METEOROLOGIK STANSIYALAR VA POSTLARNI TASHKIL QILISH Mashg‘ulotning maqsadi: Meteorologik stansiyalar va postlarni tashkil qilish tamoyillari bilan tanishish hamda meteorologik maydonchaning tuzilishini o‘rganish. Topshiriqlar: 1. Darslik va o‘quv qo‘llanmalardan foydalanib, meteorologik stansiyalar va postlarni tashkil qilishni o‘rganish; 2. Meteorologik maydoncha va postning tarxini chizish; 3. Meteorologik maydoncha va postda o‘rnatiladigan asboblar-ning o‘rnatish tartibini ishchi daftarga yozing; 4. Kuzatish muddatlari va kuzatish tartibini daftarga yozing. Kerakli materiallar va asboblar: meteorologik stansiya ma’lumotlari, darslik va o‘quv qo‘llanmalar, jadvallar, meteorologik maydoncha tarxi, ishchi daftar, chizg‘ich va boshq. 1.1. Meteorologik stansiyalar va postlar Atmosferadagi fizikaviy jarayonlarning hosil bo‘lishida ishtirok etadigan kattaliklarga meteorologik elementlar deyiladi. Insoniyatning xo‘jalik faoliyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan asosiy meteorologik elementlarga quyosh radiatsiyasi, atmosfera bosimi, havo harorati va namligi, shamol, bulutlilik, yog‘inlar, tuproq harorati va namligi, bug‘lanish kabilar kiradi. Meteorologik tadqiqotlar asosan kuzatish, ma’lumotlarni tahlil qilish orqali olib boriladi. Meteorologik kuzatishlar maxsus asboblar yordamida meteorologik elementlarning son qiymatlarini aniqlaydi. Atmosferadagi hodisalarni vizual ravishda kuzatish natijasidagina ularni tavsiflash mumkin. 1 Dunyoning barcha meteorologik stansiya va postlarida yagona dastur asosida kuzatish olib boriladi. Ob-havo to‘g‘risida ma’lumotlarni tuzishda Yerning sun’iy yo‘ldoshlari, tele- va radiometrik, aviatsion va avtomatik stansiyalardan olingan ma’lumotlar nihoyatda qimmatli hisoblanadi. Meteorologik stansiyalar va postlar bajaradigan ishining hajmiga ko‘ra bir necha (I, II, III) turlarga, bajaradigan ishining mazmuniga ko‘ra esa asosiy va maxsus stansiya va postlarga bo‘linadi. Asosiy meteorologik stansiyalar va postlarda havo harorati va bosimi, shamol tezligi va yo‘nalishi, atmosfera yog‘inlari va qor qoplamining qalinligi, zichligi va undagi suv zaxirasi, meteorologik ko‘rinuvchanlik uzoqligi, tuproqning yuzasidagi va turli chuqurliklardagi harorati o‘lchanadi. Maxsus stansiya va postlar xalq xo‘jaligining turli sohalarini kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Agrometeorologik stansiyalar maxsus postlar qatoriga kirib, qishloq xo‘jaligini zarur agrometeorologik ma’lumotlar bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Agrometeorologik stansiya va postlarda kuzatishlar parallel ravishda (bir tomondan meteorologik elementlar, ikkinchi tomondan o‘simliklarni rivojlanish holati) olib boriladi. Meteorologik elementlarga qo‘shimcha ravishda ularda tuproq namligi, harorati, bug‘lanish, tuproqning muzlash chuqurligi kabi kattaliklar ham kuzatiladi. Shuningdek, fermer xo‘jaliklarida ekinlarninng o‘sishi va rivojlanishi fazalari, meteorologik hodisalardan (do‘l, jala, qurg‘oqchilik, qora sovuq va boshq.) zararlanish, zararkunandalar va kasalliklarning salbiy ta’siri, o‘simliklarning biologik mahsuldorligi va hosildorligi, ekinlarning qalinligi, begona o‘tlar bilan ifloslanganligi va boshqalar kuzatib boriladi. Bulardan tashqari yilning sovuq davrida ekin ekiladigan tuproq harorati, dalaga tushgan yog‘in miqdori, ekish davridagi tuproq namligi, bug‘lanish, tuproqning muzlashi, qishki ekinlar va daraxtlarning holati haqida ham ma’lumotlar yig‘ib boriladi. Ob-havo haqida olingan ma’lumotlar asosida, ekish muddatlari, bahorgi va kuzgi sovuqdan zararlanish ehtimoli, agrotexnik tadbirlar muddati, qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun noqulay sharoit haqida meteorologik postlar, stansiyalar, tegishli tashkilotlarga ma’lumotlar beradi. Ayrim meteorologik elementlar, bir hududdan ikkinchi hududga ko‘chishda mahalliy sharoitga bog‘liq holda o‘zgaradi. Qor bo‘roni, jala 2 yog‘inlari, momoqaldiroq shunday elementlarga kiradi. Bu hodisalarni kuzatish uchun meteorologik postlar tashkil etiladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan barcha meteorologik stansiyalar va postlar O‘zgidromet (O‘zbekiston gidrometeorologiya xizmati markazi) ga bo‘ysunadi. Uning tarkibiga viloyat va Qoraqalpog‘iston respublikasi gidrometeorologiya boshqarmalari, ob-havo byurolari, zonal ilmiy- tadqiqot institutlari kiradi. Meteorologik stansiyalar va postlar kuzatish natijalarini O‘zgidrometning o‘sha yerdagi tezkor organlariga ma’lum qiladilar va hududlardagi korxona hamda fermer xo‘jaliklariga kunlik, 3 kunlik, haftalik va dekadalik ob-havo ma’lumotlarini, agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish muddatlarini, ekinlarning holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni O‘zgidrometga etkazib beradi. Toshkent shahridagi Gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot instituti agrometeorologiya va gidrometeorologiya sohasida ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 17 noyabrda “O‘zbekiston Respublikasi gidrometeorologiya xizmati faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori e’lon qilindi. Unda suv va qishloq xo‘jaligi, energetika, shaharsozlik, sanoat, transport va turizm kabi ob- havoga bog‘liq iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishiga ko‘maklashuvchi gidrometeorologik xizmatlar sifatini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan. Hozirgi kunda Qoraqalpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda gidrometeorologik stansiyalar va postlar ishlab turibdi. 1.2. Meteorologik maydonchaning tuzilishi Meteorologik stansiyalar meteorologik maydoncha va xizmat binosidan iborat bo‘ladi. Meteorologik maydonchada meteorologik elementlarni o‘lchaydigan asboblar o‘rnatiladi. Meteorologik stansiya va postlar atrofi ochiq, ya’ni daraxt va binolar bilan to‘silmagan bo‘lishi kerak. O‘rnatilgan asboblardan olingan ma’lumotlar shu joy uchun xarakterli bo‘lgan meteoelementlarning haqiqiy qiymatini ko‘rsatishi maqsadga muvofiqdir. Meteorologik maydonchaga o‘rnatilgan asboblardan olingan ma’lumotlarni solishtirish mumkin bo‘lishi uchun 3 maydonchaning joyi to‘g‘ri tanlanishi va asboblar qat’iy talab va tartib asosida o‘rnatilishi kerak. 1.2.1-rasm. Meteorologik maydonchaning ko‘rinishi Maydoncha relefi tekis gorizontal holatdagi yerdan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida tanlanib, tomonlari shimoldan janubga va sharqdan g‘arbga yo‘nalgan bo‘lishi lozim (1.2.1-rasm). Meteorologik maydonchaning o‘lchami mazkur stansiyada o‘rnatiladigan asboblar soni, ish hajmiga bog‘liq. Standart maydonchaning o‘lchami 26x26 m (1.2.2-rasm), eng kichik maydonchaning o‘lchami 20x10 m bo‘lishi mumkin. Aktinometrik kuzatishlar olib boriladigan stansiyalarda maydonchaning o‘lchami esa 26x36 m bo‘lishi lozim. Bunda to‘rtburchakning uzun tomoni shimoldan janubga qaragan bo‘ladi. Maydoncha tekislanadi, o‘simlik ildizlari va boshqa halaqit beradigan narsalardan tozalanadi. Agrometeorologik postlardagi maydonchaning o‘lchami 6x5 m bo‘ladi. Tanlangan maydonchaning chegarasi sim to‘r bilan o‘rab chiqiladi. Maydoncha yog‘och panjara bilan o‘ralganda, panjaradagi reykalar oralig‘i 20 sm qilib qo‘yiladi. Maydonchaning shimol tomonidan kirish uchun eshik o‘rnatiladi. Barcha meteorologik stansiyalar maydonchasidagi asboblar bir-biridan va atrofdagi to‘siqlardan 4-6 metr masofada, bir birini to‘smaydigan va erkin havo 4 aylanishini ta’minlaygan holda joylashtirilishi kerak. Maydonchaning shimol tomonida nisbatan baland- flyuger, anemorumbometr, yaxmalak o‘lchagich o‘rnatiladi. Uning janubiy qismida tabiiy holati saqlangan va tuproq haroratini o‘lchash uchun o‘tdan tozalangan yumshatilgan yer ajratiladi. Tabiiy holati saqlangan joyning janubiy qismiga qor o‘lchagich reykalar o‘rnatiladi. Maydonchaning o‘rta qismiga psixrometrik budka, o‘ziyozgich asboblar uchun budka, yog‘in o‘lchagich va plyuviograf o‘rnatiladi. Aktinometrik asboblar maydonchaning tabiiy qoplamali joyining janubiy qismiga o‘rnatiladi. Boshqa barcha asboblar, bir-biriga xalaqit bermaydigan holda. maydonchaning shimol tomonida o‘rnatiladi. Meteorologik maydoncha va postlarning tabiiy holatini saqlash maqsadida asboblardan hisob olish uchun boriladigan yo‘laklarning eni 40-50 sm bo‘lishi va kuzatuvchi asboblarga shimol tomonidan kelishi kerak. Qor bir tekis yoqqanda yo‘laklarni qordan tozalash tavsiya qilinmaydi. Bahor va yozda o‘simliklarning balanligi 20 sm dan oshmasligi, o‘rilgan o‘tlar maydonchadan tashqariga olib chiqilishi lozim. Agrometeorologik postlarning joyini tanlash talabi meteorologik stansiyalarni tanlash talabi bilan bir xil. Agrometeorologik postda Selyaninov budkasi va yog‘in o‘lchagich o‘rnatiladi. Tuproq termometrlari o‘tdan tozalangan va tuprog‘i yumshatilgan kichik maydonchaga o‘rnatiladi. Tuproq termometrlariga yaqin yerga qor o‘lchagich reykalar ham o‘rnatiladi. Aspiratsion psixrometr ham 2 metr balandga osib quyiladi. 5