METEOROLOGIK KUZATISHLAR VA ULARNI TASHKIL ETISH Reja: Meteorologik elementlar va ob-havo bashoratini tuzish. Meteorologik stantsiyada vaqtni aniqlash Meteorologik elementlarni muntazam kuzatish natijala-ridan ob-havo bashoratini tuzishda, iqlim hosil bo’lishiga asos bo’lib xizmat qiluvchi jarayonlarni o’rganish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda va xalq xo’jaligining turli soha-larida foydalaniladi. Barcha gidrometeorologik ishlar va tadqi-qotlarga rahbarlik «O’zgidromet» tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan gidrome-teorologik stansiya va kuzatish joylari gidrometeorologik kuza-tishlar tarmog’ini tashkil qilib, ulardan dastlabki ob-havo ma’lumotlari olinadi. Gidrometeorologik tarmoqqa qarashli stansiya va kuzatish joylari ularnrng ish hajmiga va unga mos holdagi xodimlar soni va asbob- uskunalarning mavjudligiga ko’ra I, II va III turlarga bo’linadi. Bundan tashqari, stansiyada olib borilayotgan ishning xususiyatiga ko’ra, ular meteorologik, aerologik, gidrologik va maxsuslashtirilgan (qishloq xo’jaligi meteorologiyasi bo’yicha, oqim bo’yicha, ko’llar bo’yicha va boshqalar), kuzatish joylari esa, meteorologik va gidrologik bo’lishi mumkin. Meteorologik stantsiyada vaqtning ahamiyati. Meteoro-logik elementlarning miqdori vaqt oralig’ida va hudud bo’ylab o’zgarib turadi. Shu sababli atmosferada sodir bo’layotgan jarayonlarni o’rganish uchun o’lchash ishlarini hududning ko’p-gina joylarida aniq bir vaqtda, agar kerak bo’lsa, meteorologik stansiyalardan olingan ob-havo ma’lumotlarini o’zaro solish- tirish mumkin bo’lishi uchun kuzatish joylari hudud bo’ylab turg’un bir joyga o’rnatiladi, asboblar bo’yicha kelisxilgan ba-landlikda kuzatishlar olib boriladi. Masalan, barcha gidro-meteorologik stansiyalarda havo harorati va havo namligi yer yuzasidan 2 m balandlikda kuzatilsa, shamol yo’nalishi va tezligi 10 -12 m balandlikda aniqlanadi. Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligidagi barcha mamlakat-larda meteorologik kuzatishlar kelisxilgan muddatlarda Moskva vaqti bo’yicha olib boriladi. Buning uchun meteorologik stansi-yalarda vaqt xizmati ish yuritishi lozim. Stansiyada soatning bo’lishi shart. Soatning to’g’ri ishlashi radio orqali beriladigan aniq vaqt signali orqali har kuni tekshirilib turiladi. Meteorologik asboblar haqida umumiy tushuncha. Meteo-rologik elementlarni qayd etish uchun xizmat qiladigan asbob va uskunalar meteorologik asboblar deb ataladi. Ko’pgina asboblar kerakli miqdorni bevosita ko’rsatadi, lekin ayrimlari bo’yicha olingan sanoq yordamida ma’lum hisoblashdan so’ng, kerakli natijaga erisxiladi. Meteorologik kuzatishlarda masofadan o’lchaydigan as-boblar keng qo’llaniladi. Ular yordamida bir necha ming metr masofada turib, ob-havo elementlarini o’lchash mumkin. Ama-liy maqsadlarda o’lchanadigan miqdorni aniqlashda uzluksiz yozib turadigan asboblardan foydalaniladi. Meteorologik asboblarga bir qator talablar qo’yiladi. Ularning ba’zilari ko’pchilik asboblarga majburiy hisoblanadi. Barcha meteorologik asboblar har qanday iqlimiy mintaqa-lardagi tabiiy sharoitlarda ishlatish uchun mo’ljallangan. Shuning uchun ular havo harorati -60°C dan +45°C gacha, havo namligi 100% gacha bo’lganda, yomg’ir va qor yoqqanda, tuman bo’lganda va boshqa holatlarda ishlatilishi mumkin. Shu tufayli bu asboblar zanglashdan saqlaydigan materiallardan tayyor-lanib, ular shamol kuchiga, issiq-sovuqqa, chang-to’zonga chi-damli bo’ladi. Meteorologik asboblar meteorologik stansiya-larga ma’lum qutilarda qog’ozga o’rab yuboriladi. Meteorologik elementlarni o’lchash natijalarini bir-biri bilan taqqoslash uchun, odatda, bir xil turdagi asboblardan foydalaniladi. Kuzatish ma’lumotlarida muntazam xatolarga yo’l qo’y-maslik maqsadida, meteorologik asboblar vaqti-vaqti bilan tekshirilib turiladi. Meteorologik asboblar Boshgidrometning tekshiruvchi bo’limlari orqali olib borilib, ular ishlab chiqa-rilayotgan va gidrometeorologik stantsiyalarda ishlatilayotgan asboblarning sozligi va ishonchliligi bo’yicha nazorat ishlarini olib borishadi. Har bir meteorologik stansiya va kuzatish joylarida kuzatishlarning uslubiy ko’rsatmalarga muvofiq olib borilayotgani markazdagi rahbariyat tomonidan nazorat qilinib turiladi. Nazoratchilar stantsiyada olib borilayotgan ishlar bilan batafsil tanishadilar, asboblarning to’g’ri ishlashini tekshira-dilar, kerak bo’lsa, ayrim ta’mirlash ishlariga boshchilik qiladilar va kuzatuvchilarga ko’rsatmalar beradilar. Meteorologik stansiyalar va meteorologik maydoncha. Atmosferada sodir bo’ladigan tabiiy jarayon va hodisalar, ya’ni barcha meteorologik elementlarni o’lchash ishlari meteorologik stansiyalarda olib boriladi. Ko’pchilik o’lchashlar meteorologik maydonchada o’rnatilgan stansiyaning xizmat xonasida o’rna-tilgan asboblar orqali amalga oshiriladi. O’lchash sharoitining bir xil bo’lishiga erishish maqsadida ma’lum talablarga javob beradigan bir xil turdagi asboblardan foydalaniladi. Shuning uchun meteorologik asboblarni joylashtirish, joyini tanlashda unda asboblarni o’rnatishga va ularning ishlash holatini nazorat qilib turishga katta e’tibor beriladi. Meteorologik stansiyalar. Ob-havoni har doim uzluksiz kuzatib boruvchi ko’pdan-ko’p meteorologik stansiyalar mam- lakatimizning yirik shaharlarida va ularning atrofida, cho’l va sahrolarida, tog’larida, dovonlar va muzliklarida mavjud (3-rasm). 3-rasm. Meteorologik stansiya va maydonchalar Mana shu stansiyalarda havo harorati maxsus budka ichiga joylashtirilgan termometrlar yordamida o’lchanadi. Shuningdek, tuproq yuzasining va uning 3 m gacha bo’lgan chuqurlikdagi harorati ham o’lchanadi. Kuzatishlar oralig’ida haroratning eng katta va eng kichik qiymatlari ham maxsus termometrlar yordamida aniqlanadi. Havo bosimi barometrlar yoki aneroidlar yordamida o’lchanadi. Havoning namligini o’lchash uchun gigrometrlar qo’llaniladi. Bundan tashqari, shu maqsad uchun ikki termo-metrdan tashkil topgan psixrometrlar ham ishlatiladi. Undagi termometrlardan birining simobli uchi suvli likobchaga tushi-rilgan batist bo’lakchasi bilan o’ralgan «ho’llangan» termometrning darajasi nam batistni, quruq termometrning darajasi esa atrofdagi havoning haroratini ko’rsatadi. Ularning ayirmasi havo namligiga qarab turlicha bo’ladi: havo quruq bo’lsa, ayirma katta bo’ladi yoki aksincha. So’ngra maxsus jadval yordamida havo namligi topiladi. Meteorologik (psixrometrik) budka – bu meteorologik asboblarni Quyosh ta’siri, yer nurlanishi, atrofdagi buyumlar, shuningdek, shamol va yog’inlardan saqlaydigan ichiga meteo-rologik asboblar – namlik va harorat o’lchagichlar o’rnatila-digan yaxshi shamollatiladigan maxsus quticha. Dunyodagi barcha kuzatish stansiyalarida bir xil, ya’ni yer sirtidan 2 m balandlikda o’rnatiladi. Meteobudka XIX asrning 60- yillarida Angliyada Stivenson tavsiya etgan konstruktsiya bo’yicha qurilgan. Budkaning eshigi shimol tomonga qaratilgan bo’lib, 2 qavat tomi bor. Demak, biz har kuni ommaviy axborot vositalaridan eshita-digan havo harorati va namligining qiymati deganda, aynan ana shu budka ichida qayd etilgan haqiqiy o’lchov tushuniladi. Shamol tezligi va uning yo’nalishi fiyugerlar yordamida o’lchanadi. Yerga tushgan yog’inlarning miqdorini o’lchash uchun maxsus yog’in o’lchagichlar ishlatiladi. Bulardan tashqari, meteorologik stantsiyalarda havo haroratini, uning namligi va bosimini uzluksiz yozib borish uchun o’zi yozuvchi asboblar: termograf, gigrograf va barograflardan foydalaniladi. Ayrim stantsiyalarda yomg’ir miqdorini yozib boruvchi asbob - plyuviografiar ham o’rnatilgan. Bu asbob yordamida yomg’ir-ning yog’a boshlagan va to’xtash vaqtini, uning miqdorini hamda qay vaqtda qanday yoqqanligini bilib olish mumkin. So’nggi vaqtlarda hozirgi zamon texnikasiga asoslangan yangidan- yangi asboblar yuqoridagi maqsadlar uchun ishlatil-moqda. Shamol tezligi va uning yo’nalishini uzluksiz yozib bo-ruvchi avtomat anemorumbograf, shudring miqdorini o’lchov-chi rosograf, haroratni o’lchashda ishlatiladigan termistorlar shular jumlasidandir. Shuni ham aytib o’tish kerakki, meteoro- logik stansiyalar inson borishi qiyin bo’lgan tog’larda va inson yashamaydigan orollarda ham bor. Bunday joylarda muta-xasissiz ishlaydigan va ob-havo haqida muntazam ma’lumot yuborib turadigan avtomat radiometeorologik stantsiyalar o’rnatilgan. Mana shunday stansiyalardan bir nechtasi tog’larda joylashgan. Meteorologik stantsiyalardan tashqari, yana meteo-rologik post, balanddagi kuzatish majmui, aerologik stansiyalar va meteorologik radiolokatsiya stansiyalari (MRL) mavjud. Meteorologik maydoncha. Meteorologik maydoncha shun-day joyga o’natiladiki, unda o’lchangan meteorologik element-lari chor-atrofdagi hudud ob-havosini ifodalashi kerak. «Gidrometeorologik stansiya va kuzatish joylari uchun ko’rsatmalar» (3- nashr, 1-qism, 1958-y) ga ko’ra, meteorologik maydonchaning o’lchami 26x26 m (eng kichik o’lcham 16x20 m ruxsat beriladi). Maydoncha chor- atrofning qanday bo’lishidan qat’iy nazar, iloji boricha tekis va ochiq joyda joylashgan bo’lib, сув havzalaridan 100 m dan ortiq masofadagi uzoqlikda