlash natijasida metallning fizik-mexanik xossalari yaxshilanadi. Bosim ostida metall ishlansa shaklini o‘zgartirishdan tashqari, uning ichki tuzulishi va xossalari ham o‘zgaradi(28-rasm). Metallarni bosim ostida ishlash usuli bilan 80% dan ko‘proq ishlab chiqarilgan po‘lat qayta ishlanadi. Rangli metall va qotishmalarning 60% dan ortig‘i, plastmassalar, metallmas materiallarning ko‘p qismi bosim ostida ishlanadi. Bosim ostida ishlash bilan og‘irligi 10 g dan 100 tonnagacha bo‘lgan xom- ashyolar, yarim fabrikatlar, buyumlar, detallar olinadi. Bosim ostida ishlash juda murakkab jarayon bo‘lib, buyumning tashqi va ichki qismlarida ancha o‘zgarishlar bo‘ladi, natijada buyumda fizik va mexanik o‘zgarishlarga olib keladi. Detal tashqi kuch ta’sirida, avval elastik, so‘ng plastik deformatsiyalanadi. Misol uchun xom-ashyoga kuch ta’sir ettirsak, u shaklini o‘zgartiradi. Shu bilan birga metallning donalari ham o‘z navbatida sinadi, bukiladi, egiladi va hakazo. Bosim ostida ishlashni sovuq va issiq hollarda bajarish mumkin. Metallni sovuq holda bosim ostida deformatsiyalanganda, uning xossalari o‘zgarib, elastikligi, issiqlik va elektr o‘tkazuvchanligi, korroziyabardoshliligi yomonlashadi. Ushbu holatda tashqi kuch ta’siri natijasida kristall panjaralarda siljishlar hosil bo‘ladi(29- rasm). Metallarning bosim bilan ishlashning zamonaviy usullari Yoyish, cho‘zish va presslash metallurgiya zavodlarida bajariladi.Shtamplash va bolg‘alash jarayonlari esa mashinasozlik, asbobsozlik, priborsozlik zavodlarida qo‘llaniladi(30-rasm). Metallarni prokatlash bosim ostida ishlashning eng ko‘p qo‘llaniladigan usulidir.Prokatlashda metallni bir-biriga teskari aylanuvchi juvalar orasidan ezib o‘tkaziladi. Bunda juvalar orasidagi tirqish berilgan materiallarning qalinligidan kichik bo‘ladi. Juvalar bilan metallni ezish natijasida xom-ashyoning qalinligii kichrayadi, uzunligi oshadi va eni kengayadi. Prokat stanlarining juvalari kesimlari turli-tuman bo‘lib, ular bilan qurilish balkalari, har xil qalinlikdagi listlar, prokat xom-ashyolar yoyildadi. Po‘latlarni sovuqlayin va issiq holda yoyiladi. Sovuq holda faqat yupqa listlar prokatlanadi(31- rasm). Juvalar orasidan xom-ashyoni bosilib, ezilib o‘tishi xom-ashyolar va juvalar orasida hosil bo‘ladigan ishqalanish kuchi natijasida bajariladi. Yoyilishda metall ikkita aylanuvchi vallar yordamida ilib olinib bosiladi. Metall vallar orasidagi qirqimdan o‘tgan xom-ashyo ishqalanish natijasida uzunlashadi va yoyiladi(31- rasm). Choʻzish xom-ashyoni asta torayib boruvchi asbob-voloka teshigidan tortib o‘tkazib, deformatsiyalab, shaklini o‘zgartirish jarayoni bo‘lib unda xom-ashyoning ko‘ndalang kesimi kichrayib, uzunligi esa uzayadi. Bunda buyumning o‘lchamlari aniq, berilgan geometrik shakli toza yuzali bo‘lib chiqadi(32-rasm). Cho‘zish, asosan, sovuq holda bajariladi, bu usulda rangli metallar va ularning qotishmalari, past va yuqori uglerodli po‘latlar hamda legirlangan po‘lat va qotishmalarga ishlov berish mumkin. Issiq holda cho‘zish juda kam hollarda bajariladi.Cho‘zish natijasida olinadigan buyumlarning kesimi o’zgaradi. Mashinasozlikda turli profilli sortament zarur bo‘ladi va ishlatiladi. Bu buyumlarni, asosan, yoyish bilan olinadi. Lekin sanoatda ularni olishning yana boshqa usullari ham mavjud. Bulardan biri presslash jarayonidir. Presslash bilan asosan, rangli metall va qotishmalaridan xom-ashyolar olinadi.Presslashning ikkita usuli bo„lib to„g„ri va teskari presslashdir. To„g„ri presslashda puansonning harakati natijasida metall matrisa ko‘zidan chiqadi. Metallni harakat yo‘nalishi pressning harakati yo‘nalishi bo‘yicha bo‘ladi. Jarayon oxirida press-formada ozgina metall qoldig‘i qolib, bu qoldiq metallni shakllanishida ishtirok etmaydi(33-rasm). Teskari usulda presslashda matrisa pressning puansoniga mahkamlanib birgalikda harakat qiladi va quymani siqadi hamda metallni matrisa ko‘zidan chiqaradi. Metallning matrisadan chiqishi yo‘nalishi puanson harakati yo‘nalishiga teskari bo‘ladi. Bu usulda faqat metallning ko‘zdan chiqishi uchun qarshilik bo‘ladi holos(34-rasm). Xulosa Xulosa qilib aytganda, Metallarga bosim ostida ishlov berish kam kuch nagruzkasi ostida deformatsiyalanish, deformatsiyalanadigan metalning yuqori darajadagi plastikligi (qizdirish hisobiga) bilan xarakterlanadi. Shuning uchun issiqlayin deformatsiyalash jarayonini o‘lchamlari katta bo‘lgan metal buyumlarni, qiyin deformatsiyalanadigan, kam plastiklikka ega metal va qotishmalarni xamda quyma zagotovkalarni tayyorlashda qo‘llash maqsadga muvofiq.Sovuqlayin bosim bilan ishlov berishda metalda naklep sodir bo‘ladi va rekristallanish jarayoni bo‘lmaydi. Metalllarga sovuqlayin bosim bilan ishlov berish jarayoni rekristallanish temperaturasidan past temperaturalarda amalga oshiriladi. Shunday qilib, deformatsiyalangan metalda mustahkamlanish va mustahkamlanishini yo‘qotish jarayonlarini sodir bo‘lish darajasiga ko‘ra metallarni sovuqlayin va issiqlayin bosim bilan ishlash turlariga bo‘linadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) Umarov E.O. Materialshunoslik. – Toshkent: Cho`lpon, 2014,- 383 b. 2) Фокин В.В., Марков С.Б. Материаловедение на автомобильном транспорте. -Ростов-на-Дону. 2007, -287с. 3) Xamraqulov O. va boshqalar. Transport vositalarida ishlatiladigan ekspluatatsion materiallar. –Jizzax. 2004, -192 b. 4) Norxudjaev F.R. Materialshunoslik. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2014.- 157 b. 5) А Белов Н.А. Материаловедение. Технология конструкционных материалов. Технологический университет МИСИС, Кафедра Мат.цветных металлов- Москва:Учеба,2007.-183стр. 6)Технология металлов и других конструкционных материалов. Под.ред А.М.Дальского. М:Машиностроение, 2005. -259с.