Mikrobiologiya, virusologiya va immunologiya moduliga kirish Maruza rejasi: 1. Mikrobiologiya, virusologiya va immunologiya fanining maqsadi. 2. Mikrobiologiya, virusologiya va immunologiya fanining vazifalari. 3. Mikroorganizmlarning sistematikasi 4. Mikroorganizmlarning klassifikatsiyasi 5. Mikroorganizmlar morfologiyasi. 6. Prokariotlar gaploid organizmlar 7. Bakteriya hujayrasining tuzilishi 8. Bakteriyalarning kapsula, spora xosil qilishi 9. Bakteriyalarning xarakatlanishi. Asosiy va tayanch iboralar: Mikrobiologiya, parazitologiya, sistematika, klassifikatsiya, morfologiya, bakteriologiya, virusologiya, immunologiya, mikologiya, protozoologiya, klon, shtamm, aralash kultura,sof kultura. Prokariot, kapsula, spora, nukleoid, sitoplazma xivchin, monotrix, amfitrix, lofotrix, peretrix, pili, fimbriya. Mikroorganizmlar tabiatda 3,5 mlrd yil oldin paydo bo‘lgan degan tahminlar bo‘lib, mikrobiologiya (kichik, hayot, fan) – mayda, sodda, ko‘zga ko‘rinmaydigan 1 hujayrali organizmlar to‘g‘risidagi fan. Bu fan mikroblarning hayot faoliyati, ular ta’sirida odam, hayvon va o‘simliklar organizmida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar qonuniyatlarini o‘rganadi. «Mikrob» terminini-1878 yil fransuz olimi Sedillo ishlatgan. Mikrobiologiya - 1 necha tarmoqlarga bo‘lingan bo‘lib: 1. Qishloq xo‘jalik mikrobiologiyasi 2. Veterinariya mikrobiologiyasi 3. Sanoat yoki texnika mikrobiologiyasi 4. Oziq ovqatlar mikrobiologiyasi 5. Kosmik mikrobiologiyasi 6. Tibbiyot meditsina mikrobiologiyalar bo‘linadi. Tibbiyot mikrobiologiyasi o‘z navbatida: A) Bakteriologiya (bakteriyalar to‘g‘risida ta’limot) B) Virusologiya (viruslar to‘g‘risidagi ta’limot) V)Immunologiya (organizmni begona, yot moddalardan himoya qilish vositasi) G)Mikologiya (organizmga ziyoni bo‘lgan zamburug‘lar faoliyatini o‘rganish) D)Protozoologiya (1 hujayrali potogen sodda jonivorlar faoliyatini o‘rganish) Tibbiyot mikrobiologiyasi 2 qismdan iborat bo‘lib: 1. Umumiy mikrobiologiya – bu qismda mikroblarning tuzilishi, fiziologiyasi, genetikasi, ko‘payishi, nafas olish va oziqlanishi, mikroblar bilan makroorganizm o‘rtasidagi munosabati, immunitetni o‘rganadi. 2. Xususiy mikrobiologiya – yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilarining morfologik, biokimyoviy, patogenlik xususiyatlari, bu kasalliklarni laboratoriya usulida aniqlash, maxsus davolashva profilaktikasi o‘rganiladi. Virusologiyaning asosiy vazifalari: Yangi topilgan viruslar qo‘zg‘atadigan kasalliklar,xususan viruslarning o‘sma kasalliklaridagi o‘rnini aniqlash, virusli kasalliklarga aniq vato‘g‘ri tashxis qo‘yish, ularni oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqishdan iborat. Immunologiya fani keyingi yillarda tez suratda rivojlanib - Immunitet – organizmning ichki muhit gomeostazini ham ekzogen (tashqi), ham (endogen)yot omillar ta’siriga nisbatan normada ushlabturuvchi tizim tushuniladi. Meditsina mikrobiologiyasi patogen va shartli mikroblarning xossalarini,ularning kasallik qo‘zg‘atishdagi, yani infeksion jarayondagi rolini, kasalliklarini laborotoriya diagnostikasini, oldini olish choralarini va boshqalarini ko‘rib chiqadi. Meditsina mikrobiologiyasi o‘z navbatida virusologiya, immunologiya sanitar mikrobiologiya, parazitologiya, mikologiya kabi bo‘limlarga bo‘linadi. Mikrobiologiya, virusologiya va immunologiyaning muvaffaqiyatlaridan biri infeksion kasalliklarga qarshi kurash choralari aniqlanganligidir. Kasallikni o‘z vaqtida aniqlash, infeksiya manbaini zararsizlantirish, umumiy va maxsus profilaktika qilish, infeksion kasallikni xalqimiz orasida kamaytirishga va butunlay yo‘q qilishga olib keladi. Tibbiyot mikrobiologiyasi, immunologiyasi va virusologiyasining vazifalari – yuqumli kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini aniqlash, bunday kasalliklarni oldini olish, ularni iloji boricha kamaytirish, patogen mikroorganlarni bartaraf etish hisoblanadi. Bunday ishlar asosan: (SES), bakteriologik, virusologik immunologik laboratoriyalarda, ilmiy tekshirish institutlarida va tibbiyot oliy yurtlarining mikrobiologik, virusologik, immunologik laboratoriyalaridaamalga oshiriladi. Yuqumli kasalliklarga tashxis qo‘yishda mikrobiologik tekshirish usullaridan foydalaniladi. Bunda: 1. Mikroskop yordamida tekshirish – bu tekshirishning 5 bosqichi bo‘lib, asosan kasallik qo‘zg‘atuvchisining morfologik, tinktorlangan xususiyatlari,mikroblarning bo‘linishi, shakli, harakati aniqlanadi. 2. Bakteriologik usul – mikroblar sun’iy oziq muhitga ekiladi, gumon qilingan mikroblarning sof kulturasi ajratib olinadi, olingan mikroblarning fermentativ faolligi, antibakterial dorilarga ta’sirchanligi, antigenlik va boshqa xususiyatlari o‘rganiladi. 3. Biologik usul – yuqumli materiallarni turli hayvonlarga yuqtirish yo‘li bilan kasallik qo‘zg‘atuvchisini ajratib olinadi va uning patogenligi, tekshiruv materialida zaharli moddalar bor-yo‘qligi aniqlanadi. 4. Serologik usul – immun zardob yordamida reaksiyalar qo‘yilib kasallik tashxisi aniqlanadi. Bu usul kasallik qo‘zg‘atuvchisini ajratish mushkul bo‘lganda yaxshi samara beradi va tezkor usul hisoblanadi. 5. Allergik usul – ma’lum bir yuqumli mikrobga nisbatan organizmda yuqori sezgirlik holati paydo bo‘lib, bu makroorganizmlarning mikrob antigeniga javoban o‘ziga xos reaksiyasi bo‘lib – bu holat allergik sinamalar yordamida aniqlanadi. Tibbiyot mikrobiologiyasining tarixi va rivojlanishi 3 davrga bo‘linadi: 1. Kuzatuv davri yoki mikroskopik davr – 1700 yil oxirigacha. Bulardan mikroskopik davr bo‘lib, buning asoschisi gollandiyalik olim Antoniy Levenguk (1632-1723y. ) hisoblanadi. Birinchi marotaba linza yordamida mikroblarni har xil ko‘rinishida ekanligini ko‘rgan va tabiat mo‘jizalarini ochib bergan. 2. Morfologik davr – 1700-1800 yillar Mikroblarning morfologik davrining asoschisi fransuz olimi Lui Pasterdir. Bu olim mikroorganizmlarni morfologik va fiziologik xususiyatlari bilan farq qilishini aniqladi. Bundan tashqari mikroorganizmlarning odam hayotidagi roli, sterilizatsiya, aseptika, antiseptika, kasallikka qarshi vaksina tayyorlash kabi ishlarni bajaradi. 3. Fiziologik davr – 19 asr va xozirgi vaqtgacha bo‘lgan davrlar Mikrobiologiyaning fiziologik davri asoschilardan biri Robert Kox hisoblanadi. Bu olim mikroblarni o‘stirish, sof kultura olish kabi ishlarni bajaradi. Bundan tashqari sil kasalligi qo‘zg‘atuvchisini sof xolda ajratib oldi. Mikrobiologiya rivojlanishida viruslarning ochilishi, immunologiyaning rivojlanishi davrlari mavjud bo‘lib, har birlarining asoschilari bu sohada juda ko‘p ishlarni bajarishgan. Bu olimlar-D. I. Ivanovskiy, I. I. Mechnikov va boshqalardir. Abu Ali Ibn Sino (980-1037) – yuqumli kasalliklarni ko‘zga ko‘rinmaydigan tirik mavjudotlar qo‘zg‘atishi, bular suv, havo orqali tarqalishini aniqlagan. 1590y. - Gans va Yansenlar shishadan asbob yasab – mayda jism ko‘rdilar. 1609-1610 Galiley 1-marta oddiy mikroskop yaratgan. Levenguk – 160-300 marta kattalashtirib ko‘rsatadigan mikroskop kashf qilgan. Samoylovich – rus olimi – toun kasalligini mikroblar tomonidan paydo bo‘lishini aytgan edi. E. Jenner (1749-1823) – sigirdan olingan chinchechak virusi bilan odamlarni emlab, bu infeksiyaga qarshi immunitet xosil qilish usulini ishlab chiqdi. 1839y. Sheynleyn kal (favus) kasalligini patogen zamburug‘lar qo‘zg‘atishini ishlab chiqdi. 1843 y. Grubi kirma temiratki 1849-1854 y. Pollender Daven kuydirgi mikrobini topdi. Lui Paster (1822-1945) uglevodlarning bijg‘ishi, sutning achishi (mikroblarning fermentlik faoliyati sababli) – 1860-61, O2 – siz sharoitda yashaydigan – anaeroblar borligini, bijg‘ish ham faoliyati tufayli vujudga kelishini isbotladi, vino, pivolarning achib qolishi, - oziq-ovqat mikrobiologiyasiga asos soldi. U parrandalar vabosi, kuydirgi, qutirish kasalliklariga qarshi vaksina tayyorlash usulini ishlab chiqdi. U oziq muhitlarga tashqaridan yot mikroorganlar tushmaslik usulini topdi. U anaerob bakteriyalarni topdi. Robert Kox (1843-1910) – mikroorganizmlarni quyuq muhitlarda ekib, mikrobning toza kulturasini ajratib oldi. Mikroskop bilan ishlashda immersion sistemasini joriy etdi. 1) Sil kasalligi mikrobini (1882) topdi(tuberkulin moddasini ajratib oldi). 2) Vabo mikrobini topdi. 3) Mikrobning sof kulturasini ajratib oldi. Mechnikov (1845-1916) - fagatsitoz paz-ya va antibiotiklarni ajratib olish texnikasini ishlab chiqdi. 1924-25 y. - Ramon – anatoksinlarni tayyorlash usullarini ishlab chiqdi. 1919 y. - Kalmet, Geren silga qarshi BSJ ni 1931 y. - Jerar – toun kasalligiga qarshi 1939 y. – Teyler – sariq isitmaga. 1942 y. – Gayskiy – tulyaremiyaga 1955 y. – Seben bolalardagi shol (poliemilit) – tirik vaksina ishlab chiqdilar. Rus olimiIvanovskiy 1892 yilda tamaki bargi kasalligini viruslar qo‘zg‘atishini isbotladi. Gamaley (1859-49) – bakteriyalarning viruslari – bateriofaglar faoliyati bilan tanishdi. Zilber (1894-66) kanali ensefalit virusini topdi. Timakov (1905-77) – mikroorganizmlar genetikasi L-shakl bakteriyalar, mikoplazmalarning oddiy yuqumli kasalligini aniqladi. Isaev – rishta kasalligini yo‘qotdi. Klassifikatsiya (tasnif) – organizmlarning o‘xshashligi va qarindoshligiga qarab, taksopometrik (taksop) guruhlarga joylashishi. Nomenklatura – taksopometrik guruhlarning xalqaro qoidalarga mos keladigan nomlari. 1923 yil Berji bakteriyalarning 1-xalqaro aniqlagichini tuzdi. 1980 yil 1 yanvarda kuchga kirgan bakteriyalarning yangi nomenklaturasi kodeksi bo‘yicha prokariot olamining quyidagi tasnifi kategoriyalari joriy qilindi: tur – urug‘ – oila – tartib – sinf – bo‘lim. Bakteriyalar turi quyidagi xossalari bo‘yicha aniqlanadi: 1) Kelib chiqishi umumiy. 2) Muayyan yashash muhitga moslashishi. 3) Moddalar almashinuvi va tur orasidagi munosabatlari o‘xshash 4)Irsiy apparativa fiziologik belgilari o‘zaro yaqin bo‘lgan populyatsiyalar yig‘indisi. Bakteriyalarni nomlash uchun binomenal K. Linney nomenklaturasi (2 nomlik) qabul qilingan. Bunda har bir mikroorganizm urug‘ va tur nomi bilan ataladi. Urug‘ katta harf bilan, tur kichik harf bilan yoziladi. Masalan: yiring x\k kokklar – Stafilokokkus aureus Klon – 1 mikrob hujayrasining ko‘payishidan xosil bo‘ladigan hujayralar yig‘indisi. Shtamm – odam va hayvon organizmiva tashqi muhitdan ajratib olingan 1 turdagi bakteriyalar kulturasi. Aralash kultura – tabiiy substratlar, nosteril bo‘shliqlar (oziq moddalar, suv, havo, tuproq) lardan ajratib olingan har xil mikroblar yig‘indisi. Sof kultura – 1tur vakillaridan tashkil topgan populyatsiya yig‘indisi. Bakteriyalar sistematikasi: 1994 yilda sistematikaning yangi 4 jildi chop etildi. Bu sistemada bakteriyalarning 35 guruhi bor. Meditsina mikrobiologiyasi asosan patogen mikroorganizmlarni o‘rganadi, bular xilma-xil bo‘lib, quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Bakteriyalar, spiroxetalar, rikketsiyalar, xlamidiyalar, mikroplazmalar, aktinomitsetlar, zamburug‘lar, sodda hayvonlar. Mikrobiologiya fanini o‘rganish har bir sohadagi shifokor uchun zarurdir. Yuqumli kasalliklarni keltirib chiqarishda mikroorganizmlarning roli kattadir. Bularni mikrobiologik usullarda tekshirib, to‘g‘ri diagnoz qo‘yib davolashda davolovchi shifokorlar uchun ahamiyati kattadir. Bakteriyalar-(yunoncha so‘z bo‘lib, bacterion-tayoqcha demakdir) bir hujayrali, xlorofilsiz mikroorganizmlar bo‘lib, asosan bo‘linib ko‘payish xususiyatiga ega. Bakteriyalar bir-birlaridan shakllariga qarab, surtmada joylanishiga qarab, katta-kichikligiga qarab farqlanadi. Shakliga qarabbakteriyalar sharsimon, tayoqchasimon yoki silindrsimon (asl bakteriyalar) burama bakteriyalar, spirallilarga bo‘linadi. Bundan tashqari, tayoqchasimon bakteriyalar ham mavjuddir. Tayoqchasimon bakteriyalar yoki asl bakteriyalar (yunoncha so‘z bo‘lib bacteria-tayoqcha demakdir) silindrsimon shaklda bo‘lib, bu bakteriyalar ham katta- kichikligiga, surtmada joylanishiga, tayoqchani uchining ko‘rinishiga qarab bir- biridan farq qiladi. Katta-kichikligiga qarab (razmer) Bakteriyalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: A) juda mayda- 0,1 - 1,0 mkm (ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi) B) mayda- 1,2 mkm (brusullyoz, tulyaremiya qo‘zg‘atuvchisi) V) o‘rtacha- 10 mkm (ichak tayoqchasi va boshqalar) G)katta, yirik-10 mkm,undan yuqori (kuydirgi kasalligini qo‘zg‘atuvchisi) Surtmada joylanishiga qarab: yakka-yakka bo‘lib joylashadi, juft-juft bo‘lib joylashsa-diplobakteriyalar, agar spora xosil qilsa diplobatsillalar deb ataladi, bakteriyalar surtmada zanjirsimon bo‘lib joylashsa streptobakteriyalar deb ataladi, agar spora xosil qilsa streptobatsillalar deb ataladi, tayoqchaning uchini ko‘rinishiga qarab ham har xil bo‘lishi mumkin (misollar keltiriladi). Bakteriyalarni kattaligi mikrofologiyasini o‘rganish meditsina mikrobiologiyasining amaliy mashg‘ulotlarida katta ahamiyatga ega bo‘lib, patogen mikroblarni ajratib olishda va ularni bir-biridan farqlashda (differensirovka) va bazi bakteriyalarni morfologik belgisini o‘rganib, shu kasallikka diagnoz qo‘yishda xizmat qiladi. Shuni esda saqlash kerakki. bazi xollarda tashqi muhit ta’sirlari natijasida bakteriyalar o‘z shaklini o‘zgartiradi, bu hodisani polimorfizm hodisasi deb ataladi va fenotipda namayon bo‘ladi. Bakteriyalarning bu xususiyati mikrobiologiya fanining amaliy mashg‘ulotida katta ahamiyatga egadir. Mikroorganizmlarning tuzilishi va o‘rganish usullari. Prokariotlar gaploid organizmlar bo‘lib, bitta genomdan tashkil topgan. Mitoxondriya va Golji apparati yo‘q. Amyobasimon harakatlanmaydi. Ular nukleoid tarkibida bo‘lgan turli xil kiritmalar bo‘lgan sitoplazma, qobiq va boshqa elementlardan tashkil topgan murakkab tuzilishga ega. Bakteriya hujayrasining tuzilishi elektron mikroskop va kimyoviy tekshirishlar yordamida aniqlanadi. Nukleoid prokariotlarda yadro vazifasini bajaradi, ammo tuzilishi va kimyoviy tarkibiga ko‘ra eukariotlar yadrosidan farq qiladi. Nukleoidda yadro membranasi va xromosoma bo‘lmaydi. Uning tarkibida asosiy oqsil – gistonlar ham yo‘q. Nukleoidda DNK ning ikki ipli molekulasi, oz miqdorda RNK va oqsillar bor. Unda hujayraning barcha irsiy ma’lumotlari joylashgan. Bakteriyalarda DNK molekulasi xromosoma deb ataladi. Bakteriya hujayrasida bitta xromosoma bor, chunki ular gaploid Sitoplazmada nukleoid bilan birga avtonom holatda kichik xalqaga o‘xshash DNK molekulasi, ya’ni irsiy ma’lumotlar yozilgan, plazmidalar ham bo‘ladi. Ular bakteriya hayotida muhim rol o‘ynamaydi. Ko‘pgina bakteriyalar sitoplazmasi kolloid holatda bo‘lib, suv, oqsillar, uglevodlar, lipoidlar, mineral tuzlar aralashmasidan iborat. Tiniq suvsimon, sal yopishqoq sitoplazmatik membrana bilan o‘ralgan bo‘ladi. Sitoplazmada diametri 100-200 A ga teng bo‘lgan ribonukleoproteid donachalari mavjud. Bu donachalar ribosomalar deb ataladi. Bakteriyalar sitoplazmasida turli kiritmalar ham uchraydi. Masalan, bug‘ma tayoqchalarida bo‘ladigan valyutin donachalari, lipoproteid tanachalari, glikogen, granulyoma, oltingugurt, kalsiy donachalari va x. k. Bir necha ribosomalar qo‘shilib polisomalarni tashkil qiladi. Ribosoma va polisomalar qo‘shilib, membrana va fibrillyar tuzilmaga birikadi. Ribosomalar bakteriyalarda ribonukleoprotein zarrachalaridan tashkil topgan. Ribosomalar RNK va oqsildan iborat bo‘lib bakteriyalar sitoplazmasida erkin xolda yotadi. Ribosomalar soni har bir hujayrada 100 tagacha va undan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Bakteriyalar protoplazmasida ribosomal RNK (rRNK) dan tashkari informatsion RNK (iRNK) ham bo‘ladi. Mezosomalar bakteriyalar hujayrasining asosiy qismi bo‘lib, ular hujayraning bo‘linishi hamda oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etadi va mitoxondriyalar vazifasini o‘taydi. Lipoproteid tanachalar yog‘ tomchilari ko‘rinishida ko‘pincha batsilla va spirallarda uchraydi. Ular uglevodi ko‘p bo‘lgan oziq muhitlarda bakteriyalarni o‘stirganda ko‘payadi va aksincha. Bu tanachalarni sitoplazmada fuksin bilan bo‘yab ko‘rish mumkin. Valyutin donachalari metoxromatik granula (polimetafosfat) lar hisoblanib, ko‘pincha bakteriyaning chetida joylashadi. Hujayra ichidagi kiritmalarga glikogen va granulyozalar kiradi. Ularni Lyugol eritmasi bilan bo‘yab ko‘riladi. Glikogen donachalari aerob batsillalarda, granulyoza esa ko‘pincha yog‘li-nordon bakteriyalarda uchraydi. Bakteriyalar sitoplazmasida vakuollar xam bor. Ular suvda eruvchan turli moddalardan iborat bo‘lib, lipoproteid tabiatli membrana (monoplast) bilan o‘ralgan. Vakuollar soni 6-10 ta, faol o‘sish davrida 20 tagacha yetadi. Ayrim olimlarning fikricha vakuollar bakteriya hujayrasidagi zaharli moddalar, jumladan ekzotoksin yig‘iladigan joy, 2chi guruh tadqiqotchilarining fikricha ko‘p suv to‘planganda xosil bo‘ladigan tuzilmalardir. Mikrobakteriya, streptokokk, protey, aktinomitset, klostridiy va boshqa mikroorganizmlar rapidosomlar yoki mayda naychalar bo‘ladi. Mikrobakteriyalarda bu naychalar qattiq muhitda harakatni ta’minlaydi. Bakteriya qobig‘i. Bu sitoplazmatik membrana, hujayra devori va kapsula kavati, ayrim bakteriyalarda haqiqiy kapsuladan tashkil topgan. Hujayra devori. Qalinligi 10-35 nm, tarkibi asosan peptidoglikan, murein, mukopeptiddan iborat. Devor mikrob hujayrasini atrof muhitdan ajratib turadi va uning shaklini saqlaydi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra hujayra devori grammusbat va grammanfiy bakteriyalardan keskin farq qiladi. Grammusbatlarda bu devor 95% gacha glikopeptidlardan, 2,5% lipidlar, polisaxaridlar va teyxol kislotalardan, grammanfiy bakteriyalardaatigi 5-10 glikopeptidlar, 25% cha lipidlar, oqsillar va polisaxaridlardan iborat. Bakteriyalarning Gramm usulida turlicha bo‘yalishi hamhujayra devorining kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Hujayra devori faqat bakteriyalar, aktinometsetlar, ko‘k-yashil suv o‘tlari va rikketsiyalarda bo‘ladi. Spiroxeta, mikoplazma va mikobakteriyalarda bu tuzilma bo‘lmaydi. Hujayra devorining mikroblar oziqlanishida katta ahamiyati bor. U moddalarni tanlab o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun turli moddalarning hujayra ichiga o‘tib almashinuv mahsulotlarining tashqariga chiqib turishini ta’minlaydi. Molekulalari uncha katta bo‘lmagan suv, glyukoza, aminokislotalar, yog‘ kislotalar hujayra devori orqali oson o‘tadi. Murakkabrok tuzilishga ega bo‘lgan yirikroq organik moddalar molekulalari hujayra sintez qiladigan fermentlar ta’sirida parchalanib, maydaroq molekulalarga aylangandan keyin teshiklardan sitoplazmaga kiradi. Sitoplazmatik membrana – bakteriya hujayrasi devorining tagida joylashgan tuzilma. Uning qalinligi 5-7,5 nm. U lipid, protein va polisaxarid qavatlaridan iborat. Sitoplazmatik membrananing kimyoviy tarkibi oqsil, fosfolipid, lipoprotein, qisman uglevod va boshqa birikmalardan tashkil topgan. Bu membrana hujayra devorini sitoplazmadan ajratib turadi, membranadan fermentlar (permeaza) yordamida doimiy ravishda bakteriya hayoti uchun zarur bo‘lgan turli moddalar va ionlar o‘tib turadi. Sitoplazmatik membranada bakteriyalar atrof muhitdan kelgan signallar, oziq muhitlar va antibakterial birikmalarni farqlaydi. Membrananing yuzasida joylashgan faol ferment tizimi oqsil, taksin, fermentlar, nuklein kislota va boshqa moddalar sintezida qatnashadi. Sitoplazmatik membranada bir-biri bilan bog‘liq turli xil reaksiyalar amalga oshadi. Hujayra membranasining sitoplazma ichiga botishi natijasida mezosomalar xosil bo‘ladi. Ular hujayra devorining paydo bo‘lishi va hujayraning bo‘linishida ma’lum darajada qatnashadi. Mezosomalar nukleoidlar bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli spora xosil qilishda ishtirok etadi. Sitoplazmatik membrana bakteriya hujayrasining osmotik bosimini ta’minlaydi, hujayra bilan tashqi muhit o‘rtasida to‘siq vazifaini o‘taydi. Turli omillar ta’sirida bakteriya hujayra devoridan maxrum bo‘lishi mumkin. Masalan, lizotsim ta’sirida tayoqchasimon grammanfiy bakteriyalaring hujayra devori qisman erib ketsa, hujayra sferik shaklni egallaydi. Shuning uchun ular sferoplastlar deb ataladi. Bakteriyalarning hujayra devori to‘liq erib ketsa, u xolda protoplastlar deyiladi. Protoplastlar ko‘payish, oqsil, nuklein kislota va fermentlar sintez qilish, spora xosil qilishga moyil, lekin chidamsiz, ayniqsa osmotik bosimning o‘zgarib turishi va mexanik ta’sirotlarga sezgirdir. Ularga bakteriofag ta’sir qilmaydi. Protoplastlarga bakteriyalarning L-shakli misol bo‘la oladi. Uni 1chi marta 1935 yilda Lister institutida aniqlanganligi uchun shu nom berilgan. L-shakl mikrobning o‘zgaruvchanligi natijasidir. Bunday o‘zgaruvchanlik va bakteriyaning hujayra devoridan maxrum bo‘lishi dorilar, jumladan penitsilin ta’sirida vujudga kelishi mumkin. Penitsilin ta’sirida hujayra devori sintezi buziladi, natijada hujayraning o‘sishi, ko‘payishi ham o‘zgaradi. Bakteriyalarning L-shakli turg‘un va noturg‘un bo‘ladi. Noturg‘un shakllar ta’sir etadigan omil bartarf etilsa, bakteriya L-shakldan yana o‘zining tabiiy shaklini olishi mumkin. Turg‘un L-shakl mikoplazmaga o‘xshaydi. Bakteriyalarning kapsula xosil qilishi. Ayrim bakteriyalar turli omillar ta’sirida ko‘plab shilimshiq modda ishlab chiqarib hujayrani qoplaydi. Ba’zi mikroblar faqat odam yoki hayvon organizmiga tushganda kapsula xosil qiladi. Bular pnevmokokklar, kuydirgi, qorason qo‘zg‘atuvchilaridir. Boshqalari (kapsulali bakteriyalar guruhi vakillari) doimo oziq muhitda ham kapsula xosil qiladi. Kapsula mikrob hujayrasini himoyalaydi. , ularga fagotsit hujayralar, antitelolar sezilarli darajada ta’sir qilmaydi. Kimyoviy tarkibi jihatdan aksari bakteriyalarning kapsulalari polisaxaridlardan, kuydirgi tayoqchasining kapsulasi esa polipeptidlardan tuzilgan deb topilgan. Ayrim bakteriyalar (stafilokokk, streptokokk, bug‘ma qo‘zg‘atuvchisi va boshqalar) mikrokapsula xosil qiladi, buni faqat elektron mikroskop yordamida aniqlash mumkin. Uglevodi mo‘l bo‘lgan oziq muhitlarda ko‘pgina bakteriyalar mikrokapsula, saprofit bakteriyalar esa bir necha bakteriya hujayra uchun umumiy bo‘lgan kapsula xosil qiladi. Bunday bakteriyalar zoogleyalar deyiladi. Sporalar. Spora xosil qilish tayoqchasimon bakteriya batsilla va klostridiylarga xos bo‘lib, bu hodisa tashki muhitning noqulay sharoitiga tushganda (masalan, haroratning o‘zgarishi, oziq muhit yetishmasligi, kulturaning qarishi, turli kimyoviy moddalar ta’sir etishi) ro‘y beradi. Sporalar turli omillar ta’siriga chidamli bo‘lib, turni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Odatda bitta hujayrada bitta spora xosil bo‘ladi. Har bir bakteriyaning sporasi o‘ziga xos joylashgan. Masalan, kuydirgi tayoqchasining sporasi faqat bakteriya markazida, qoqshol tayoqchasining sporasi esa uchida bo‘ladi. Spora bakteriyalar vegetativ shaklinig sitoplazmasidagi suvning bug‘lanishi va sitoplazma quyuqlashishi tufayli vujudga keladi. Sporalarda suv miqdori 40% atrofida bo‘lsa, vegetativ shaklda 80-90% hajmda bo‘ladi. Spora xosil bo‘lish jarayoni 16-20 soat davom etadi. Bu jarayonda sitoplazmaning nukleoid tutuvchi bir qismida ko‘p qavatli zich qobiq xosil bo‘lib, hujayraning qolgan qismi nobud bo‘ladi. Sporaning chidamliligi uning tarkibida lipidlar, oqsil, kalsiy tuzlarining ko‘p- ozligi va erkin suv miqdorining keskin kamayib qolishiga bog‘liq. Sporalar atrof muhitda, anabioz tarzda yillab yashashi mumkin. Sharoit yaxshilansa, ya’ni oziq muhit, issiqlik, namlik yetarli bo‘lsa, 4-5 soat davomida spora vegetativ shaklga o‘tib, mikrob yana faoliyatini davom ettiraveradi. Sporalar bakteriyalar tanasida joylashishiga qarab 3 guruhga bo‘linadi: 1-markaziy; 2-subterminal – tayoqchaning bir uchiga yaqin joylashgan; 3-terminal - tayoqchaning eng uchida joylashgan sporalar. Spora xosil qiluvchi patogen bakteriyalar (kuydirgi, qoqshol, gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilari) odam va hayvon organizmida spora xosil qilmaydi. Bu jarayon faqat organizmdan tashqarida kislorod yetarli miqdorda bo‘lgan muhitda ruy beradi. Chunki bu mikroblar obligat va fakultativ anaeroblar hisoblanadi. Mikroorganizmlarni tasnifdlashda ularning spora xosil qilish xususiyatiga e’tibor beriladi. Turli ashyo‘lar, oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmon va boshqalarni mikrobsizlantirish usullarini tanlashda avvalo sporalarning chidamliligi va ulardan muhofaza qilish tadbirlari ko‘zda tutiladi. Xivchinlar. Harakatlanuvchi bakteriyalar ikkiga: 1) sirg‘anib harakatlanuvchi; 2) suzib harakatlanuvchi bakteriyalarga bo‘linadi. Sirg‘anib harakatlanuvchi bakteriyalar tanasining to‘lqinsimon bo‘lishi natijasida harakat qiladi. Bularga Myxococcus, Beggiatoa, T’iot’ri’ lar kiradi. Suzib harakatlanuvchi bakteriyalar suyuq muhitda erkin harakat qiladi. Ularning xivchinlari ingichka, ipsimon, yo‘g‘onligi 0,02-0,06 mkm, uzunligi 6-9 mkm, ayrim spirallarda esa 80-90 mkm. Xivchinlar soni va hujayrada joylashishi bakteriyalarni turga xos belgisi hisoblanadi. Xivchinlar flagellin deb ataladigan, qisqaruvchan oqsildan tuzilgan bo‘lib, keratin, miozin, fibrinogenlar, shuningdek lizin, asparagin va glutamin kislotalar, alanin va boshqa kislotalardan tarkib topgan. Xivchinlar bakteriya tanasi bilan ikkita xalqa orqali birikkan bo‘lib, tashqi xalqa hujayra devorida, ichki xalqa esa sitoplazaitik membranada joylashgan. Xivchinli bakteriyalarning harakatlanishi yorug‘ va qorong‘ilashtirilgan maydonli hamda elektron mikroskoplarda ko‘rib o‘rganish mumkin. Xivchinlar bakteriya hujayrasida joylashishiga ko‘ra 4 guruhga bo‘linadi: 1. Monotrixlar – bita xivchini bo‘lgan bakteriyalar. Bularga vabo vibrioni, ko‘k-yashil yiring qo‘zg‘atuvchisi va x. k. kiradi; 2. Amfitrixlar – bakteriya hujayrasining ikala qutbida bittadan yoki bir tutamdan xivchini bo‘ladi; 3. Lofotrixlar – hujayraning bir qutbida bir dasta xivchinlar bo‘ladi (Ko‘k-yashil tayoqchalar, Alcaligenes faecalis); 4. Peritrixlar – xivchinlar bakteriyaning butun tanasi buylab joylashadi (ichak tayoqchasi, tif-parafit bakteriyalar, salmonellalar) Xivchinlar bakteriyalarning asosiy harakat a’zosi hisoblanadi. Bakteriyalarning parmaga o‘xshab buralib harakat qilishi natijasida suyuqlik xivchin bo‘ylab tarqaladi va bakteriyaning tezligi 50 mkm/sek ga yetadi. Bakteriyaning harakati xivchinlar soni, kulturaning yoshi va xususiyatiga, kimyoviy moddalarning bor-yo‘qligiga, oziq muhitning konsistensiyasi, kimyoviy tarkibi va boshqa omillarga bog‘liq. Monotrix bakteriyalar juda tez harakatlapnadi, 60 mkm/sek ga ham yetishi mumkin. Peritrix bakteriyalar harakati esa juda sust, 5- 10 mkm/sek. Harakatchan bakteriyalar taksis xususiyatiga ega. Bakteriyalarni harakatga keltiruvchi omillarga ko‘ra xemotaksis, aerotaksis va fototaksislar ajratiladi. Bakteriyalar harakatini o‘rganib ayrim bakteriyalar, jumladan vabo vibrioni, tif- paratif, esherixiylar va boshqalarni idenfikatsiya qilishda foydalaniladi. Har xil turdagi bakteriyalar ustida tukchalar (fimbriyalar) bo‘ladi. Ular xivchinlarga nisbatan kalta va ingichka, uzunligi 0,3-1 mkm, yo‘g‘onligi 0,01 mkm, soni 100dan 400gacha. Fimbriyalar 2 tipga bo‘linadi. 1-tipga fimbriyalar ko‘p turdagi bakteriyalarda bo‘lib, adgeziya (yopishish) xususiyatiga ega. Ular yordamida bakteriyalar hayvon va odam hujayralariga yopishadi. 2-tipdagi fimbriyalarga pililar kiradi. Ular enterobakteriyalar, neysseriya, gemofil bakteriyalarda, streptokokkning A guruhida, korinobakteriyalar va boshqalarda topilgan. Pililar hamxivchinlarga o‘xshash bakteriya hujayralarining doimiy tuzilmasi emas. Jinsiy F-pililar asosan E. coli bakteriyalarida topilgan, soni to‘rttagacha, uzunligi 0,3-1 mkm, yo‘g‘onligi 0,01 mkm. Bular naychasimon bo‘lganligi uchun irsiy chatishish jarayonida donordan resipientga pililar orqali irsiy material o‘tadi. Bundan tashqari pililarga ayrim RNK tutuvchi maxsus faglar birikadi. Ko‘pincha bakteriyalar ustida polisaxarid ipchalar chigallari – glikokalikslar (yunoncha calix-qobiq) xosil qiladi. Streptokokklarda protein ipchalardan tashkil topgan tashqi qobiq bo‘ladi va M- oqsil (M-protein) deb ataladi. Qobiq makroorganizm bilan bakteriyalarning o‘zaro ta’sirida muhim ahamiyatga ega. Mikroorganizmlar tuzilish xususiyatiga qarab eukariot va prokariotlarga bo‘linadi. Eukariotlar yuqori darajali mikroorganizmlar hisoblanib, ularning hujayralarida yadro pardasi bilan sitoplazmadan ajralib turadigan differensiallashgan yadrosi mitoxondriya, goldji apparatlaridan iboratdir. Bularga misol qilib sodda jonivorlarni, suv o‘tlari, zamburug‘larni misol qilishimiz mumkin. Prokariotlar esa yadro pardasiga ega emas differensiallashgan yadrosi goldji apparati yo‘q bo‘lib bularga misol qilib bakteriyalarni olishimiz mumkin. Mikroorganizmlarni tashqi tarafdan ichkariga qarab o‘rganilsa ularda kapsula hujayra devori sitoplazmatik parda sitoplazma va undagi moddalar harakat qiluvchi mikroorganizmlarda xivchin kiprikcha spora xosil qiluvchi mikroorganizmlarda spora borligi aniqlanadi. Kapsula. Ba’zi bir mikroorganizmlar tashqi muhit kuchlarining ta’siridan himoyalanish maqsadida hujayra devorini o‘rab turuvchi kuchli shilimshiq modda xosil qilishadi. Kapsula asosan polisaxarid mukopolisaxarid yoki polipeptidlardan tashkil topgan. Asosan bakteriya kapsulasini komponentlari polisaxarid va suvdan iboratdir. Shuning uchun ham bakteriya kapsulasini aniqlashda ishlatiladigan bo‘yoqlarni kapsula yaxshi qabul qilmaydi, ya’ni bo‘yalmaydi. Streptokokk shtammlarining ba’zilarini kapsulalari glyukoza va fruktoza polimerlaridan tashkil topgan. Bac. Ant’racis ni kapsulasi esa poliglutamin kislotalaridan iboratdir. Bakteriya kapsulasini qalinligi har xil bo‘lib mikrometr bo‘lakchalaridan to 10 mikrometrgacha bo‘ladi. Agar kapsula qalinligi 0,2 mkm dan kichik bo‘lsa unda bularni mikrokapsula deb ataladi. Kapsula bu hujayrani zaruriy bir qismi bo‘lmay balki bu mikroorganizmlarni ba’zi bir muhitga moslashishi fagotsitoz va boshqa tashqi ta’sirlardan himoya qilish vazifasini bajaradi. Shuning uchun ham kapsula xosil qiladigan ba’zi bir mikroorganizmlar fagotsitoz va boshqa ta’sirlarga chidamli hisoblanadi. Mikroorganizmlarni tashki tomondan o‘rab turuvchi shilimshiq moddani fermentlar yordamida bakteriyaga hech qanday zarar yetkazmasdan bakteriya tanasidan ajratib olish mumkin, bunda albatta mana shu mikroorganizmni virulentligi pasayadi. Kapsula xosil qiluvchi mikroorganizmlar kapsula xosil qilishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi. 1) faqat odam va hayvon organizmida kapsula xosil qiluvchi mikroorganizmlar. Bularga misol qilib kuydirgi kasallik qo‘zg‘atuvchisi Cl. Perfringens pnevmokokkni olishimiz mumkin. 2) organizmda va tashqi muhitda kaapsula xosil qiluvchi mikroorganizmlar. Bularga misol qilib klebsiellani olishimiz mumkin. Ba’zi bir mikroorganizmlar esa mikrokapsula xosil qiladilar. Bularga misol qilib stafilokokk, streptokokk va boshqa mikroorganizmlar kiradi. Mikrokapsula borligini va ularni hujayra devoriga mikrofibrilla xolida mahkam bog‘langan holatni elektron mikroskop yordamida aniqlash mumkin. Qisqacha qilib aytganda kapsula quyidagi vazifalarni bajaradi. 1) himoya vazifasi 2) patogen bakteriyalarda virulentlik vazifasi 3) bakteriyalarni tashqi oziq muhitlarga yopishishini ta’minlaydi 4) ba’zi bakteriyalarda antigenlik vazifasini bajaradi. Masalan: pnevmokokklarni kapsula antigeniga qarab ularni 85 ta tipi ma’lum bo‘lib bulardan 1, 2, 3 tiplari odamlarda zotiljam kasalligini keltirib chiqaradi. Meditsina praktikasida mikroorganizmlarni kapsulasini aniqlash muhim diagnostik ahamiyatga ega bo‘lib bunda mikroorganizm turi aniqlanadi. Kapsulani aniqlash uchun esa Burri Gins bo‘yash usulidan foydalaniladi. Bundan tashqari oltu antoni giss bo‘yicha bo‘yash usullaridan foydalaniladi. Hujayra devori tuzilishi qalinligi va kimyoviy tarkibi grammusbat va grammanfiy mikroorganizmlarda har xil bo‘lib mana shu belgilari bilan ular tubdan farq qiladi. Grammusbat bakteriyalarni hujayra devori qalinligi 15-80 nm ni tashkil etib 60-90% peptiglikan moddasidan iboratdir. Hujayra devorini glyukopeptid qavati teyxol va kislotasiga boy bo‘lib bu kislota magniy ionlarini bog‘lab hujayra devorining ustki qatlamida kationlarni zichligini saqlaydi. Murein qavati esa mikroorganizmlarga ma’lum bir qiya berib turadi va ularda RNK ni DNK ga nisbatan 8:1 ni tashkil etadi. Hujayra devori qavatlari orasida yotuvchi kanalchalar uzun diametri kichik bo‘ladi. Grammusbat mikroorganizmlarni Gramm usuli bilan bo‘yaganda binafsha rangga bo‘yalishiga sabab ularni hujayra devori tarkibida peptidoglikan moddasini ko‘p bo‘lishi va gensian binafsha bo‘yog‘ini yaxshi qabul qilishi hisoblanadi. Grammanfiy mikroorganizmlar hujayra devori qalinligi 10-15 nm dan iborat bo‘lib,qisman murakkab 3 qavatdan tashkil topgan 1) Tashqi qavat mnopolisaxarid qavat hisoblanib ichki yog‘ tuzilmalari sal yuza joylashgan polisaxaridlar bilan birikmalar xosil qiladi. Lipopolisaxarid qavat antigenlik xususiyatiga ega hisoblanadi. 2)O‘rta qavat bu minoprotein qavat hisoblanadi. 3)Ichki qavat glyukopeptid qavat hisoblanib peptidoglikan lipopolisaxarid ostida chuqur bir qatlamli joylashgan bo‘lib 5-10 % ni tashkil etadi. Grammanfiy bakteriyalarda RNK ni DNK ga nisbatan 1:1 ni tashkil etadi. Hujayra devori qavatlari orasida yotuvchi kanalchalar kalta diametri keng bo‘ladi. Grammanfiy bakteriyalar hujayra devorida yog‘lar ko‘p miqdorda bo‘lganligi uchun hujayra devori kam o‘tkazuvchan bo‘ladi. Shuning uchun ham grammanfiy bakteriyalarni Gramm usulida bo‘yaganda ularni noralari spirt bilan ishlagandan keyin yetarli darajada keng bo‘lib gension fiolet yod kompleklarini ajralib chiqishi olib keladi. Hujayra devori bakteriya aktinomitset rikkitsiyalarga xos bo‘lib spiroxeta mikoplazmalarda bo‘lmaydi. Hujayra devori asosan quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) bakteriyalarga ma’lum shakl beradi. 2) hujayra devoridagi peralarda modda almashinuvi bo‘ladi. 3) hujayra devori bakteriyalarni tashqi muhit faktorlaridan himoya qiladi. 4) hujayra devorida bakteriyalarni maxsusligini bildiruvchi antigenlari mavjud. 5) hujayra devori mikroorganizmlarni o‘sishi va ko‘payishida qatnashadi. 6) hujayra devori mikroorganizmlarni egiluvchanligini tashqi va ichki osmatik bosimni saqlab turadi. 7) patogen bakteriyalar hujayra devori linopolisaxaridlari va uni mahsulotlari endotoksin rolini bajaradi. Pensillin ta’sirida hujayra devori normal sintezini buzilish va natijada mikroorganizm to‘liq hujayra devoridan ajralishi kuzatiladi. Hujayra devoridan to‘liq ajralgan mikroorganizmlarga protoplastlar deb ataladi. Bu holatni grammusbat mikroorganizmlarga lizotsimta’sir qildirilgandan keyin ham kuzatish mumkin. Bu moddalar ta’sirida mikroorganizm hujayra devori yemrilib sharsimon ko‘rinishda bo‘ladi. Protoplastlar bo‘linish nafas olish oqsil nuklein kislota fermentlar spora xosil qilishlariga qaramasdan bakteriyalardan chidamsizligi va zaifligi osmotik o‘zagarishlari boshqa ta’sir faktorlarga o‘ta sezgirligi bilan ajralib turadi. Lizotsim immun zardoblar va boshqalar ta’sirila mikroorganizm hujayra devoridan qisman ajralishi mumkin. Hujayra devorinidan qisman ajralgan mikroorganizmlarga sferoplastlar deyiladi. Agar sferoplastlarga ta’sir qilib turgan narsani ta’sirini to‘xtatsak unda sferoplastlar yana o‘zini oldingi holatiga qaytishi mumkin. Sitoplazmatik membrana yoki bakteriya plazmolemmasi bular mikroorganizmlar ichki qatlamini ustki qavati hisoblanadi. Sitoplazmatik membrana qalinligi 7-10 nm bo‘lib, murakkab kimyoviy tuzilishga ega. Membrana ikki qavatli fomfolipiddan proteinva polisaxariddan iborat. Sitoplazmatik membrana ajratib turuvchi to‘siq vazifasini bajaradi. U orqali fermentlar yordamida mikroorganizmlar yashash uchun zarur bo‘lgan moddalar ionlar tashiladi. Hujayra membranasida yuqori sezgir retseptorlar bo‘lib ular yordamida tashqi muhitdan kelayotgan ta’sir signalini qabul qilib qayta ishlaydi va oziq moddalarni ajratib chiqaradi. Uning ustki qismida aktiv ferment sistemasi bo‘lib u oqsil zaharlar fermentlar va nuklein kislotalar ishlab chiqarishda qatnashadi. Sitoplazmatik membrana hujayra sitoplazmasiga botib kirib baktriya hujayrasida mezosomalarni tashkil qiladi. Mezosoma nukleoid bilan bog‘langan bo‘lib bakteriya hujayrasi bo‘linishida ishtirok etadi. Mezosomalarda elektronlarni tashuvchi nafas olish fermentlari mavduddir. Bunlan tashqari ular mikroorganizmlarni osmotik bosimini doimiyligini kuzatib turadi. Sitoplazma suyuq rangsiz ham tirik modda bo‘lib bakteriya hujayrasining asosiy qismidir. Sitoplazma sitoplazmatik membrana bilan o‘ralib turadi. Sitoplazma harakatsiz zichlikka ega diametri 10-20 nm bo‘lgan kichik donachalarga ega bo‘lib uning 60% RNK va 40% ni protein tashkil etadi. Bular esa ribosomalar deb ataladi. Ribosomalar soni 10000 ga yetish va ko‘pincha ular guruhlanishb bular polisomalar deyiladi. Bular 10-20 birlikdan iborat bo‘lib granulalar kraxmal glikogen yog‘ volyutin donachalari ya’ni energiya ehtiyoj moddalaridan tashkil topgan. Volyutin donachalari masalan difteriya tayoqchasida bo‘lib, ular differensial diagnostik belgi hisoblanadi. Demak hujayra sitoplazmasida hujayra yadrosi nukleoid ribosomalar mezosomalar pigmentlar yog‘ va boshqa moddalardan iborat. Nukleoid DNK ipidan tashkil topgan bo‘lib sitoplazmadan parda orqali ajralmagan diffuz yoki yoyilgan xolda yotadi. Bu bilan u euakriot yadrosidan farq qiladi. Nukleoid diametri 3-5 nm DNK fibrillalari bilan to‘la bo‘lib yopiq xalqa xolida sitoplazmaning markaziy qismida yotadi. Bakteriya DNK iplari uzunlii 1110-1400 mkm bo‘ladi. Mikroorganizmlarni harakat organlari. Bir qator mikroorganizmlarda aktiv ravishda harakat qilish xususiyati bor bo‘lib, bu xususiyat ko‘pincha tayoqcha shaklidagi mikroorganizmlarda kuzatiladi. Kok ko‘rinishli mikroorganizmlar orasida harakatchan mikroorganizmlar juda kam uchraydi. Bakteriyalarni harakat organlari juda sodda tuzilgan bo‘lib bu harakat organi xivchin deb ataladi. Harakat qiluvchi bakteriyalar o‘rmalovchi va suzib yuruvchilarga bo‘linadi. 1) o‘rmalovchi bakteriyalar o‘zlarini tanasini to‘lqinsimon qisqarishi natijasida sekinlik bilan tayanch yuzasida o‘rmalab harakatlanadi. 2) suzib yuruvchi bakteriyalar suyuq oziq muhitlarda erkin harakat qilish xususiyatiga ega. Ularni harakati bakteriyalarni xivchinlari yordamida bo‘ladi. Xivchinlarni qalinligi 0,02-0,06 mkm, uzunligi esa 6-9 mkmdan 80-90 mkm gacha bo‘ladi. Ba’zi mikroorganizmlarni xivchinlari tanasiga nisbatan o‘n borabar yoki undan ham uzun bo‘lishi mumkin. Xivchinlar lizim aspargin va glutamin kislotalari aminokislotalardan tashkil topgan. Mikroorganizmlarning tanasi bilan xivchin ikki doira yordamida bog‘langan. Tashqari tomoni hujayra devorida ichkari tomoni esa sitoplazmatik membranada joylashgan. Xivchinlarni oddiy mikroskop ostida kuzatib bulmaydi, ularni faqat elektron mikroskop ostida kuzatish mumkin. Mikroorganizmni harakat qilish qilmasligini tekshirish uchun tekshirilayotgan ashyo suyuq oziq muhitga ekiladi va undan bir tomchi olinib osilgan tomchi usulida surtma tayyorlab mikroorganizm tirik holatda tekshiriladi. Agar mikroorganizm xivchinli bo‘lsa unda tekshirilayotgan tomchi mikroskop ostida kuzatilganda har tarafga surilib turgan harakati kuzatiladi. Aksincha agar harakatsiz bo‘lsa unda mikroorganizm qimirlamasdan bir joyda turadi. Ba’zi holatlarda harakatsiz mikroorgapnizm harakat qilganday bo‘lib ko‘rinadi bunda mikroorganizm bir joydan boshqa tomonga siljimasdan o‘rnida qalqib tebranib turadi. Nuklein kislotalar. Bakteriya quruq vaznini 10-30% tashkil qilib, ularni bakterial hujayrada bo‘lishi bakteriya turi va oziq muhitlarga bog‘likdir. DNK adenin guanin, sitozin, timin, fosfar kislotalari, dezoksiribozalardan tashkil topgan. RNK tarkibiga esa adenin, guanin, sitozin, uratsil, fosfar kislotasi, ribozalar kiradi. Bu ikkala nuklein kislotalarni bir biridan farqli shundaki DNK azot aosli timin va dezoksiribozani RNK esa uratsil va ribozoni ushlaydi. Uglevodlar. Bakteriya quruq va vazining 12-18% tashkil etadi. Ularga 1)kupatomli spirtlar 2)oligozidlar 3)poliozidlar 4)T asetilamino guruhlarni ushlagan neytral oligoliozidlar 5)nordon poliozidlar 6)oligo- va polizoidlar kiradi. Ugelovodlar murakkab polisaxarid ko‘rinishida bo‘lib bog‘langan yoki bo‘sh holatda uchrab, ular oqsil va yog‘lar bilan birikkan xolda uchraydi. Kapsula xosil qiluvchi mikroorganizmlar o‘z tarkibida juda ko‘p polisaxaridlar ushlaydilar. Yog‘lar mikroorganizm quruq vaznining 40% ni tashkil etib, ular juda murakkab bo‘lib, oqsillar bilan birikib lipoproteinlarni uglevodlar bilan birikib esa mipopolisaxaridlarni xosil qiladilar. Bu birikmalar hujayra devorining kapsulasini shakllanishida va modda almashinuvida katta ahamiyatga ega. Spiroxetalar, rikketsiyalar, mikoplazmalar, zamburug‘lar morfologiyasining tuzilishi, o‘ziga xos xususiyatlari Xozir biologiyada aniqlangan quyidagi mikroorganizm turlari tafovut qilinadi: viruslar, parazitlar, zamburug‘lar, aktinomititlar, bakteriyalar, spiroxitalar, rikketsiyalar, xlomidiyalar mikoplazmalar, virioidlar. Aktinomitsetlar, zamburug‘ va bakteriyalar oraligida, rikketsiya, xlamidiya esa bakteriya bilan viruslar oralig‘idagi mikrorganizmlardir. Spiroxetalar prokariot bo‘lishiga qaramay murakkab hujayra tuzilishiga ega. Mikoplazmalar ham prokariot hisoblanadi, lekin tabiatan hujayra devoriga ega emas, shuning uchun ularning hajmi juda kichik bo‘ladi. Virioidlar oxirgi yillarda topilgan guruh mikrorganizmlar bo‘lib, hujayra tuzilishiga ega emas va bir bo‘lak nuklein kislotasidan tashkil topgan. Shu sababli ular viruslardan ham kichik va soda tuzilgan «organizmlar» deb topilmoqda. Prionlar – eng mayda tuzilishga ega bo‘lgan infeksion oqsillardir. Spiroxetalar Spiroxetalar (lot. Spira-egri-bugri, burama, chaita-ingichka), parmaga o‘o‘xshash buralgan, harakatchan, bir hujayorali mikroorganizmlar. Saprofit va patogen spiroxetalar Spirachaetales tartibi, Spirochaetaceae oilasiga kiradi. Saprofitlar yirik, kattaligi 200-500 mkm bo‘lga hujasralar bo‘lib, asrimlarida kriptalar bor. Saprofit spiroxetalar va nopatogen leptospiralar ifloslangan suv havzalarida, sovuqqqonli hayvonlar ichagida yao‘aydi. Romanovskiy-Gimza usuli bilan ko‘k rangga bo‘yaladi. Spiroxetalar spiralsimon bo‘lib, yakka-yakka yoki to‘p- to‘p bo‘lib joylashadi. Hujayralari protoplazmatik silind tashkil qilib, o‘qi bo‘ylab bir dona yoki bir necha fibrillar joylashadi. Spiroxetalarning tuzilishidagi ayrim xususiyatlari sodda jonivornikiga o‘xshab ketadi. Spiroxetalar juda harakatchan; o‘z o‘qi atrofida aylanib yuruvchi, bukiluvchi, vintsimon harakatlarni bajaradi. Sporalar xosil qilmaydi, asosiylari grammanfiy bo‘yaladi, ayrimlarining ichi kiritmalari bor. Spiroxetalar xemoorganotrof, aerob, fakultativ anaerob yoki mutloq anaerob bo‘lishi mumkin. Ularga tabiatda erkin yashovchi kommensal yoki parazit holatida yashovchilar ham kiradi. Spiroxetalar oilasi Treponema pallidum , Sprillium, Borrelia va Leptospira urug‘idan tashkil topgan. Ko‘pgina bakteriyalar turli xil hujayralar ichida yashaydi va bo‘lininadi (fagotsitoz sharoitda). Ammo bunday mikroorganizmlar hujayra ichida vaqtincha (tranzitor) qoladi, ya’ni parazitlik qilmaydi va fakultativ munosabatda bo‘ladi. Lekin rikketsiya va xlamidiya kabi obligat mikroorganzimlar borki, ular faqat odam va hayvonlar hujayrasi ichida uchramasdan, balki shu sharoitda yashab ko‘payadi. Ushbu guruhga kiritilgan mikrooorganizmlardan yana biri bartonellalar bo‘lib, ular rikketsiya va xlamidiyalardan farqli o‘laroq sun’iy oziq muhitlarda ham o‘sa oladi. Rikketsiya xlamidiyalar faqatgina hujayra kulturasida, mikroplazmalar esa oziq muhitlarda ko‘payadi. Rikketsiyalar. Rikketsiyalar mayda, bakteriyasimon, grammanfiy mikroorganizmlar bo‘lib, Ricketsiales tartibiga kiritilgan. U Ricketsiaceae, Bartonellaceae, Anaplasmataceae oilalaridan iborat. Ko‘pchilik rikketsiyalar zararsiz mikroorganizmlarga kiradi. Ularning 50 dan ortiq turi turli bo‘g‘imoyoqlilar ichagi va so‘lak bezlaridan topilgan. Odam organizmida kasallik qo‘g‘g‘atadigan rikketsiyalar ancha kam. Ular turli bo‘g‘imoyoqlalar organizmida yashab qolmay, odam va boshqa sut emizuvchilar organizmiga tushadi va u yerda o‘ziga xos patologik jarayonni yuzaga keltiradi. Ricketsiaceae o‘ilasiga odam organizmida kasallik keltirib chiqaradigan 3 ta urug‘: Riketsiya, Roxa Lima, Koksiella kiradi. Bu oilaga mansub rikketsiyalar kokksimon yoki tayoqchasimon, ko‘pincha shakli o‘zgaruvchan (polimorf) bo‘lib, xivchinsiz, hujayra devorining tuzilishi grammanfiy bakteriyalarni hujayra devoriga o‘xshash. Rikketsiyalar qat’iy hujayra ichi parazitlari bo‘lganligi bois sun’iy oziq muhitlarda o‘smaydi. Rikketsiyalar organizmda endotoksinga o‘xshash oqsil tabiatli, o‘ziga xos zaharli moddalar ishlab chiqaradi. U juda chidamsiz bo‘lib, turli fizik-kimyoviy omillar ta’sirida tez, 600S da 30 daqiqada, xona haroratida 10-12 soatda yemiriladi, -60, -700S da yaxshi saqlanadi. Formalin ta’sirida yoki qizdirilganda zaharlililigin yo‘qotib, antigenli xususiyatini saqlab qoladi. Bu xususiyati ekzotoksinga xos. Rikketsiyalar quyon va qo‘y eritrotsitlarini gemoliz qilish xususiyatiga ega, ammo odam eritrotsitlarini gemolizlamaydi. Kasallik jarayonida odam organizmida kuchli immunologik o‘zgarishlar yuzaga keladi. Buni agglyutinatsiya, neytrallash va komplementni biriktirib olish yordamida aniqlanadi. Odam hayvonlarda rikketsiyalar qo‘zg‘atadigan yuqumli kasalliklar guruhi rikketsiozlar deb ataladi. Ular dunyoning hamma mamlakatlarida uchraydi. Bulardan toshmali terlama va volin isitmasi epidemik antroponozlar bo‘lib, kasallik manbai bemor va rikketsiya tashuvchilar hisoblanadi, kasallik esa odamlarga bitlar orqali o‘tadi. Qolgan rikketsiozlar tabiiy manbali endemik zoonoz bo‘lib, qo‘zg‘atusvchilari ba’zi sut emizuvchi hayvonlar organzmida saqlanadi va qon so‘ruvchi bo‘g‘imoyoqlilar: kanalar, burgalar va kanalarning tuxumlari orqali o‘tadi. P. F. Zdorodovskiy bo‘yicha rikketsiozlar 5 guruhga bo‘linadi. Epidemik toshmali terlama tif, kanali dog‘li isitma, susugamushi, Qu-isitmasi va paraksizmal riketsiozlar. XX asr boshlariga kelib olimlar qushlar, hayvonlar va odamlar organizmidagi patologik materiallardan zamburug‘larni topa boshladilar. 1839 yili Ya. L. Shenlyayn favus yoki kal kasalligining qo‘zg‘atuvchisi Achorion schoenleinii ni kashf etgan bo‘lsa, 1853 yili Sh. Roben og‘iz shilliq qavatidagi oqarish kasalligini, B. Langenbek og‘iz burchaklaridagi yarani aniqladi va ularning qo‘zg‘atuvchisi Kandida albicans ekanligini isbotladilar. 1854 yildan odam va hayvonlardagi zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan kasalliklar mikoz deb atala boshlandi. Keyinchalik mikozlar butun dunyo olimlari va shifokorlarining e’tiborini o‘ziga jalb etdi. Tibbiyot mikrobiologiyasining asoschilari N. V. Sorokin, G. A. Nadson, O. N. Podvisoskaya, A. N. Araviyskiy, A. M. Arievich, P. N. Kashkin va ularning shogirdlari hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida zamburug‘lar morfologiyasi, patogenlik xususiyati chuqur o‘rganildi va antigenlarni ajratib olishning o‘ziga xos usullari tavsiya etildi. Tajriba hayvonlarda esa kasallikning modeli yaratildi. Ammo shu vaqtga qadar mikozlarning ko‘pgina xususiyatlari o‘rganilgan emas. Jumladan, patogen zamburug‘larni differensiatsiya qilish, ularning kelib chiqishi, zamburug‘lar genetikasi, mikrozlari immunologiyasi, vaksinalar olish, davolash uchun ishlatiladigan kimyoviy preparatlar va boshqalar. Patogen zamburug‘larning odam organizmida boshqa mikroorganzmlar bilan birga yashashi, ular bilan munosabati, organizmning immuntanqislik holati va OITS kasalligidagi faoliyatini o‘rganish ham muhim muammolardan biri. Zamburug‘lar sistematikasi va biologiyasi. Mikologiya fanining rivojlanishi va zamburug‘lar to‘g‘risida yangi ma’lumotlarni yig‘ilishi natijasida ularning tirik organizmlar olamidagi sistematik o‘rni ham o‘zgarib bormoqda va mumkin qadar chuqurroq aniqlanmoqda. Xozirda zamburug‘lar katta eukariotlar olamiga kiradi, bu esa 2 mustaqil Mycota zamburug‘lar olamiga bo‘lnadi. Bular yana ikkita bo‘limga: Myxomycota va haqiqiy Eumycota zamburug‘lariga ajraladi. Bular ham o‘z navbatida anamorf (jinssiz) va telemorf (jinsli) rivojlanish, bosqichlariga ko‘ra 7 ta sinfga: CHrytridiomycetes, Huphochrytridiomycetes, Oomycetes, Zygomycetes, Ascomycetes, BasidomycetesvaDeuteromycetes larga bo‘linadi. Patogen zamburug‘larning ko‘pchiligi deyteromitset sinfiga kiradi. Ularning giflar septali bo‘lib, vegetativ hamda konidiylar yordamida jinssiz yo‘l bilan ko‘payadi. Bular o‘z navbatida sinf, tartib, oila, urug‘, tur va shtammlarga bo‘linadi. Shulardan ayrimlari saprofitlar, ba’zilari o‘simliklar, hayvonlar va odamlarda kasallikni keltirib chiqaradi, ya’ni patogendir. Xozirgi vaqtda zamburug‘larning 100 dan ortiq patogent turlari ma’lum. Morfologiyasi va tuzilishi. Zamburug‘lar yosh kulturasining hujayrasi dumaloq, tuxumsimon, yetilgan hujayralari esa noksimon, duksimon va amyobaga o‘xshash bo‘lishi mumkin. Ko‘pchiligi esa silindrik hujayralarining birlashishidan mitseliy xosil qiladi. Zamburug‘dar tuzilishi bo‘yicha suv o‘tlariga o‘xshash bo‘lib, ajralib turadi, bir yoki bir necha yadro, hujayra devori va sitoplazmatik pardadan iborat. Yosh kulturalarning sitoplazmasi gomogen bo‘lib, yetilganlari donachalardan tashkil topgan. Sitoplazmasida mitoxondriya, Golji apparati, vakuola, turli kiritmalar (glikogen, lipid, pigshmentlar) bor. Zamburug‘lar hujayrasining struktural komponentini mitseliylar tashkil etadi. Ular shoxlangan rangsiz, yo‘g‘onligi 1-10 mkm, uzunligi 4-70 mkm, iplardan (giflardan) iborat. Zamburug‘larning ayrim turlaridagi miyeliylar bo‘g‘imsiz hujayralardan (Mucor), ayrim oliy zamburug‘lar miyeliylari ko‘p hujayrali, achitqisimon zamburug‘larda esa soxta mitseliylar bo‘ladi. Ayrim zamburug‘larda konidorflar murakkab bo‘lib, o‘ziga xos mikroskopik tuzilishga ega. Masalan: Aspergillus konidorflari gifning uchida joylashgan bo‘lib, pufakchaga o‘xshaydi va ularda shishasimon o‘simtalar – terigmalar o‘sib chiqadi. Ulardan esa konidiylar paydo bo‘ladi. Penicillium Fusarum Microsporum zamburug‘larning uchlarida pufakchalar xosil bo‘lmaydi. Ayrim konidiylar (bir hujayralilar) mayda bo‘ladi. Bularni mikrokonidiylar, yiriklari (ko‘p hujayralilari)ni esa makrokonidiylar deyiladi. Konidiylar to‘g‘ridan- to‘g‘ri giflardan ushlab turuvchi tuzilmasiz paydo bo‘lishi mumkin, bularni lateral konidiylar deyiladi. Dermatomikoz qo‘zg‘atuvchilarning ikki yonida joylashgan mikrokonidiylar aleyriyalar deyiladi. Ularning barcha sporalari jinssiz, vegetativ yo‘l bilan xosil bo‘ladi, ammo sporalar jinssiz yo‘l bilan, ya’ni gaploid xromosomalarga ega bo‘lgan ikkita yadroning qo‘shilishi natijasida ham xosil bo‘ladi. Zamburug‘larda jinsiy yo‘l bilan ko‘payish usuli har xil. Sodda zamburug‘lardagi jinsiy yo‘l bilan xosil bo‘ladigan sporalar oosporalar va zigosporalar, yuqori-murakkab zamburug‘dagilarni esa askospora va bazidosporalar deyiladi. Xozirgi vaqtda zamburug‘larning vegetativ va jinssiz yo‘l bilan ko‘payishi anamorf va jinsiy yo‘l bilan ko‘payishi telemorf deyiladi. Sun’iy muhitlarda o‘stiriladigan zamburug‘lar morfologiyasi polimorfizm xususiyatiga ega, ammo patologik materialdan olingan zamburug‘larda esa bu xususiyat kamroq namoyon bo‘ladi. Zamburug‘lar biologiyasi. Zamburug‘lar asosan, spora xosil qilib, bo‘linib, kurtaklanib va o‘sib ko‘payadi. Qulay sharoitda sporalar o‘sib naychalar xosil qiladi, bular o‘z navbatida uzayib iplar (giflar) ga aylanadi. Keyinchalik giflarda ko‘ndalang to‘siq pardalar, ya’ni septalar xosil bo‘ladi. Ular asosan yuksak zamburug‘larda bo‘lib, skptali giflar deyiladi. Sodda zamburug‘lar giflarida septalar bo‘lmaydi, shuning uchun ularni septasiz giflar deyiladi. Spora xosil qilish faqat ko‘payish vazifasini bajaribgshina qolmay, balki zamburug‘larning tashqi muhitda tarqalishiga ham sabab bo‘ladi. O‘sishi. Zamburug‘lar aerob sharoitda Saburo, Chapek-Doks, suyuq suslo yoki suslo-agarlarda, ya’ni rN 6,0-6,5 bo‘lgan oziq muhitlarda 22-370S haroratda yaxshi ko‘payadi. Ammo patogen zamburug‘lar rN 3-10 bo‘lgan muhitlarda ham o‘sishi mumkin.