Mikroo‘g‘itlar
Reja
1. Mikroo’g’itlar va ularning ahamiyati
2. Borli va misli o’g’itlar
3. Marganesli va molibdenli o’g’itlar
4. Ruxli va kobaltli o’g’itlar
Kalit so’zlar: mikroelementlar, mikroo’g’itlar, borli va misli o’g’itlar,
marganesli va molibdenli o’g’itlar, ruxli va kobaltli o’g’itlar
Tarkibida mikroelementlar tutadigan va o’simliklarning me’yorida o’sib,
rivojlanishi uchun kam miqdorda ishlatiladigan moddalarga mikroo’g’tlar deyiladi.
Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’simliklar tarkibida mikroelementlar
miqdori 0,00001-0,01 % ni tashkil qiladi. Masalan, qandlavlagi hosildorligi
gektariga 300 s ni tashkil qilganda, mahsulot tarkibidagi mikroelementlar miqdori
qo’yidagicha bo’ladi: bur (B) - 160 g; marganes (Mn) -500 g; mis (Cu) - 50 g;
pyx (Zn) - 190 g; kobalt (Co) - 2 g.
Mikroelementlarni o’rganish va qo’llash borasida Q.A.Timiryazev, D.
N.Pryanishnikov, Ye. V.Bobko, M. V.Katalimoye, M. Ya.Shkolnik kabi olimlar
katta ishlarni amalga oshirganlar. O’zbekiston tuproqlaridagi mikroelementlarni
o’rganish va paxtachilikda mikroo’g’itlar me’yorini belgilashda Ye.Kruglova, B.
Isayev, M. Aliyeva hamda Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot instituti
olimlarining hissasi katta.
Shu davrgacha mikroelementlardan bur, marganes, mis, molibden, rux va
kobalt yaxshi o’rganilgan.
Bor
Bor elementa (bor arabcha oq va zarrabin modda) farangistonlik olimlar Jozef
Gey-Lyussak va Lui Tener (1808) lar tomonidan kashf qilingan. O’simliklar
tarkibida bor mavjudligi oradan 50 yil o’tgach ma’lum bo’ldi. Bor tanqisligida
gullar soni keskin kamayadi, shona va tugunchalar to’qiladi, poya va ildizning o’sish
nuqtalari shikastlanadi. Bu hol ildizmevalilarda yaqqol namoyon bo’ladi. Bor guldagi
chang naychalarning o’sishi va hayot faoliyatini kuchaytiradi, urug’ va
mevalarning pishib yetilishini jadallashtiradi.
U hujayradagi suv miqdorini ko’paytiradi, oqsil va uglevod almashinish
jarayonini tezlashtiradi. Bor qand moddalarni o’sish nuqtalari va mevaga
borishini tartibga soladi. O’simliklarning qurg’oqchilikka bardoshini oshiradi
Bor
yetnshmasa, fotosintez jarayoni sekinlashadi,
shunintdeq
o’simliklarning ildiz tizimi yaxshi rivojlanmaydi. Bu mikroelement o’simliklarda
kaliy va azotni jadal o’zlashtirilishiga yordam bergani holda, fosforning
yutilishiga qarshilik qiladi.
O’simliklar tarkibidagi bor miqdori o’rtacha 0,0001% yoki 1 kg quruq
moddada 0,1 mg ga tengdir.
Bor tanqisligida o’simliklarda quruq va jigarrang chirish, capg’ayishi, ildiz
mevalarning o’zaklanishi va bakterioz kabi illatlar kuzatiladi. Kungaboqar,
pomidor, gulkaram, beda, xashaki ildizmevalar, g’o’za, zig’ir, sholi,
sabzavotlar va qandlavlagi borga talabchan o’simliklar jumlasiga kiradi.
Tuproq tarkibida bo’r miqdori 30 mg/kg dan oshib ketsa, o’simliklarda
zaxarlanish alomatlari paydo bo’ladi, poyaning pastki qismidagi barglar sarg’ayadi,
«kuyadi», to’qiladi. Borning serobligi chorva mollari salomatligiga ham salbiy
ta’sir ko’rsatadi.
Turli tuproqlarda bor tanqisligining kuyi chegarasi turlicha bo’lib, bu
ko’rsatkich qora tuproqlarda 0,3-0,6 mg/kg, bo’z tuproqlarda 0,45-2,0 mg/kg dan
past bo’lganda borli o’g’itlar qo’llash lozim.
Borli o’g’itlarni qo’llash natijasida zig’ir (tola) va paxtadan gektariga 2-3 s
gacha qo’shimcha hosil olish mumkin. Qandlavlagi hosildorligi 45 s/ga ga oshib,
tarkibidagi qand moddasi 0,3-2,1 %ga ko’payadi.
Borli mikroo’g’itlar jumlasiga borat kislota, bor-magniyli o’g’it va borli
superfosfatlar kiritiladi (88-jadval).
88-jadval
Borli mikroo’g’itlar (B. A. Yagodin. 1989)
O’g’it
Suvda eriyligan bor miqdori,%
Borat kislota
Bor-magniyli o’g’it
17,3
2,27
Borli superfosfat tarkibida 0,2 % bor bo’lib, asosan qandlavlagi, ozuqabop
ildizmevalilar, boshoqli don ekinlar, fechiha kabi ekshiarga tuproqni asosiy
ishlash paytida, gektariga 2-3 s, ekish oldidan qator oralariga 1 - 1,5 s miqdorida
kiritiladi.
Tarkibida 2,2 % bor tutgan bor-magniyli o’g’it ham asosan yuqorida aytib
utilgan ekinlar va zig’ir uchun gektariga 20 kg miqdorda ishlatiladi.
Bo’rat kislota tarkibida 17,3% bor mavjud va undan asosan o’simliklarni
ildizdan tashqari oziqlantirishda foydalaniladi (0,5-0,6 kg/ga). 1 s urug’i 100 g
borat kislota bilan aralashtyrib ekish ham yaxshi natija beradi.
Mis
O’simliklar tarkibida mis mavjudligi 1816 yilda aniqlangan. 1931 yildan
buyon misning o’simliklarni o’sishi va rivojlanishiga ta’siri o’rganilmoqda.
Mis yetishmagan o’simliklarda ochilishning qo’yidagi belgilari namoyon
bo’ladi: barglarning uchi oqaradi va quriydi, donli ekinlar boshoq tortadi, lekin
pishmasdan yashilligicha qoladi, o’simliklar o’sishdan tuxtaydi, xloroz va sulish
kasalliklarining belgilari kuzatiladi;
Tuproqda mis tanqisligiga javdar, arpa, kuzgi va bahori bug’doy ancha
chidamli, suli umuman chidamsizdir. Zig’ir, ekinbop nasha, qandlavlagi, xantal,
vika, lyupin, tamaki, paxta va sabzavot ekinlari ham mis taqchil tuproqlarda
kasalliklarga oson chalinadi.
O’simliklar tarkibidagi misning o’rtacha miqdori 0,0002 % yoki I kg quruq
modda tarkibida 2 mg ga teng bo’lib, asosiy qismi ypyg’ tarkibida tugshanadi.
Misning asosiy qismi ortofeyuksidaza, polifenoloksilaza va tirazinaza kabi
fermentlar tarkibiga kiradi. Tarkibida mis tutgan oqsil-plastosianin o’simliklarda
muhim funksiya bajaradi. Mis azot almashi-nuvida faol ishtirok etuvchi
nitratreduktaza kabi fermentlar tarkibiga ham kiradi.
Turli tuproq tiplarida misning yalpi miqdori turlicha bo’lib, 0,1-150 mg/kg ni
tashkil etadi. Mazkur element miqdori 1,5-4,0 mg/kg dan kam bo’lgan hollarda
o’simliklarning misga bo’lgan ehtiyoji kuchayadi.
Azotli o’g’itlar me’yoriga mos ravishda o’simliklarning misga bo’lgan
talabchanligi ham kuchayadi.
Qishloq xujaligida keng qo’llaniladigan misli mikroo’g’itlar jumlasiga mis
ko’porosi, misli kukun va mis kolchedani kiradi.
89 - jadval
Misli mikroo’g’itlar (B. A. Yagodin. 1989)
O’g’it
Ta’sir etuvchi modda
Ta’sir etuvchi
modda miqdori, %
Mis ko’porosi
CuSO4
Cu
92,0-98,0
23,4-24,9
Misli kukun
CuSO4
Cu
14-16
5-6
Mis kolchedani
Cu
K2O
25,0
58,6
50-100 g mis ko’poros bilan 1 s urug’ aralashtirib ekilsa yaxshi samara
beradi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 200-300 g mis ko’poros 1 ga maydondagi
nihollarga purkaladn. Mis ko’poros o’z tarkibida 25,0 % ga yaqin mis tutadi.
Xozirgi kunda Olmalikdagi
«Ammofos-Maxam»
ishlab chiqarish
birlashmasida tarkibida mis tutgan (0,25- 0,30 %) ammofos ishlab chiqarish
yo’lga qo’yilgan.
Mis kolchedani maxalliy ahamiyatga ega o’g’itlardan hisoblanadi (0,2-0,3%
Cu) va uni xar 4-5 yilda bir marta 500-600 kg/ga me’yorda kuzgi shudgor ostiga
kiritish mumkin.
Marganes
Marganesning o’simliklar tarkibida uchrashi 1872 yilda, o’simliklar
hayotidagi ahamiyati esa 1897 yilda aniqlangan. Bu mikroelementga barcha
qishloq xo’jalik ekinlari talabchan bo’lib, uni ayniqsa donli ekinlar, don-
dukkaklilar, qandlavlagi, ildizmevalilar, kartoshka va mevali daraxtlar ko’p talab
qiladi. Barglarning oqarishi va sarg’ish donlarning paydo bo’lishi, dukkakli
ekinlar bargining yoppasiga xlorozga chalinishi, bodring barg plastinkasvning
boralib qolishi - marganes tanqisligining asosiy belgilaridan hisoblanadi.
Marganes yuqori oqsidlash-qaytarish potensialiga ega, shu bois u o’simliklar
tanasida sodir bo’ladigan biologik oqsillash reaksiyalarida faol qatnashadi.
Marganes fotosintez jarayonida muhim o’rin tutadi, qand moddalar va
xlorofill miqdorini ko’paytiradi, askorbin kislota sintezida ishtirok etuvchi
fermentlar tarkibiga kiradi.
Tuproqda marganes kam bo’lgan xollarda (yoki umuman bo’lmaganda)
oziqlanish balansidagi elementlarning nisbati buziladi, chunki u kalsiy singari
tashqi muhitdan ionlarning tanlab singdirilishida o’zini antagonist sifatida
namoyon qiladi. Marganes reutilizasiya jarayonini tartibga solib turuvchi element
sifatida ham muhim o’rin tutadi. U o’simlik hujayralarining suv tutish qobiliyatini
oshiradi va hosil elementlarining ko’proq saqlanishiga yordam beradi.
Tuproqda marganes miqdori 1 % gacha yetadi, lekin uning asosiy qismi
o’simliklar tomonidan qiyin o’zlashtiriladigan shakldadir.
Marganesli o’g’itlar qo’llash hisobiga qandlavlagidan 23,7, bug’doydan 2,2,
makkajo’xoridan 11,8 va arpadan 3,0 s/ga qo’shimcha hosil olinadi.
Sifatida tarkibida margenes tutgan rudalarni ishlash jarayonida chiqadigan
chiqindilardan keng foydalaniladi. Ular o’z tarkibida 10-18 % gacha Mn tutadi.
Tarkibida 70 % Mn tutgan marganes sulfat qimmatbaxo mikroo’g’it
hisoblanadi (95-jadval) va undan sabzavot ekinlarni o’g’itlashda foydalaniladi.
Marganes fosforli o’g’itlar bilan birgalikda qo’llanilganda yaxshi samara
beradi, shu bois marganesli superfosfat ishlab chiqarish yo’lga ko’yilgan.
Shuningdek, Mn kompleks o’g’itlar tarkibiga ham kiritiladi.
90 - jadval
Marganesli mikroo’g’itlar (N. M. Gedoniy, 1990)
O’g’it
Ta’sir qiluvchi
modda
Ta’sir etuvchi - modda
miqdori
Marganes sulfat
Mn li superfosfat
MnSO,
P2O5
Mn,
70
20
1-2
Tuproqda odatda marganes 2,5 kg/ga hisobida kiritiladi. Marganesli
o’g’itlarni ypyg’ bilan aralashtirish o’g’it qo’llashning eng qulay usullaridan biri
hisoblanadi. Buninguchun 50-100 g chamasi marganes sulfat olinadi va 1 s urug’
bilan arlashtiriladi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 200 g marganes sulfat 100 l
suvda eritilib, 1 ga maydondagi nihollarga purkala-di.
Molibden
Molibden ko’proq. dukkakli ekinlar tarkibida (5 - 20,0 mg/kg) uchraydi.
Boshoqli don ekinlari 0,2-1,0 mg/kg atrofida molibden tutadi.
Molibden o’simliklarga boshqa mikroelementlarga nisbatan kamroq. yutiladi.
O’simlik barglarida molibden boshqa a’zolarga nisbatan ko’proq. tuplanadi.
Aksariyat o’simliklarda molibden miqdorining ko’yi chegarasi 1 kg quruq moddada
0,1 mg hisoblanadi. Dukkakli ekinlarda bu ko’rsatkich 0,4 mg/kg ni tashkil qiladi.
Molibden o’simliklardagi nitratreduktaza fermenti tarkibiga kiradi. Umuman
olganda, molibdenni o’simliklardagi «azot almashinish jarayoni mikroelementi»
deb atash mumkin. Molibden fotosintez, nafas olish, vitamin va fermentlar
sintezida faol ishtirok etadi.
Tuproqlarda molibdenning yalpi miqdori 0,2-2,4 mg/kg ni tashkil etsada,
harakatchan shakli 0,1-0,27 mg/kg dan oshmaydi. Gumusga boy tuproqlar o’z
tarkibida molibden yalpi miqdorining ko’pligi bilan ajralib turadi.
Molibden bilan yaxshi ta’minlangan tuproqlarda o’simliklar azot, fosfor va
kaliyni yaxshi o’zlashtiradi. Azot oqsil tarkibiga tuliq o’tadi, natijada sabzavot va
poliz ekinlarida azotning nitrat shaklida tugsha-nishining oldi olinadi. Shuning
uchun molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan boshqa ekinlarga esa,
azot bilan birga qo’llash tavsiya etiladi.
Molibdenga talabchan o’simliklar jumlasiga beda, sebarga, suya, xashaki
dukkaklilar, vika, gulkaram, ildizmevalilar, raps, boshkaram va sabzavotlar kira-
di. O’simliklarning 1 kg quruq moddasi tarkibida molibden miqdori 1 mg dan ortiq
bo’lsa, inson va hayvonlar xayoti uchun xavfli hisoblanadi.
Molibdenli mikroo’g’itlarning turi ko’p bo’lsada, sanoatda ko’proq tarkibida
52-53 % molibden tutgan ammoniy molibdat ishlab chiqariladi
Elektrochiroq sanoati chiqindilari o’z tarkibida 5-8 % Mo tutgani uchun
ulardan mikroo’g’it sifatida foydalanish mumkin. Molibdenli oddiy va qo’sh
superfosfatlar tayyorlash ham yo’lga qo’yilgan.
Molibdenli mikroo’g’itlar bir necha usulda qo’llanilishi mumkin. Urug’larni
mikroo’g’it bilan ishlash uchun 1 s yirik urug’lar uchun 25-50 g, beda urug’lari
uchun 500-800 g ammoniy molibdat sarflash lozim.
Urug’larni ekish oldidan molibdenli mikroo’g’itlar bilan ichtash o’g’it
qo’llashning samarali usuli hisoblanadi. Buning uchun 1 s yirik urug’larga 25-50
g, bedaning mayda urug’lariga 500-800 g ammoniy molibdat olinadi, 2-3 l suvda
eritilib, aralashtiriladi.
Ildizdan tashqari oziqlantirishda 1 ga maydondagi nixollarga 200-600 g
ammoniy molibdat ishlatiladi. 50 kg molibdenli superfosfat bilan tuproqqa 50- 100
g molibden kelib tushadi.
Molibdenli mikroo’g’itlar
№
O’g’it
Ta’sir etuvchi
modda
Ta’sir etuvchi
modda miqdori,
