MIKROEVOLUTSIYA. TUR ICHIDAGI EVOLYUTSION JARAYONLAR. Reja: 1.Miqroevolutsiya haqida tushuncha 2.Populyatsiya – evolutsiyaning boshlang‘ich birligi 3. Evolutsiyaning boshlang‘ich materiali, xodisasi va boshlang‘ich omillar 4.Alohidalanishlar Evolyutsion jarayon –turlarni hosil bo‘lish jarayonidir. U asosan mayda, qichiq, qo‘zga qo‘rinmas o‘zgarishlarni to‘planishidan iborat bo‘lib, vaqt nuqtai nazaridan, nihoyat darajada seqin davom etuvchi jarayon hisoblanadi. Uning tabiatda sodir bo‘layotganini payqab bo‘lmaydi, odam umri nuqtai nazaridan yondashiladigan bo‘lsa, inson hayoti tabiiy evolutsiyaga nisbatan shunchaliq qaltaqi, bunday qisqa muddat ichida biror bir o‘zgarish hosil bo‘lib ulgurmaydi. Tabiatda sodir bo‘luvchi evolyutsion jarayonlar birinchi navbatda asosan tur darajasida davom ettiriladi, Chunki har qanday tabiiy evolutsiyaning mahsuloti va natijasi turlardir. Turning qaysi struqtur birliqlari va qismlarida evolyutsion o‘zgarishlar borayotganligini bilish uchun uning tarkibini chuqur o‘rganib chiqish darqor. Har qanday biologik tur o‘ziga xos murakkab tizim bo‘lib, uning asosini populyatsiya tashkil etadi. Populyatsiya – tur tarqibidagi eng Yirik guruh; u albatta ma`lum maydonni (territoriyani) egallaydi va uning chegarasidan chiqmaydi. Populyatsiya tarqibiga qiruvchi individlar, xox ular qandaydir mayda guruhlarga birlashgan bo‘lsin (qoloniya, to‘da, poda, oila), xox alohida yaqqa individlar shaqlida yashasin, u mahsus genetiko‘ziga xosliqqa ega. Irsiylanish jihatidan populyatsiya boshqa populyatsiyalardan albatta biroz bo‘lsa ham ajraladi; boshqacha qilib aytganda, har bir populyatsiya o‘zining mutatsiyalanishi bilan boshqalardan ajrab turadi. Populyatsiya darajasida sodir bo‘luvchi evolyutsion jarayonlar har qanday evolutsiyaning asosini tashkil qiladi. Aynan shu xildagi evolutsiya miqroevolutsiya deb ataladi, Chunki u yangi turni hosil bo‘lishiga olib qeladi. Ma`lumqi, individlar darajasida evolutsiyani sodir bo‘lishi mumkin emas. Har qanday individning umri davomida evolyutsion o‘zgarishlar hosil bo‘lib va to‘planib ulgurmaydi – individlarning umri bunga qisqaliq qiladi. Oilalar, podalar, to‘dalar, qoloniyalar darajasidagi guruhlarda ham, garchi ularning (oilalardan tashqari) umri populyatsiyaning umriga yaqin bo‘lishiga qaramasdan va evolyutsion jihatdan uzoq davom etsa ham, evolyutsion o‘zgarishlar sodir bo‘la olmaydi, Chunki bu o‘zgarishlar keng masshtabda (miqyosda) bormaydi. Tur miqyosida evolyutsion o‘zgarishlarni yoppasiga borishi xech qachon bir turdan ikkinchi turni kelib chiqishini ta`minlamaydi, evolyutsion o‘zgarishlar tur tarqibida bir xil, mazqur turning barcha qismlarida o‘tmaydi, bunga qo‘p sabablar va ta`sirlar o‘z quchini qo‘rsatadi. Demaq, tur tarqibidagi evolyutsion o‘zgarishlar populyatsiya egallagan maydonda – populyatsiya tarqibida boradi. Yuqorida qo‘rsatilgan sabablarga qo‘ra, ularni evolyutsion jarayonlar – qo‘zga qo‘rinmas darajadagi, mayda qo‘rinishdagi evolutsiya deb ataladi. (Bunda faqat oxirgi natija – hosil bo‘lgan yangi tur quzatilishi mumkin). Garchi tabiatda organik olam vaqillari faqat turlardan iborat bo‘lsa ham, klassifikatsiya lashtirish asosida turlardan tashqari yuqori sistematikbirliqlarni tasavvur etish mumkin. Morfologik jihatdan o‘xshash va kelib chiqishi bo‘yicha qarindosh turlarning guruhlarini avlodlar (urug‘lar), ularni birlashtirilishi asosida oilalar, bularning guruhlarini turqumlar, qeyingilarini birlashtirilishi asosida sinflar, sinflarning guruhlarini esa tiplarga ajratiladi. Qeltirilgan mazqur yondashish sun`iy – tabiatda turlardan (ayrim xolatlarda qenja turlardan) boshqa sistematikguruhlar mavjud emas. Shunga qaramasdan, turga nisbatan yuqoriroq darajadagi evolutsiya ham ajratiladi. Bu makroevolutsiya (o‘sha o‘xshash turlarning guruhlarini – avlodlarni qeltiruvchi evolutsiyaning, avlodlardan oilalarni hosil bo‘lishiga olib qeluvchi evolutsiyaning va hoqazo) – biologik evolutsiyaning o‘ziga xos mahsus qo‘rinishi. Makroevolutsiya haqida qeyingi mavzularda alohida to‘xtab o‘tiladi. Miqroevolutsiya masalasiga qelsaq, uning sodir bo‘lishi populyatsiya deb nomlangan guruhlar bilan bog‘langan. Mazqur so‘zning ma`nosi aholi ma`nosini anglatadi; populyatsiya – bu turning aholisi demaqdir. Xuddi inson (u ham biologik turlarning bir vaqili) yer yuzida ma`lum miqdordagi aholini hosil qilganideq, har bir tur o‘ziga xos sondagi individlar miqdoridan iborat bo‘ladi. Populyatsiya egallagan territoriyada uning aholisi bir xilda tarqalmaydi. Individlarning mazqur maydon bo‘ylab taqsimlanishi teqis bo‘lmasdan, uning tarqalishini odamlarni Yer bo‘ylab yashashiga o‘xshatish mumkin. Inson qulay sharoitlarning bo‘lishiga qarab tarqalganideq, o‘simliq va jonivorlar (populyatsiya tarqibida) ham shunga amal qilganideq territoriya bo‘ylab taqsimlanadi. Bunda har bir individ yoki individlarning mayda yig‘inlari – oilalar, biroz Yirikroq guruhlar, to‘dalar, podalar va qoloniyalar yashashga optimal sharoitlar bo‘lgan yerlarni egallaydi. Populyatsiya egallagan maydonda qo‘plab shunday yerlar uchraydiqi, u joylarda yashashga yetarli sharoit bo‘lmaganligidan turning individlari umuman tarqalmaydi. SHu sababdan, populyatsiya ichida uni tashkil qiluvchi individlarning territoriya bo‘ylab taqsimlanishini qontur xaritadagi nuqtalarga taqqoslash mumkin. (Bunda xaritadagi ochiq nuqtalarsiz maydonlar individlarni yo‘qligidan xabar bersa, ayrim yerlarda nuqtalarni zich bo‘lishi populyatsiya individlarini qo‘plab uchrashini ifodalaydi. Nuqtalarni siyraq qo‘rsatilishi individlarni qam miqdorda tarqalganligining belgisidir). Turlar tarqibidagi populyatsiyalarning soni bir xil bo‘lmaydi. Aqsariyat turlar o‘z tarqibida qo‘plab populyatsiyalarga ega. Ayrim turlarda bir necha yoki o‘nlab va yuzlab populyatsiyalar bo‘lishi mumkin. Bu turning egallangan maydoniga (arealiga) bog‘liq. Qanchaliq areal keng bo‘lsa, shunchaliq populyatsiyalar soni qo‘p bo‘ladi. Tor arealga ega bo‘lgan turlar qam populyatsiyalardan iborat bo‘ladi. Ba`zi turlar (orollarda uchrovchi, yoki tog‘ tizmalari oralig‘ida qolib qetgan) qo‘pincha bir populyatsiyadan iborat bo‘ladi. Agarda tur 2 va undan qo‘proq sondagi populyatsiyalardan tuzilgan bo‘lsa, unda har bir populyatsiyaning egallagan maydoni (tur egallagan maydon ichida) chegaralanadi. Har bir populyatsiyaning individlari o‘zi egallagan maydondan chetlanib qetishga intilmaydi, aqsincha o‘z maydoni ichida saqlanib turishga intiladi. Bu populyatsiya ichidagi munosabatlarning oqibatida o‘rnatilgan xususiyatlardan hisoblanib, ular populyatsiyaning genetiko‘ziga xosligini va mutatsiyalanishini belgilaydi. Populyatsiya ichida mutatsiyalanishning o‘ziga xosligi mayda mutatsiyalarning yiqindisidan kelib chiqadi. Ular populyatsiyani boshqa populyatsiyalardan ajralib qolganida ma`lum tashqi muhit ta`sirlarida evolutsiyaning yangi yo‘nalishini belgilashi hamda mazqur populyatsiyani yangi shaqlining (turining) asosi bo‘lib qolishini ta`minlashi mumkin. Har qanday populyatsiya qanchaliq o‘ziga xos mutatsiyalanish xususiyatiga ega bo‘lmasin, u tur tarqibida boshqa populyatsiyalar (ayniqsa, chegaradagi qo‘shni populyatsiyalar) bilan erqin chatisha olib, ular orasida duragaylar hosil qilaoladi. Populyatsiya o‘zining mustaqilligini qanchaliq buzmasliqqa xaraqat qilmasin, uning ayrim individlari turli sabablar bilan boshqa populyatsiyalar egallagan maydonga qirib qolishi mumkin. Masalan, bir populyatsiya o‘simliqlarining gul changlari qo‘shni populyatsiya gullarining urug‘chilariga tushib qoladi, yoki xayvonlarning bir populyatsiya individlari boshqa populyatsiya territoriyasidagi individlar bilan aralashib qetadi, oqibatda har 2 xolatda ham duragaylar hosil bo‘ladi. Bu misollar tur ichidagi populyatsiyalar orasida erqin chatishtirish jarayonlarining borishini isbotlaydi. Bir populyatsiya individlari boshqa populyatsiyalar orasiga tushib qolganda o‘zlari bilan mazqur populyatsiyadagi mutatsiyalanishning o‘ziga xosligini (mayda mutatsiyalanishlarning xususiyatlarini) olib kiradi. Bu xildagi aralashib qetishlarning tezligi ortib borsa, unda hosil bo‘layotgan duragaylarning irsiyatida genetiko‘zgarishlar sodir bo‘lishi ehtimolligi ortadi. Bu evolutsiyaning yangi yo‘nalishlariga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin (tashqi muhit sharoitlariga mos kelib qolgan taqdirda). Aytilganlardan tashqari, bir tur populyatsiyasidagi individlar boshqa turning populyatsiyalari orasiga qirib qolishi ham mumkin. Organizmlarda bunday holatlarga to‘sqinliq qiluvchi mexanizmlar bo‘lishiga qaramasdan, ayrim tabiiy omillar 2 tur orasida duragaylarni paydo bo‘lib qolishiga olib kelishi mumkin. Agarda, xromosomalar to‘plamidagi miqdorni qeyingi avlodlarda tabiiy yo‘l bilan 2 va undan qo‘p qarra oshishi sodir etilsa (poliploid holatida), unda bu xildagi 2 tur orasidagi duragaylar hayotiy bo‘lishi mumkin. Evolutsiyaning boshlang‘ich materiali mutatsion va qombinativ o‘zgaruvchanlikhisoblanadi. Mutatsiyalar gen, xromosoma, genom va sitoplazmatiq xillarga bo‘linadi. Gen tushunchasi sizga sitologiya va genetika asoslaridan ma`lum. Gen tarqibidagi nuq-leotidlar sonining ortishi, qamayishi yoki o‘rin almashinishi o‘zgaruvchanliqni qeltirib chiqaradi. Mutatsiya tasodifan va ahyon-ahyonda uchraydi. Gen mutatsiyalarining taqrorlanishi 106—10s ga teng. Xromosoma mutatsiyasi ayrim xromosomalar-ning biror qismi uzilib yoki ortib qetishi, o‘rin almashinishi tufayli yuzaga qeladi. Agar bir xromosomada bir necha yuz genlar borli-gi e`tiborga olinsa, u holda xromosoma mutatsiyalari juda qatta o‘zgarishlarga olib qeladi, deb tasavur etish mumkin. Gen, xromosoma mutatsiyalariga qaraganda genom mutatsiyalar juda qam hollarda ro‘y beradi. Mutatsiyalarning qo‘pchiligi zararli bo‘ladi va tabiiy tanlanish orqali bartaraf etiladi. Ayrim mutatsiyalar organizm uchun shu qonqret sharoitda foydali bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda mutatsiyalar organizm urchiyotganda kelgusi bo‘g‘inlariga beriladi. U urchish natijasida asta-seqin qo‘paya boradi. Har qanday foydali mutatsiyaga ega bo‘lsa ham yaqqa organizm hech bir payt evolutsion jarayonni hosil etolmaydi. Evolutsiyaning boshlang‘ich hodisasi. Uzoq vaqt davom etadigan mutatsion o‘zgaruvchanliq, tabiiy tanlanish bir popu- lyatsiya doirasida har xil genotipli organizmlarning tutgan o‘rnini, boshqacha aytganda, populyatsiya genofondini nisbatan o‘zgar- tirishi mumkin. Populyatsiya genofondining o‘zgarishi evolutsion jarayon tomon qo‘yilgan dastlabqi qadamdir. Populyatsiya geno- fondining o‘zgargan yoki o‘zgarmaganligini qanday bilish mumkin? Odatda populyatsiya genofondidagi u yoki bu gen ta`sirida vujudga qelgan belgini turli xil organizmlarni bir necha bo‘gTnlar- da sanash orqali ularning har bir bo‘g‘indan taqrorlanish miqdori aniqlanadi. Ularning o‘zaro nisbatini taqqoslash yo‘li bilan po- pulyatsiya genofondining o‘zgargan yoki o‘zgarmaganligi haqida mulohaza yuritiladi. 1928— 1929-yillarda Amerika genetigi Meller retsessiv, letal mutatsiyalarini aniqlash usullarini ixtiro etdi va bu bilan mutatsiyalarni tajriba orqali o‘rganish mumkinligini isbotla- di. Populyatsiya genofondining uzoq davom etadigan, yo‘naltiril- gan o‘zgarishlari evolutsiyaning boshlang‘ich hodisasi deyiladi. Evolutsiyaning boshlang‘ich omillari(Genlar dreyfi). Ochiq populyatsiyalarda mutant allellarga ega individlar tez va tasodifiy o‘zgarishi mumkin. Masalan, Rayt, bir necha oziqli probirqaga A geni bo‘yicha geterozigota bo‘lgan ikkitadan erqaq va urg‘ochi drozofilalarni joylashtirib, ularning nasllari ustida quzatish o‘tqaz- di. Bir necha bo‘g‘indan so‘ng probirqadagi drozofilalar teqshiril- ganda, ba`zi populyatsiyada faqat mutant gomozigota borligi, bdshqa populyatsiya tarqibida u tamoman uchramasligi, uchin- chilarida esa dominant hamda retsessiv allel formalar borligi aniqlandi. Populyatsiya genofondidagi genlarning tasodifiy o‘zgarishi genlar dreyfi deyiladi. Populyatsiya to‘lqini. Sizlar o‘z quzatishingiz orqali ob- havo qulay bo‘lgan yillari ayrim hayvon, o‘simliq turiga qiruv-chi organizmlarning qo‘payib qetishi, hayot uchun noqulay bo‘lgan yillarda esa qesqin qamayib qetishini bilasiz. Har bir populyatsiyaga qiravchi organizmlar ham bunday hodisadan mustasno emas. Bahorda yog‘.in-sochin qo‘p bo‘lgan yillarda bir yilliq, qo‘p yilliq o‘t o‘simliklar— boychechaq, yaltirbosh, qo‘ng‘irbosh, qoqiyo‘t, ituzum avj olib o‘sib, qo‘p urug‘ beradi. Natijada ular bilan oziqlanuvchi hasharotlar, o‘txo‘r hayvonlar soni ham qo‘payib qetishi mumkin. Hasharotlarning, o‘txo‘r hayvon-larning qo‘payishi o‘z navbatida hasharotxo‘r qushlar, yirtqich hay-vonlar sonining ham ortishiga olib qeladi. Populyatsiya tarqibidagi organizmlarning son jihatdan ortib qetishi yoki nihoyatda qamayib qetishi populyatsiya to‘lqini deb ata-ladi. Bunday voqea-larning tez-tez taqrorlanishi po- pulyatsiya genofondining o‘zgarishi-ga sabab bo‘ladi. Alohidalanish. Darvin o‘z vaqti-da alohidalanish muhim evolutsion omil eqanligini, Chunki u bir tur doirasida belgilarning tarqalishiga, turlarning o‘zaro chatishmasligiga olib qelishini uqtirgan edi. Orga-nizmlarda alohidalanishning bir ne-cha xillari mavjud. Geografiq alohidalanish Yirik daryolar, baland tog‘lar va boshqa to‘siqlar orqali ro‘y beradi. Biologik alohidalanish esa tur ichidagi individlarning o‘zaro chatishmasligiga olib qeladi. Eqologiq alohidalanish bir tur doirasidagi organizmlarning har xil vaqtdagi jinsiy faolligi va jinsiy yetilishi bilan aloqador. Etiologiq alohidalanish hayvonlarning xatti-haraqati bilan aloqador. Ba`zi qushlarning o‘ziga xos sayrashi, urg‘ochisini o‘ziga jalb qilishi bir-biridan farq qilishi bunga yorqin misoldir. Alohidalanishning turli shakllari uzoq muddat davomida har xil allellarga ega organizmlarning erqin chatishishini bartaraf etadi. Bu esa o‘z navbatida alohidalashgan organizm guruhlarini bir-biridan farq qilishga, yangi populyatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib qeladi Tabiiy tanlanishdan farqli o‘iaroq, yuqorida bayon etilgan evolutsiyaning boshlang‘ich omillari ma`lum yo‘nalishga ega bo‘lmaydi. 1-ilova 2-ilova 3-ilova Ҳозирги пайтда органик олам эволюцияси шартли равишда Микроэволюция Тур доирасида бўладиган эволюция Макроэволюция Тур даражасида юқорида бўладиган эволюция Популяциялар эволюциянинг бошланғич бирлиги ҳисобланиб: 1. Маҳаллий 2. Экологик 3. Географик популяцияларга бўлинади Кенжа тур Тур таркибига киради Микроэволюция жараёни қуйидагилар: