MIKROBIOLOGIYANING PAYDO BO’LISHI VA RIVOJLANISHI Reja: 1. Mikrobiologiya fanining ahamiyati. 2. Mikrobiologiya fanining maqsadi va vazifalari. 3. Mikrobiologiya fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 4. Mikrobiologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi Mayda ko’zga (ko’rinmaydigan) organizmlar – mikroblar ularning tuzilishi va hayot faoliyatini o’rganadigan fan mikrobiologiya deyiladi. Mikrobiologiya grekcha so’zdan olingan bo’lib, micros - mayda, bios - hayot va logos - fan demakdir. Mikrobiologiya mikroorganizmlar morfologiyasini (tsitologiyasi bilan birga), sistematikasi va fiziologiyasini o’rganadi. Ularning hayot faoliyatida kechadigan umumiy sharoitni tekshiradi hamda bizni o’rab turgan tabiatda turli xil moddalarning o’zgarishida mikroorganizmlarning rolini tushuntirib beradi. Tuproqda va tabiatda boradigan bioximiyaviy o’zgarishlarni ko’p qismi umuman mana shu mayda organizmlar ishtirokida bo’ladi. Mikroorganizmlar tabiiy tuproq hosil qilish jarayonida, ekin ekiladigan yerlarda, yerni ishlash va o’g’it solish yoki boshqa hamma agrotexnika tadbirlari (sug’orish, zah yerlar suvini qochirish va boshqalar) bilan bog’liq jarayonlarda va organik o’g’itlar tayyorlash, ularni saqlash hamda ishlatish jarayonlarida ham juda katta ahamiyatga ega. Hozir tuproq holati va uning mikroflorasi o’rtasidagi mustahkam aloqa qat’iy belgilangan. Shuning uchun tuproqni o’rganayotganda undagi mikroorganizmlarning hayot faoliyatini e’tiborga olish kerak. Chunki tuproq mikroorganizmlarini xususiyatini ularning tuproqdagi hayot faoliyatini hisobga olmagan holda o’rganib bo’lmaydi. Shuning uchun mikrobiologiya tuproqshunoslik fani bilan chambarchas bog’langan. Bundan tashqari mikrobiologiya agroximiya fanlari bilan ham aloqadordir. Yerga solingan organik o’g’itlar tuproq mikroblari tufayli sodir bo’ladigan jarayonlar natijasida o’zgargandan keyingina o’simliklar o’zlashtira oladigan holga kelishi hammaga ma’lum. Yerga solingan mineral o’g’itlar ayni vaqtning o’zida vujudga kelgan sharoitda mikroorganizmlar tomonidan dastlab o’zlashtirilmagan va ular hosil qiladigan organik birikmalarga aylantirilgandagina bu mineral o’g’itlar o’simliklar ildizi orqali singdirilishi mumkinligi ham hammaga ma’lum edi. Bundan tashqari, o’simliklarning ildiz sistemasi juda hilma - xil mikroflora bilan to’liq qoplangan bo’lib, bular o’simliklar ildizi ajratgan mahsulotni o’zlashtiradi va ildiz atrofida turli hil organik hamda mineral moddalarni o’zlashtirib o’simliklarning o’sishi va oziqlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bu mikroorganizmlar asosan bakteriyalar va mikroskopik zambrug’lar “rizosfera mikroflorasi“ deb ataladi. Ayrim rizosfera mikroflorasi o’simlik ildiziga kirib olib aloqada bo’lishi mumkin. Rizosfera zambrug’lar o’rtasida SIMBIOZ organizmlar ham, PARAZIT organizmlar ham bor. Simbioz zambrug’lar - o’simlikning ildizi bilan birga (zamburug’ ildiz) hosil qiladi. Bu zamburug’ ildiz o’simlikning oziqlanishiga yordam beradi. Parazit fitopatogen zamburug’lar o’simliklarda turli xil kasalliklarni hosil qiladi. Agar bir gektar yerdan tarkibida 80 ming tonna atmosfera azotni tutgan havo ko’tarilib turishini hisobga olsak, bu azot o’simliklarga kam deganda million yilga yetadi. Buni o’simliklarga ko’pincha azot yetishmaslik fakti bilan solishtirsak, mikroorganizmlar qishloq ho’jaligi ishida naqadar katta ahamiyatga ega ekanligi ravshan bo’lib qoladi. Atmosferadagi azot molekulyar holda bo’lganligidan o’simlik uni oziq sifatida o’zlashtirishga qodir emas. Buning oqibatida atmosferadagi azot miqdori bilan o’simliklar o’zlashtira oladigan azot miqdori o’rtasida farq vujudga keldi. Faqat ba’zi bir tuproq mikroorganizmlarigina bunday hususiyatga ega. Mikroorganizmlar nobud bo’lgandan keyin tuproqda bog’langan azot birikmalarini qoldirib, yerni o’simliklar uchun muhim bo’lgan elementga boyitadi. Agar bog’langan azot zahirasi chimli-podzal tuproqli erlarda gektariga 5-6 tonna va qora tuproqli (30sm chuqurlikda haydalgan) yerlarda gektariga 18-20 tonna borligini hisobga olsak, chimli-podzol tuproqli yerlarda o’suvchi qishloq ho’jaligi ekinlarining ko’pi azot yetishmaganligidan kam hosil beradi. Mo’l hosil olish uchun esa har gektar yerga 100 kg. ga yetkazib azot solish kerak. Bundan ma’lumki bog’langan azotning barcha formalarini o’simliklar o’zlashtira olmas ekan. O’simliklar tuproq chirindisi tarkibiga kiruvchi tuproqdagi bog’langan azot zapasining 99% ga yaqinini o’zida tutuvchi murakkab azot birikmalarini umuman o’zlashtirmaydi. A.A.Timiryazev o’simliklar quyosh energiyasi hisobiga karbonat angidritni o’zlashtirib va o’z tanasining moddalarini sintezlab, kosmik funksiyani bajarishini o’z vaqtida aniq isbotlab berdi. Saprofit mikroorganizmlar ham nobud bo’lgan o’simlik va hayvon qoldiqlarini parchalab, o’simliklar o’zlashtira oladigan karbonat angidrit va azot birikmalari hosil qilib juda muhim funksiyani bajarishi aniqlangan. Mana shu mikroskopik organizmlarsiz biologik jihatdan eng muhim bo’lgan elementlar yer yuzida aylanib yurmagan va yerda hayot rivojlanish tomonga qarab taraqqiy etmagan bo’lar edi. Mikrobiologiya biologiyaning nisbatan yosh tarmog’i bo’lib, u kun sayin rivoj topmoqda. Bioximiya, molekulyar biologiya, biotexnologiya, agroximiya, veterinariya, meditsina, epidemiologiya, qishloq xo’jaligi, sanoat, geologiya, genetika, kosmik mikrobiologiya va boshqa fanlar bilan chambarchas bog’liqdir. Ko’pgina foydali qazilmalarning (torf, toshko’mir, neft, temir, oltingugurt rudalarining) hosil bo’lishi ham bakteriyalar faoliyati bilan bog’liqdir. Tuproqda uchraydigan azot to’plovchi mikroorganizmlarni o’rganish atmosfera azotidan foydalanish masalasini hal etishda muhim ahamiyatga ega. Akademik V.L.Omelyanskiy mikroblarni shunday xarakterlaydi: «Ular (mikroblar) hamma joyda bor... Ular ko’zga ko’rinmasdan, odamning hayot yo’lida hamroh bo’ladi». Lekin ba’zi bir mikroorganizmlar oziq-ovqat mahsulotlarni (go’sht, baliq, don, kartoshka va rezavor mevalarni) buzadi yoki turli-tuman yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Bu to’g’rida V. L. Omelyanskiy shunday degan: «Mana shu mikroskopik, lekin shafqatsiz dushman tufayli butun-butun bir oblast xalqlarini qirib bitiradigan va qisqa muddat ichida yuzlab, minglab odamlarning yostig’ini quritadigan xavfli epidemiya paydo bo’ladi». Masalan, vabo, sil, gonoreya, difteriya, kuydirgi, qoqshol va boshqa kasalliklar shular orqali tarqaladi. Amerika Qo’shma Shtatlarida 200 turdan ortiq bakteriyalar, o’simliklarni zararlaganligi aniqlangan. Mikrobiologiya fanining bir qancha tarmoqlari mavjud:  Umumiy mikrobiologiya;  Tibbiyot mikrobiologiyasi:  Qishloq ho’jalik mikrobiologiyasi ;  Veterinariya mikrobiologiyasi;  Sanoat mikrobiologiyasi ;  Suv mikrobiologiyasi;  Kosmik mikrobiologiya va boshqalar. Mikrobiologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi Mikrobiologiyaning rivojlanishida A.Levengukning roli va uning mikrobiologiyaning rivojlanish tarixida «morfologiya davriga» qo’shgan hissasi. Mikrobiologiya rivojlanishining «fiziologiya» va «biokimyo» davrlari. Paster, Vinogradskiy va boshqalar ishlarining ahamiyati. Mikroorganizmlar kashf etilmasdan oldin ham inson qatiq, vino tayyorlashda, novvoychilikda mikrobiologiya jarayonlaridan keng ko’lamda foydalanib kelgan. Qadim zamonlardanoq shifokorlar va tabiatshunoslar ko’pgina yuqumli kasalliklarning kelib chiqish sabablarini izlay boshlagan edi. Masalan, Gippokrat (eramizdan oldingi 460-377 yillar), Lukretsiy (95-50 yillarda) va o’sha davrning boshqa yirik olimlarining ishlarida, turli-tuman yuqumli kasalliklarning sababchisi tirik tabiatga bog’liq ekanligi ko’rsatilgan. O’rta Osiyo xalqlari avvaldanoq chechak, moxov va boshqa kasalliklar to’g’risida ma’lumotlarga ega edi. Abu Ali ibn Sino (900-1037) bu kasalliklarning sababchilari tirik mavjudotlar ekanligini va ularning suv, havo orqali tarqalishini aytgan. Mikroorganizmlarning ochilishi mikroskopning ixtiro etilishi bilan bevosita bog’liq bo’ldi. Birinchilar qatori Gans va Zaxariy Yansenlar, so’ngra G. Galiley va K. Drebbel tomonidan mikroskoplar yaratildi va takomillashtirildi. XVII-asrning 40 yillarida rimlik professor A.Kirxer (1601-1680) kattalashtiruvchi qurilma orqali har xil ob’ektlarni kuzatadi va o’ta mayda «chuvalchanglarni» ko’radi. Bular mikroorganizmlar edi. Ammo bu tajribalar tasodifiy kashfiyotlar edi. Mikroorganizmlar haqida yanada ko’proq ma’lumotlar to’plagan shaxs mikrobiologiya tarixining «morfologiya davri» ni boshlab bergan Gollandiyalik Antoni van Levenguk (1632-1723) bo’ldi. U o’zi yasagan mikroskop yordamida iflos suv, har xil moddalar qaynatmalari, tish kiri kabi namunalarni tekshirib, ulardagi mikroorganizmlarni kuzatdi. U “TABIAT SIRLARI” (1965) degan kitobida mikroorganizmlarning shakllarini tasvirlab bergan. Rossiyada birinchi mikroskop Ivan Belyaev va Ivan Kulibinlar tomonidan yaratildi. Rus olimi, xarbiy vrach D.S.Samoylovich (1724-1810)mikroskop yordamida chuma (bezgak) kasalligining qo’zg’atuvchisining tekshirib, odamlarni bu kasallikka qarshi emlash usulini taklif etgan. Uning bu kashfiyoti boshqa yuqumli kasalliklarning sababchisini o’rganish uchun asos bo’ldi. Angliyalik vrach E. Djenner (1749-1823) 1798- yilda chechakka qarshi emlash muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib bergan edi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ancha takomillashtirilgan mikroskoplar yaratildi. Bu esa mikroorganizmlarning faqat morfologik tuzilishinigina emas, balki fiziologiyasini o’rganishga ham imkon berdi. Mikroskopning ixtiro etilishidan boshlab mikroorganizmlar to’g’risida qilingan ishlar mikrobiologiya tarixida 1-davr «Mikrobiologiyaning rivojlanishi morfologiya davri» deb yuritiladi. Shved olimi K.Linney (1707-1778) hamma tirik mavjudotlarni bir sistemaga solgan bo’lsa ham, mikroorganizmlarni bir avlodga kiritib, ularni «tartibsiz» deb atadi. Mikroorganizmlarning birinchi sistematikasi Daniyalik Myullerga (1786)ga taalluqlidir. U suv va tuproqdagi “animolekulalar”ni sistemaga soladi va ularning “infuzoriyalar” deb atadi. Sekin asta mikroorganizmlarni o’rganish boshlandi. Keyinchalik M.M.Terexovskiy ham mikroorganizmlar ustida ishlab «TSarstvo infuzoriy Linneya» degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqladi (1770). U o’z ishida har xil qaynatmalardagi mikroorganizmlarini o’rganib, temperatura, elektr toki va zahar ta’sirida mikroorganizmlarning halok bo’lishini aniqladi. 1835 yil Erenburg «Infuzoriyalar mukammal organizmlardir» degan mavzuda ilmiy asar yozdi va hamma tuban jonzotlarni 22 ta sinfga bo’ldi. Kitobga infuzoriyalar atlasini kiritdi va ularga tavsiflar berdi, mikroorganizmlarni binar nomenklaturada atadi va barcha bakteriyalarni 3 sinfga bo’ldi. XIX-asr o’rtalarida, P.F.Goryaninov tomonidan yozilgan «Zoologiya» asarida mikroorganizmlarga ayrim bo’lim ajratildi va bo’lim «Infuzoriyalar bo’limi» deb ataldi. Shu vaqtlar F. Kon (1828-1898) va K. Negelilar (1817-1891) bakteriyalardan ba’zilarining tabiatini o’rgana boshladilar. Mikroorganizmlarni o’rganishning ikkinchi davri -«Fiziologiya davri» Lui Paster (1822-1895) ishlaridan boshlandi. U ko’pgina bijg’ish jarayonlarining, ya’ni spirtli, sut va sirka kislotali bijg’ish hamda boshqa tur bijg’ishlarning biologik mohiyatini aniqladi. Har bir bijg’ish jarayonining o’z mikroorganizmlari borligini tajribalar bilan isbotladi. U yana chirish jarayonlarining ham alohida mikroorganizmlar ta’sirida borishini ko’rsatdi. Bu buyuk frantsuz olimi kuydirgi, qutirish, pasterellez, gazli gangrena, tut ipak qurtining (pebrina) kasalligini, vino va pivoning buzilishini o’rgandi va ularga qarshi kurash choralarini aniqlab berdi. Kislorodsiz muhitda yashaydigan anaerob bakteriyalarni aniqladi. Laboratoriya amaliyotiga sterillash - (mikroblarni nobud qilish) usullarini kiritdi. Aristotel va Vergiliylarning «o’z-o’zidan tug’ilish» nazariyalarining asossizligini ko’rsatdi. Oziqa muhit yaxshilab sterillansa, unda hech qanday mikroorganizmning paydo bo’lmasligini asoslab berdi. Paster tovuqlar xolerasini o’rganish jarayonida sog’lom tovuqqa kuchsizlantirilgan bakteriya kulturasi yuborilganda tovuqlarning kasallikka chalinmasligini kuzatdi. Xuddi shu ishni u kuydirgi kasalligi bilan kasallangan mollarda ham qaytardi va ijobiy natijalar olishga muvaffaq bo’ldi. Hayvonlarni kuchsizlantirilgan (42-430C temperaturada o’stirilgan) kuydirgi tayoqchalari bilan kasallantiradi. Kuchsizlantirilgan bakteriya kulturasi bilan emlaganda hayvonlarda kuydirgi bakteriyasiga qarshi immunitet hosil bo’lishini aniqladi. Pasterning qutirish kasalligini o’rganish borasidagi ishlari ham o’ta katta ahamiyatga molikdir. U qutirgan itlar so’lagini mikroskop ostida tadqiq qilganda mikroorganizmlarini ko’rishga muyassar bo’la olmadi. Ammo u kasallikni yuzaga keltiruvchi qutirishni «sababi»- hayvonning bosh va orqa miyasida joylashishini aniqladi. Kasallangan quyon miyasini sekin-asta quritib, kuchsizlantirilgan kasal, qo’zg’atuvchini oldi va u bilan hayvonlarni emlab sog’lom hayvonlarni kasallikdan saqlab qolish yo’llarini topdi. Bunday emlashlar, antirabik-qutirishga qarshi emlashlar deyilib, juda keng ko’lamda tarqaldi. Bu ishlar yangi fan immunologiyaning paydo bo’lishiga asos soldi. Lui Paster Fransiya meditsina akademiyasiga akademik, Sankt-Peterburg akademiyasiga muxbir a’zo va keyinchalik faxriy akademigi qilib saylandi. Parijda 1888-yili Paster instituti ochildi. Unda, keyinchalik ko’zga ko’ringan mikrobiologlar Mechnikov, Vinogradskiy, Gamaleya, Xavkin, Sklifasovskiy va boshqalar ta’lim oldi. XIX-asrda ko’p mamlakatlarda meditsina mikrobiologiyasi rivojlandi. Meditsina mikrobiologiyasining rivojlanishga nemis olimi Robert Kox (1843- 1910) ko’p hissa qo’shgan. U sof mikroorganizm kulturasini ajratish uchun qattiq (quyuq) oziqa muhitdan foydalanishni taklif etdi. Odam va qoramollarda sil kasalligining qo’zg’atuvchisini va vabo vibrionini ajratib oldi. (VABO (cholera) — ingichka ichakning zararlanishi, intoksikatsiya, umumiy ahvolning og’irlaShuvi va organizmning suvsizlanishi bilan davom etadigan o’tkir infektsion kasallik; o’ta xavfli ichak kasalliklaridan. V. dastlab (1816) Hindistonda — Gang daryosi vodiysida paydo bo’lgan; u yerda turmush sharoiti og’ir bo’lganligi uchun aholining bir qismi boshqa davlatlarga keta boshlaydi. Natijada V. Yevropaga, keyinchalik butun dunyoga, chunonchi Birma (1819), Yava va Borneo orollari,) vaboning klassik vabo va Elь-Tor vabosi degan 2 turi bor. Shunga ko’ra, vabo mikrobi (vibrion deb ataladi) klassik vabo vibrioni va Elь-Tor vibrioni deb ataladigan ikki xilga ajratiladi. Klassik vabo vibrionini 1883 y. R Kox, El-Tor vabo vibrionini esa 1906 y. Sinay ya. o. da Gotshlix topgan.) Mikroskopik metodlarni takomillashtirdi, mikroskopiyaga immertsion tizimni qo’llashdi va mikrofotografiyani kiritdi. I.I.Mechnikov (1845-1916) fagotsitoz va uning immunitetdagi ahamiyati haqida to’liq ta’limot yaratdi. Chirituvchi va sut kislotali bijg’ish bakteriyalari orasidagi antogonizmni aniqladi va vabo kasalligini aniqlashga o’z hissasini qo’shdi. Rossiyada birinchi bakteriologik stantsiya tashkil etdi. Uning rahbarligida yirik mikrobiologlar: G.N.Gabrichevskiy, A.M.Bezredka, I.G.Savchenko, L.A.Tarasevich, N.F.Gamaleya, D.K.Zabolotniy va boshqa olimlar yetishib chiqdi.