Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Ximioterapevtik preparatlar Maruza rejasi: 1. Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri 2. Mikroorganizmlarga ta’sir etuvchi fizik faktorlar. 3. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta’siri. 4. Mikroorganizmlarga biologik omillarning ta’siri. 5. Kimyoterapevtik moddalar va antibiotiklar. Asosiy va tayanch iboralar:antibiotiklar, sterilizatsiya, dezinfeksiya, deratizatsiya, dezenseksiya, avtoklav, paster pechi, atmosfera bosimi, termofil, psixrofil, mezofil, fizik omil, fizik omil, ximik omil. Tabiatda mikroblarning hayoti doimo tashqi muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lib turadi: bu faktorlar ularning hayotiy faoliyatiga ma’lum ta’sir ko‘rsatadi. Bu faktorlar g‘oyatda xilma-xildir: mikroblarning turli tumanligicha va tashqi muhitdagi turli sharoitga nihoyat darajada moslanganligiga sabab ham shudir. Mikroorganizmlarni hayot faoliyatiga ta’sir etadigan tashqi muhit faktorlari uch gruppaga: fizik, kimyoviy va biologik faktorlarga bo‘linadi. Mikroorganizmlarga ta’sir etuvchi fizik faktorlar. Mikroorganizmlarga ta’sir etadigan fizikaviy faktorlarga quritish, harorat, yorug‘lik, atomsfera bosimi va harakatlar kiradi. Harorat ta’siri. Mikroorganizmlarni yashash uchun ma’lum harorat talab qiladi. Hamma mikroorganizmlarning haroratga bo‘lgan talabi bir xil emas. Harorat mikroorganizmlarga uch xil ta’sir etadi: mikrob uchun ba’zan qulay, ba’zan ortiqcha, ba’zan esa yetarsiz darajada bo‘lishi mumkin. Demak bundan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, mikroorganizmlarni har bir turi uchun quyidagi uchta nuqtasi: optimal, minimal va maksimal harorat bor. Optimal haroratshundasy haroratki bunda mikroblarni muayyan turi eng aktiv hayot kechiridai, ya’ni juda tez ko‘payib, yaxshi rivojlanadi. Ko‘pchilik patogen mikroorganizmlar uchun 36-37 daraja issiq optimal harorat hisoblanadi. Mikroorganizmlarni rivojlanishi to‘xtaydigan past haroratni minimal temperatura deyiladi. Minimal temperaturada mikroorganizm o‘lmasa ham lekin ko‘payishdan to‘xtaydi, keyinchalik mikroorganizm normal haroratli sharoitga tushsa qaytadan ko‘paya boshlaydi. Ba’zan harorat mikrob uchun balandlik qilishi mumkin. Bunday haroratda mikroorganizmlar normal ko‘paya olmaydi, ko‘payishidan to‘xtasa ham lekin o‘lmasdan tirik saqlanadi. Bunday ta’sir etuvchi temperaturaga maksimal temperatura deyiladi. Maksimal temperaturada mikroorganizmlarni ba’zi xususiyatlari, chunonchi patogenlik xususiyati pasayib, o‘zgarib qolishi mumkin. Masalan kuydirgi kasalligi qo‘zg‘atuvchisi B. ant’racis uchun 42,50S issiq maksimal temperatura bo‘lib shu temperatura ta’sirida uning patogenligi pasayishi aniqlangan. Temperaturaning mikroorganizmlarga har xil ta’sir etishini bilish juda zarur hisoblanadi. Chunki laboratoriyada bironta mikrobni o‘stirib ko‘paytirishda u mikrob uchun optimal temperatura xosil qilishimiz kerak bo‘ladi. Mikroorganizmlarni o‘stirishda zarur bo‘ladigan temperatura yaratish uchun termostat apparatidan foydpalaniladi. Termosttat kichik shkafga bo‘lib uning ustki qismiga termometr o‘rnatiladi va issiqlikni avtomatik ravishda yo‘lga solib turuvchi termoregulyatori bo‘ladi. Ko‘pchilik patogen mikroblarni o‘stirish uchun termosttatda 370S issiqlik xosil qilinadi. Past yoki yuqori darajali issiqlikda o‘sib ko‘payuvchi mikroorganizmlar uchun esa bu haroratni termoregulyator yordamida xosil qilinadi. Mikroorganizmlar taraqqiyot natijasida turli temperaturada yashashga moslashib qolganlar. Temperaturaga moslanish jihatdan tekshirilganda mikroorganizmlarni uch fiziologik gruppaga bo‘lish mumkin: 1)Psixrofillar ya’ni past darajali temperaturaga o‘rgangan mikroorganizmlar hisoblanib, ular uchun optimal temperatura 15-20 ni tashkil etadi. Ular O va 6 lik temperaturada ham yashashi mumkin. Psixrofillarga misol qilib fotobakteriya yorug‘lik beruvchi bakteriyalar, muz dengizida yashovchi mikroorganizmlar kiradi. Ular zax uylarning tagidagi tuproqda va tashlandiq iflos suvlarda ham uchraydi. Ba’zi bir xillari muzxonada saqlangan oziq-ovqat mahsulotlarida ko‘payib, ularni buzishi mumkin. 2)mezofillar ya’ni o‘rta darajali temperaturaga o‘rgangan mikroorganizmlar bo‘lib, ular uchun optimal temperatura 30-370S, maksimal temperatura esa 45 S ni tashkil qiladi. Mezofillarga saprofitlarning ko‘pchiligi chirish protsessini yuzaga chiqaruvchi bakteriyalar va ko‘pchilik patogen mikroorganizmlar kiradi. 3)Termofillar ya’ni baland darajali temperaturaa o‘rgangan mikroorganizmlar bo‘lib, bular ham tabiatda ko‘p uchraydigan mikroorganizmlardir. Termofillar issiq suv chiqadigan buloqlarda, o‘simliklarda, tuproqni ustki qatlamlarida, suvda va boshqa joylarda uchraydi. Termofillar uchun 350S issiqlik pastlik qilib bu ularga minimal temperatura hisoblanadi. Ular uchun optimal temperatura 50-600S bo‘lib, +70-800S esa maksimal temperatura hisoblanadi. Termofillarga streptokokk, ba’zi aktinomitsetlarni turlari misol bo‘la oladi. Termofillar orasida shunday bakteriyalar borki ularda issiqlik xosil qilish xususiyati g‘oyat kuchli bo‘lib ularni termogen bakteriyalar deyiladi. Termogen bakteriyalar pigan, paxol, tamaki, paxta, donlarni nam xolda saqlaganda ularni qizdirib temperaturani 110 gacha yetkazishi mumkin. Termogenlar ta’sirida qizib ketgan o‘simlik va boshqa organik moddalarning parchalanishi natijasida yonuvchi metan gazlardan metan gazi xosil bo‘ladi, buning natijasida qizib ketgan o‘simlik ba’zan o‘z o‘zidan yonib ketadi. Mikroorganizmlarda past va baland temperatura turlicha ta’sir etishi aniqlangan. Past temperatura umuman mikroorganizmlarga zararli ta’sir etmaydi. Ko‘p tekshirishlarning natijasi shuni ko‘rsatdiki, past temperatura mikroorganizmrga ta’sir qildirilgandan keyin ham yashab qolishi mumkin ekan. Masalan: vabo vibrioni 320S ta’sirida yashashqobiliyatini yo‘qotmaydi. Gripp virusi –700S da 6 oygacha, koksaki virusi 400S da 1 yilgacha va undan ortiq davrgacha o‘z patogenligini yo‘qotmaydi. Mikrobga past temperatura doimiy ta’sir etish bezarar bo‘lgan xolda past temperaturadan keyin yana qaytadan issiq bilan ta’sir qilish bir necha bor takrorlansa mikrobga zararli ta’sir etishi isbotlangan. Masalan: qorin tifini qo‘zg‘ovchi mikrob kulturasini muzlatib bir necha oy saqlansa u tirik qolishi mumkin. Lekin bu kulturani avval muzlatib keyin eritib shu tartibda bir necha morotaba takrorlansa bu kultura 7-8 takrorlanishida o‘lishi mumkin. Past temperatura mikrobni o‘ldira olmasa ham uning ko‘payishiga to‘sqinlik qilib bioximik faoliyatini to‘xtatadi. Past temperaturani mikrobga shu xilda ta’sir etishidan foydalanib tez buziluvchi turli ovqat mahsulotlarini muzda saqlash, ularni uzoq joylarga muzxonalik vagonlarda yetkazib berishda foydalaniladi. Baland temperatura ya’ni temperaturani ko‘tarilishi patogen mikroorganizmlarga halokatli ta’sir etadi. 40-420S temperatura uzoq vaqt ta’sir etganda ba’zi mikroorganizmlar masalan zaxm qo‘zg‘atuvchisi oqimtir spiroxeta nobud bo‘ladi. Spora xosil qilmaydi ko‘pgina mikroorganizmlar suyuq muhitda 56-58-60-temperaturada 30-60 minutda halok bo‘ladi. Spora xosil qilmaydigan ko‘pchilik mikroorganimzlar 70 li temperaturada 5-10 minutdan so‘ng 100 li temperaturada esa darxol o‘ladi. Mikroblarning sporalari baland temperaturaga chidamlidir. Lekin turli mikrob sporalarining baland temperaturaga chidamliligi bir xilda emas, masalan kuydirgi kasalligini qo‘zg‘ovchi Bac. Antracis ning sporasini 15 minutgacha qaynatilganda o‘ldirish mumkin. Bakteriya sporalari 10-15 minut ba’zilari xatto bir necha soat qaynatishga ham chidamli bo‘ladi. Masalan: qoqshol kasalligi qo‘zg‘atuvchisi closhtetani va botulizm kasalligi qo‘zg‘atuvchisi clostr botulinum ning sporasi 3 soatgacha qaynatilganda o‘lishi mumkin. Mikroorganizmlarga quritishning ta’siri. Mikroorganizmlarni ta’sir etadigan fizikaviy faktorlar haqida so‘zlaganda quritishning ta’sirini ham aytish kerak. Mikrob normal yashashi uchun unga ma’lum miqdorda namlik kerak. Mikroorganizm suvsiz qoqquruqsharoitga tushib qolsa uning tanasidagi suv kamayadi va protoplazmasi qaqraydi va natijada mikrob hujayrasida hayotiy protsesslar sustlashadi so‘ngra esa yashash faoliyati to‘xtaydi. Quruqlikning mikroblarga zararli ta’sir etishiga asoslanib turli ovqat mahsulotlarini va hashaklarni uzoq saqlash uchun ularni quritish rasm bo‘lgan. Quritilgan olma, o‘rik,uzum, nok va boshqa mahsulotlarda mikroorganizm o‘sib ko‘paya olmaydi, chunki quritilgan mahsulotlarda mikrob o‘ziga kerakli suv topa olmasdan aksincha o‘z hujayrasidagi suvni yo‘qotib natijada o‘ladi va quritilgan mahsulot buzilmasdan uzoq saqlanadi. Ovqat mahsulotlarini va boshqa narsalarni quritib saqlashqadim zamonlardan beri ma’lum bo‘lsa ham u vaqtlarda bu usullar fan orqali asoslanmagan edi. Xozirda esa bu usullar fan asosida qo‘llanilmoqda. Ko‘pchilik mikroorganilmar quritish ta’siriga chidamli bo‘lib, ma’lum vaqtlargacha o‘lmasdan saqlanishi mumkin. Masalan: Vabo vibrioni quritish ta’sirida 2 kungacha,shigellalar 7 kungacha, o‘lat tayoqchasi 8, difteriya 30,qorin tifi 70, stafilokokklar va sil mikobakteriyalarni 90 kungacha tirik saqlanishi mumkin. Sil tayoqkchasi mikroorganizmi qurigan balg‘amda 10 oygacha, kuydirgi kasalligi batsillasi sporalari 10 yilgacha, zamburug‘larni ba’zilari 20 yilgacha saqlanishi mumkin. Agar mikrob kulturasini vakuumda sovuqsharoitda tezlik bilan quritilsa va buni havosiz joyda saqlansa u uzoq vaqt tirik turadi. Masalan, odatda quritilishga juda chidamsiz bo‘lib 1-2 kunda o‘lib qoladigan mikroblardan gonokokk kulturasini ana shu usulda quritilib saqlansa ular bir necha oy tirik turishi mumkin. Smikrobiologiya sohasida keyingi yillarda mikrob kulturasini saqlash uchun shu usuldan foydalanilmoqda. Qutirish ta’sirida bakteriyalar oqsillari denaturatsiyasi va sitoplazmasining suvsizlanishi kuzatiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda sublimatsiya metodidan foydalaniladi. Bunda oziq-ovqatlarni saqlanishi 2 yil va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Sublimatsion quritishda qandlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa komponentlarni saqlanib qolishi ta’minlanadi. Vakuumda past haroratda quritish ta’sirida ayrim mikroorganizmlar o‘lmasdan qolishi mumkin. Bu metod esma sil kasalligiga qarshi qo‘llaniladigan tirik vaksina, toun, tulyaremiya, brusellyoz, gripp va boshqa kasalliklarga qarshi uzoq muddatli va stabil vaksinalar ishlab chiqarish kulturalarini saqlashda ishlatiladi. Mikroorganizmlarga yorug‘likning ta’siri. Bevosita tushib turadigan quyosh nuri ko‘pchilik mikroorganizmlarga zararli ta’sir etadi. Faqat oltingugurt to‘plovchi pur-purlik bakteriyalargina o‘z rivojlanishi uchun quyosh yorug‘lik talab qiladi. Bular dengiz tagida yashovchi va yorug‘ga tomon harakatlanuvchi mikroorganizmlar bo‘lib ularda fototropizm hodisasi ko‘riladi. Patogen mikroblar quyosh ta’siridan bir necha soatda o‘ladi. Shuning uchun mikroorganizm kulturasini kun tushmaydigan joylarda saqlash lozim. Sil tayoqchalariga o‘xshash chidamli mikroorganizmlar ham to‘g‘ri tushgan quyosh nurining ta’sirida qisqa vaqt ichida o‘ladi. Agar balg‘amni buyum oynasiga yupqa qilib surtib to‘g‘ri tushuvchi quyosh nuriga qo‘yilsa mikroblar 20-30 minut mobaynida halok bo‘ladi. Yana quyosh nurining mikroorganizmlarga ta’sirini oddiy tajriba yordamida bilib olsa bo‘ladi. Masalan: petri kosachasiga yupqa qilib qo‘yilgan go‘sht pepton agariga qorin tifi tayoqchasini sidirga qilib ekiladi va tif tayoqchasi ekilgan petri kosachasini tashqi yuzasiga qora qog‘ozdan qirqilgan harflar yopishtiriladi. So‘ngra Petri kosachasi to‘g‘ri quyosh nurida 1-2 soat nurlantiriladi ya’ni qoldiriladi. Shundan so‘ng yopishtirilgan harflar ko‘chirib olinadi va Petri kosachasi 370S haroratli termostatda 1 sutka qoldiriladi. Bir sutkadan keyin qora qog‘ozdan harf yopishtirilib quyosh nuridan saqlangan qismlardagina mikroblar sidirg‘a bo‘lib o‘sib chiqqanligi kuzatiladi. Har xil nurlantirish mikroorganizmlarga bakteriotsid yoki sterillash darajasida ta’sir etadi. Bularga ultrafiolet nurlar, rentgen nurlari, gamma nurlar va boshqalar misol bo‘la oladi. Qisqa to‘lqinli nurlar palatalarni dezinfeksiya qilishda materiallarni zararsizlantirishda vaksina tayyorlashda operatsion xonalarni mikroorganizmlardan tozalashda qo‘llaniladi. Mikroorganizmlarga baland bosimni va harakatning ta’siri. Atmosfera bosimi har qancha baland bo‘lsa ham mikroorganizmlarga ta’sir etmasligi aniqlangan. Dengiz ostida 100 atmosfera bosimi –900 atm. Bosimida tirik bakteriyalar uchrashi mumkin. Umuman 3000 atm. Bosimning bakteriyalar mog‘orlar, drojjalarga ta’sir etmasligi xattoki ba’zi bir patogen viruslarga-5000 atm bosimi ta’sir etmasligi aniqlangan (masalan, achitqilarni bijg‘ish xususiyatini xatto 5000 atm bosim ham to‘xtata olmaydi). Bakteriotsid ta’sir qilish qobiliyatiga ultratovush xarakterlidir. Ultra tovushlarni ta’sir qilish mexanizmida bakteriya sitoplazmasida gravitatsion bo‘shliq xosil bo‘lib, suyuqlik bug‘lari bilan to‘ladi. Unda 10000 atm bosim xosil bo‘lib sitoplazma tuzilishining dezintegratsiyasiga olib keladi. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta’siri. Kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga turliga ta’sir etishi mumkin. Ko‘pchilik mikroorganizmlar kimyoviy moddalarga g‘oyat sezuvchandir. Ba’zi bir kimyoviy modda bilan mikroorganizmlarga ta’sir qilganda mikroorganizm shu moddaga yaqinlasha boshlaydi, ba’zida esa boshqa bir mikroorganizmlarga kimyoviy modda ta’sir qildirilganda undan qochib uzoqlashadi. Bu hodisaga ximiotaksis deyiladi. Bu esa mikroorganizmlarni kimyoviy moddalarga sezgirligidan dalolat beradi. Buni bilishimiz uchun bir idishdan suvga harakatchan mikroorganizm kulturasidan aralashtirib unga shakar eritmasi to‘ldirilgan bir kapilyar naycha botiriladi. Shundan keyin esa suvdagi mikroblar kapilyarlarning uchidagi teshikka to‘plana boshlaydi. Bu o‘ziga tortuvchi ximiotaksis deyiladi. Aksincha shikor yoki kislota quyilgan bo‘lsa mikroblar kapilyar atrofidan uzoqlasha boshlaydi. Bu esa uzoqlashtiruvchi ximiotaksis hisoblanadi. Kimyoviy moddalarni mikroorganizmlarga ta’sir qilishiga qarab yuza aktiv moddalarga fenol va uning xosil alariga bo‘yoqlar, og‘ir metal tuzlari, oksidlovchilarga va formaldegid gruppasiga bo‘linadi. Yuza aktiv moddalar. Mikroorganizmni yuza qismiga yig‘ilib tezlik bilan yuza cho‘zilish qobiliyatini sekinlashtirish xususiyatiga ega. Bu esa mikroorganizm hujayra devori va sitoplazmatik membranani normal ishlashga ta’sir qilib uni buzadi. Bularga yeg‘ kislotalari, sovunni misol qilishimiz mumkin. Bular faqat hujayra devorini shikastlaydi lekin hujayralarga kirmaydi. Fenol krezol va uning xosil alari. Avval hujayra devorini shikastlaydilar keyin esa oqsillarni shikastlaydi. Bo‘yoqlar esa mikroorganizmlarni o‘sishini to‘xtatish xususiyatiga ega. Bakteriotsid ta’sir qiluvchi bo‘yoqlardan brilliant kuki, rivanol tripoflovni va akriflovchi va boshqalar ma’lumdir. Og‘ir metall tuzlari simob, kumush, oltin va boshqalarning ba’zi bir ionlari mikroblarga shunday ta’sir etadiki mikroblar ana shu moddalarning minimal konsentratsiyasida ma’lum vaqt ichida nobud bo‘ladi. Og‘ir metallarning bunday ta’sirini oligodinamik ta’sir deyiladi. Bunga misol qilib kumushdan ishlangan idishlarni mikroorganizmlarga bakteriotsid ta’sir eitish va kumush eritmalari 1:100000000 nistabda suyultirilgani patogen mikroorganizmlarni o‘ldirishini bilishimiz mumkin. Kumush nitratning 1% li eritmasi yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda blenoreyaning oldini olishda ishlatiladi. Oligodinamik ta’sir mexanizmi shundan iboratki musbat zaryadlangan metall ionlari manfiy zaryadlangan bakteriyalarni yuzasiga adsorbsiyalanadi va bakteriyalarning sitoplazmatik membranasini o‘tkazuvchanligini o‘zgartiradi. Shundan keyin albatta bakteriyani oziqlanishi va ko‘payishi buziladi. Kumush, oltin, simob va boshqalar hujayra oqsillari koagulyatsiyasini chiqaradi. Og‘ir metall tuzlari bilan oqsillarini o‘zaro ta’siri natijasida metall albuminati va erkin kislota xosil bo‘ladi. Oksidlovchilar. Aktiv oqsillarning sulfgidril gruppalariga ta’sir qiladi. Kuchliroq oksidlovchilar boshqa gruppalarga zararli ta’sir qiladi. Oksidlovchilarga xlor, xloramin, yod, vodorod, neroksid, kaliy permanganat va boshqalar misol bo‘la oladi. Formaldegid. 40% li eritmasi formalin ishlatiladi. U mikrorganizmlarga qarshi ta’sirini oqsil aminogruppalariga birikib ularni denaturatsiyaga uchratadi. Fermaldegid vegatativ va spora holatidagi makroorganizmlarni o‘ldiradi. Formaldegidlar yordamida mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladigan ekzotoksinlardan statoksinlar olishda foydalaniladi. Biologik faktorlarni mikroorganizmlarga ta’siri. Tabiiy sharoitda mikroorganizmlar odatda o‘simliklar va hayvonlar bilan birga rivojlanib boradi va biotsenozning tarkibiy qismini tashkil etadi. Mikroorganizmlarning har xil gruppalari va turlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xilma xil bo‘lib asosan sintez metabioz va antoganizmdan iboratdir. Simbiozda bor muhitning o‘zida ikki yoki undan ortiq tur bir-biriga xalaqt bermasdan totuv yashaydi. ba’zan esa ayrim turlarning hayotiy faoliyati kuchaya boradi. Metabiozda bir turdagi mikroorganizmlar ikkinchi bir turdagi mikroorganizmlar yashashi rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib beradi. Misolan aerob mikroorganizm anaerob mikroorganizmlarga kislorodni yutib sharoit yaratib beradi. Antogenezimda bir mikroorganizm rivojlanishiga ikkinchi bir mikroorganizm to‘sqinlik qilishiga aytiladi. Masalan ichak tayoqchasi dizenteriya mikroblarini antegonisti bo‘lsa, ko‘k-yashil yiring tayoqkchasi vabo vibrioni, dizenteriya,qorin tifi, stafilookklar va meningokokklarni o‘sishini to‘xtatib qo‘yadi. Antibiotiklar (lat. Antibioca – bakteriyalarga qarshi modda)- turli organizmlar: zamburug‘lar, bakteriyalarda, shuningdek hayvon va o‘simlik organizmining hujayralarida ishlanib chiqadigan va mikroblarni ko‘payishini to‘xtatadigan yoki ularni halok qiladigan moddalardir. Ba’zi mikroorganizmlarning yashash faoliyatiga boshqa mikroorganizmlarning to‘sqinlik qilishini birinchi bo‘lib I. I. Mechnikov aniqlagan edi: u davolash maqsadlari uchun mikroorganizmlarni ana shu xossasidan foydalanishni, jumladan ichakdagi zararli chirituvchi bakteriyalarning faoliyatini to‘xtatitsh uchun sut kislota tayoqchalarini prostokvasha bilan iste’mol qilishini taklif etdi. 1871 –1872 ytllarda V. A. Manassein va A. T. Polotebnov birinchi bo‘lib Penicillium zamburug‘i mahsulotlarini davolash xossalaridan foydalanganlar. 1929 yildagina antibiotiklarni o‘rganila boshlandi va shu yili A. Fleming Penicillium nototum zamburug‘ini bulondagi kulturasi filtrati antibakteriali ta’sir etishini isbot qildi. 1940 yilda E. Cheyn va G. Flori penitsillin preparatini olishdi. 1942 yilda esa E. V. Yermoleva Penicillium crustosum dan pensillin tayyorladi. Antibiotiklar meditsina ishlab chiqarishda maxsus usullar yordamida olinmoqda. Xozirgacha 6000 dan ortiq antibiotiklar mavjud bo‘lib, shulardan 60 dan ortig‘i tibbiyotda keng qo‘lanilmoqda. Antibiotiklarni aktivligi xalqaro birliklarda ko‘rsatiladi. Masalan pensillin antiboitikichini 1 ta’sir birinchi (TB) (oksoford birligi) uchun shu preparatni stafilookk etolon shtammini o‘sishini to‘xtatib qo‘yuvchi eng kam miqdori olingan. Pensillinni ta’sir birligi 0,6 mkg toza ximiyaviy kristal tuziga to‘g‘ri keladi. Benzilpenitsillinni natriyli tuzida 1 mg-1667 ta’sir birligi bo‘lsa, kaliyli tuzida 1 mg-1600 ta’sir birligi bordir. Quruq yoki suyuqlikdagi antibiotiklarning miqdori 1 gr quruq moddadagi yoki 1 ml suyuqlikdagi aktiv moddaning mikroorganizmi bilan o‘lchanadi. Antiboitiklar kelib chiqishiga kimyoviy tarkibiga mikroorganizmlarga ta’sir qilish xususiyatiga va ta’sir qilish doirasiga qarab klassifiksiyalanadi. Kelib chiqish jixatidan antibiotiklar: 1) Zamburug‘lar, antibiotiklar va bakteriyalardan olinuvchi antibiotiklarga: 2) hayvonlardan olinuvchi antibotiklarga 3) sintetik va yarim sintetik antiboitiklarga 4) Yuqori darajali o‘simliklardan olinuvchi fitonsidlarga bo‘linadi. Kimyoviy tarkibi jihatidan esa antibiotiklar. 1)Azot va geterotsitik birikmalar saqlovchi antibiotiklarga pensillin, sefalosporin va boshqalar. 2)Aromatik birikmalar saqlovchi antiboitiklarga levomitsitin. 3)Tetratsiklin birikmalari tetratsiklin, streptomitsin, kanamitsin, monomitsin. Mikroorganizmlarga antibiotiklar asosan 2 xilda ta’sir qilishi mumkin. 1)Bakteriostatik 2)Bakteritsid bunda antibiotik mikroorganizmlarga salbiy ta’sir etib ularni xalok bo‘lishi kuzatiladi. Bakteriostatik ta’sir qilishi esa mikroorganizmlarni o‘sishi va rivojlanishi to‘xtalishi tushiniladi. Mikroorganizmlarga ta’sir etish doirasiga qarab antibiotiklari 2 guruhga ajratiladi: 1)Tor doirada ta’sir qiluvchi antiboitiklar 2)Keng doirada ta’sir qiluvchi antibiotiklar. Tor doirada ta’sir etuvchi antibotiklar faqat ma’lum bir mikroorganizmlarga ta’sir etib, boshqa mikroorganizmlarga esa ta’sir qilishi kuzatilmaydi. Masalan: pensillin antibiotiki gr + kokklar va bakteriyalarga ta’sir etsa kislotaga chidamli va gr – mikroorganizmlarga ta’sir etmaydi. Ta’sir doirasi keng antibiotiklar esa ko‘pchilik mikroorganizmlarga salbiy ta’sir etadi. Masalan: levomitsetin, tetratsiklin antibiotiklari gr +, - va kislotaga chidamli bakteriyalarga ta’sir etadi. Antibiotiklarni biologik ta’sir mexanizmlari har xil bo‘lib, bu antibiotiklarni ximiyaviy kelib chiqishiga miqdoriga organizmni turiga mikrostrukturasiga va qanday sharoitda qo‘llanishiga bog‘liqdir. Bundan tashqari antibiotiklarni bakteriyalar tomonidan qanday shimilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Antibiotiklarni biologik ta’sir mexanizmi shartli ravishda quyidagi gruppalarga bo‘lish mumkin. 1)Hujayra devorini sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antibiotiklar (penitsillin, linkollitsin, sefalaporin). 2)Hujayra memebranasi funksiyasini buzuvchi antibioitklar (albomitsinsin, gramitsidin, nistatin). 3)Tanlab nuklein kislotalar sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitklar: a)RNK sintezini to‘xtatib qo‘yuchi antibiotiklar (aktinomitsin, kanamitsin, neomitsin). b)DNK sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitiklar (aktidion, novobiotsin) 4)Purin va pirimidin asoslari sintezini buzuvchi antibiotiklar azaserin. 5)Oqsil sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antibiotiklar (kanamitsin, tetratsiklin). 6)Nafas olishni to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitiklar oligomitsin. 7)Oksidlanish qaytarilish jarayonlariga ta’sir qiluvchi antibiotiklar (gramitsidin, oligomitsin). Antimetobolit moddalar. Gr + va gr – mikroorganizmlar hujayra devorlari tuzilishi jihatidan bir biridan tubdan farq qiladi. Gr + mikroorganizmlar hujayra devorida peptidoglikan moddasi ko‘p bo‘lganligi tufayli pensitsillin antibiotigi peptidoglikan moddasini sintezini burib ularni hujayra devori shakllanishini to‘xtatib qo‘yadi. Yana bu antibiotik bakteriyalar hujayra devorini shakllanishida ishtirok etuvchi ba’zi bir aminokislotalar sinteziga ham ta’sir etadi. Pensillin antibiotigi ta’sirida bakteriya hujayra devori sintezi buzilib, devor shakllanishi to‘xtaydi, lekin hujayra sitoplazmatik oqsillarini sintezi to‘xtamaydi. Buni natijasida bakteriya hujayrasi tez kattalasha borib, bu yerda hujayra devori bo‘lmaganligi tufayli mikroorganizmlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Pepratsinlin, streptomitsin va boshqalar oqsil sintezini to‘xtatib kuyuvchi antiboitiklar hisoblanadi. Antibiotiklar yuqumli va boshqa har xil kasalliklarni davolashda ijobiy natijalar berishi bilan birgalikda yana ular shu organizmga salbiy ya’ni yonaki ta’sir etishi ham mumkin. Bular 1) Bir antibiotikni uzoq vaqt qo‘llanilsa organizmga zaharli ta’sir etishi mumkin. Masalan: kanamitsin va streptomitsinlar uzoq vaqt qo‘llanilsa ular organizmga otogen ta’sir etishi ya’ni eshitish nerviga va vestibulyar apparatiga ta’sir etib kar bo‘lishga olib keladi. Eritromitsin, oleandomitsin jigarga ta’sir etishi mumkin. 2)Antibiotiklarni muttasil qo‘llanilishi organizmni shu antibiotiklarga nisbatan sezuvchanligini oshirishga va bu allergik kasalliklarga olib keladi. 3)O‘rinsiz organizmga yuborilgan antibiotiklar ichak mikroflorasiga ta’sir etib, ichak disbakteriozi kasalligini keltirib chiqaradi. 4)Antibiotiklar immunogeneziga ta’sir etib, ikkilamchi immunodefitsit kasalliklarini keltirib chiqaradi. 5) Kasallikka qarshi ishlatiladigan antibiotikni noto‘g‘ri tanlanilishi va qo‘llanilishi natijasida patogen mikroorganizmlarni antibiotiklarga chidamli shtamlari xosil bo‘ladi. Mikroorganizmlarni antibiotiklarga sezgirligini quyidagi usullari yordamida aniqlanadi. 1) Disk usuli yordamida mikroorganizmlarni antibiotiklarga sezgirligini aniqlash. 2) Qator suyultirish usuli bilan antibiotiklarga bo‘lgan mikroorganizmlar sezgirligini aniqlash. Meditsina amaliyotida yuqumli kasalliklar bilan kasallangan bemorlarni davolashda va qator kasalliklarni oldini olishda makroorganizmlar zararli ta’sir etmaydigan mikroorganizmlarga esa o‘ldiruvchi ta’sir etadigan kimyoviy moddalar keng qo‘llanilmoqda. Xozirgi zamon kimyoterapiyasiga P. Erlix va D. Ya. Romanovskiylar asos solishgan. I. I. Mechnikov tomonidan esa ximiyaviy preparatlarda klinik va eksperimental tekshirish ishlarini olib borgan. Kimyopreparatlar spesifik ta’sir qilishi ya’ni organizmga maksimal terapevtik effektda minimal toksik ta’sir kursatish lozimdir. Yuqumli kasalliklar davolash uchun quyidagi preparatlar ishlatiladi. Vismut preparatlari (vismut nitrat asosi kseroform, vismut salitsilat asosi, bioxinol, bismoverol, bitiuraol, pentabisman va boshqalar). Bu preparatlar zaxm va enterokolitda qo‘llaniladi. Rtut preparatlari (solitsil rtuti, kolomen va boshqalar) zaxm kasalligi bilan va yiningli kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi. Akridin preparatlari. (rivanal, tripaflavin, akriflavin akritsid flavo‘id va boshqalar). Bular burun, xalqum, tomoq yallig‘lanishlarida yiringli kasalliklarda ishlatiladi. Malyariyaga qarshi 30 dan ortiq preparatlar: xinin, mepakrin, rodoxin, xloroxin, proguanil, pirimetamin, primaxin, xinotsid va boshqalar qo‘llaniladi. Sulfanilamid preparatlari. Sulfanilamid preparatlari yiringli kasalliklarda angina,skarlatina, zotiljam, ichburug‘, aerob infeksiyalar so‘zak, venerik limfogranulomatoz, ortitoz, traxoma, blenoreya va boshqa kasalliklarni davolashda yaxshi davolash effektini beradi. Nitrovurak qatoriga mansub preparatlar (furazolidon, furodonin, furagipid) bular ichak infeksiyalari bilan kasallangan bemorlarni davolashda qo‘llaniladi. Sintetik preparatlar: PASK. Tibon, ftivazid, izoniazid, etionamiz, sikloserin, samozid, mentaziya, larusan, etoksiya sulfonin, yuglon, krizanol va boshqa preparatlar sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolashda ishlatiladi. Antibakterial preparatlarga ya’ni effektiv ta’sir qiluvchi preparatlarga xinoksidin, dioksidin va boshqa preparatlarni misol qilishimiz mumkin. Viruslarga qarshi ishlatiladigan preparatlar. Virusli kasalliklarni ximiyaterapevtik preparatlar bilan davolash juda og‘ir va aktual masala bo‘lib qolmoqda. Xozirgi paytda ko‘pchilik virusli infeksiyalarni davolashda davolash moddalari yo‘q. Virusli kasalliklarni davolash va oldini olishda interferon preparati juda effektiv preparat hisoblanadi. 1957 yilda L. Ayzeks va I. Lindeman tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ekzogen interferonnni qisman tozalangan va konsentirlangan holatda inson leykotsitlaridan olinadi. Organizmni stimulyatsiyasi uchun va shaxsiy interferon xosil qilish uchun interferogenlardan stotalan, ilein, sintetik poli nukleotidlar, Polioniollar, aminotiollar, polisaxaridlar, oddiy ribonuklein kislotalar, zamburug‘lar, bakteriyalar, mikoplazm fag va reoviruslar ishlatiladi. Interferon mazi pufakchali o‘rab oluvchichi temperatkilarni oddiy gerpes va boshqa teri shilliq qavatlari virusli infeksiyalarini davolashda keng qo‘llanilmoqda. Ba’zi bir virusli infeksiyalarni davolashda dezoksiribonukleaza, ribonukleaza ishlatiladi. Ular esa yuqumli agentlarni olib yuruvchi funksiyasini bajaruvchi virus nuklein kislotalarni zararlantiradi. Adenoviruslar keltirib chiqaradigan gerpetik keratitni davolashda dezoksiribonukleazalar bemor konyuktivasiga ko‘zning biriktiruvchi pardasi tomizilib yuqori darajali effektlarga erishilmoqda. Birok nukleazalar hamma vaqt ham terapevtik effekt bera olmaydi, chunki virus nuklein kislotalari ferment ta’siridan oqsil qavatlari yordamida himoyalanadi. Antiblastom preparatlari. O‘smalarga qarshi kimyoterapevtik preparatlardan foydalanish ham bir qancha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O‘smalarga qarshi preparatlarga azotipritlar degranol, xlormetin, dopon, embixin, novoembixin, melfalsin, endoksan, siklofasfan di-trietilenaminlar, diepoksidlar, antimetobolitlar, antipurinlar, antipiridinlar gormon va boshqalar qo‘llanilmoqda. Limfogranulematozlarni limfatik tugunlarning o‘smasimon o‘sishlari bilan kechadigan kasallik davolashda degranol, nitramin, vinblastin, endoksan va boshqalar ishlatish tavsiya etiladi. O‘tkir va surunkali leykozlarda esa dopan, mielosan (mileran) 6-merkaptopurin, metatreksat, vinkristin foliev kislotasi analoglari qo‘llaniladi. Yuqorida aytilgan preparatlar yonaki ta’sir qilishi mumkin. Masalan: pasaytirishi sog‘lom hujayralarni mutatsiyasini chaqirish mumkin. Umuman olganda kimeterapevtik preparat organizm yuborilganda kuchli va yetarli bulishi lozim. Bu kimeterapevtik preparatlarni sifatini belgilovchi indeksni 1 bo‘lib Erlix taklif kildi. Dezinfeksiya. Dezinfeksiya bu atrof muhitdagi ob’ektlarni mikroorganizmlardan zararsizlantirish ya’ni odamlar va hayvonlar uchun patogen bo‘lgan mikroorganizmlarga qarshi kimyoviy va fizik usullar bilan kurashishdir. Dezinfeksiyalovchi moddalarning quyidagi eritmalari ko‘proq ishlatiladi. 3-5% li fenol yoki karbol kislotasi, 1-2-3% li lizol, 0,5-2-3 % xloramin, 2-4-10-20% li xlorli oxak, 70% li spirt va x. k. Sterilizatsiya. Sterilizatsiya bu mikroorganizmlarni sporali va vegetativ formalaridan butunlay xalos bo‘lishga aytiladi. Sterilizatsiya qilishni bir necha usullari bor. 1)Spirt lampasi yoki gaz gorelkasida chug‘lantirib sterilizatsiya kilish. Bu usul bilan bak-k xalqa, buyum oynachalari, pinsetlar va boshqa metal va shisha idishlar sterillanadi. 2) Qaynatish yo‘li bilan sterillash. Bu usul 20-30 minut davomida maxsus metol sterilizatorliklardaamalga oshiriladi. Bunda shprislar, mayda jarrohlik asboblari, shisha buyumlari qaynatib sterillanadi. Qaynatilayotgan suvga 1-2% li bikirbonat nartiy eritmasi qo‘shiladi bu esa sterilizatsiya qilinayotgan buyumlarni yaxshi tozalaydi va qaynash temperaturasini oshiradi. Bu usulni kamchiligi shundan iboratki, bu usul to‘lik sterillash imkonini bermaydi, ya’ni sporali bakteriyalar va ayrim viruslar yashashqobiliyatini saqlab qoladi. 3) Quruq issiqlik bilan sterillash. Bu usul 165-1800S gacha qizdirilgan havoning mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga asoslangan. Buning uchun Paster pechidan foydalaniladi. Bu ko‘sh devorli metall shkaf bo‘lib sirtdan issiqlikni yomon o‘tkazadigan modda bilan qoplangan. Ustki devorini teshigiga termometr qo‘yiladi. Asbob pastidan primus gaz gorelkasi yoki elektr toki bilan ishlatiladi. Yuqori temperaturada paxtali probka idish o‘ralgan qog‘ozlar biroz qo‘yilib jigarrang yoki qora rangga aylanadi. Past temperaturada esa uzoq vaqt sterillashga to‘g‘ri keladi. Quruq issiqlik bilan shisha idishlar Petri kosachasi, probirka , pipetka va boshqalar sterillanadi. 4)Avtoklavda bug‘ bilan bosim ostida sterillash. Avtoklav jips yopiladigan qalin qopoqoli va ko‘sh ichki tashqi qozondan iborat bo‘lib sirtdan metall g‘ilof bilan qoplangan. Tashqi qozonga suv quyiladi, ichki qozonning teshiklari bo‘lib ular orqali tashqi qozondan chiquvchi bug‘ o‘tib turadi. Ichki qozonning tagida bug‘ni chiqarib yuboradigan naycha kiritiladigan teshik qilingan bu nayning oxiri chiqarish jo‘mragi bilan tugaydi. Avtoklavni yon devoriga manometr biriktirilgan. Manometr avtoklav ichidagi suv bug‘larining bosimini ko‘rsatib turadi avtoklavni yon devoridan ehtiyot klapani va suv o‘lchovchi naycha bor. Avtoklavdagi bosim shu avtoklav uchun belgilangan miqdordan oshib ketsa ehtiyot klapani ortiqcha bug‘ni avtomatik ravishda chiqarib yuboradi. Sterilizatsiya quyidagi tarzda amalga oshiraladi. Avval voronka orqali tashqi qozonga suv quyiladi va sterilizatsiya qilinadigan narsalar oziq muhitlar bikslardagi bog‘lov materiallari va x. k. ichki qozonga joylanadi. So‘ngra qopqoqdagi vintlar burab mahkamlanadi va kuchli gaz alangalari yoki elektr toki yordamida avtoklav isitiladi. Bunda chiqarish jo‘mragi ochib qo‘yilishi kerak. Suv qaynagandan keyin avtoklav devorlari orasidan ko‘tariluvchi bug‘ ichki qozonga kirib undagi havoni qisib chiqaradi, bu havo chiqarish jo‘mragi orqali chiqib ketadi. Bug‘ sekin-asta avtoklavni hamma bo‘shliklarini to‘ldiradi. Chiqarish jo‘mragidan uzluksiz kuchli bug‘ okib chiqa boshlashi bilan jo‘mrak yopiladi. Shundan so‘ng manometr strelkasi kuzatilib turiladi. Bug‘ bo‘shliqda qolib to‘plana boshlaydi uning bosimi oshadi buni esa manometr qayd qiladi: manometrdagi o raqami normal atmosfera bosimiga mos keladi. Sterilizatsiya protsessi tomom bo‘lgach alangalar o‘chiriladi yoki elektr toki berish to‘xtatiladi va manometr strelkasi 0 ga tushib avtoklav sovugunga qadar turiladi. Shundan keyin chiqarish jo‘mragi asta-sekin ochiladi bug‘ sekin chiqarib yuboriladi, avtoklav ochiladi va undan sterilangan materiallar olinadi. Agar avtoklav monometri strelkasi 0 ga tushmasdan oldin ochilsa bosimning tez pasayishi tufayli suyuqlik probirka larni otib yuborib, idishlardan to‘kilab ketishi mumkin. Avtoklavda bug‘ bilan bosim ostida sterillash bu eng samarali sterillash usullaridan biri bo‘lib faqatgina mikrobiologiya amaliyotida emas balki klinik meditsinada ham keng qo‘llanilmoqda. Avtoklavda ishlash uchun maxsus qo‘llanma va havfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish lozim. Ko‘pchilik oziq muhitlar bog‘lam uchun ishlatiladigan materiallar 1 atm bosimida 15-20 minut mikrob tushgan materiallarni zararsizlantirish uchun 15 2 atm bosimida 20-25 min davomida sterillanadi. Avtoklavni to‘g‘ri ishlab turganligini tekshirish uchun yuqori temperaturada eriydigan kimyoviy moddalar: benzonaftol, benzol kislotkasidan va boshqalardan foydalaniladi. 6)Kox apparati yoki avtoklavda oquvchi bug‘ bilan sterillash. Sterillashning bu turi bug‘ning bakteriya vegetativ shakllariga ta’sir qilish kuchiga asoslangan. Bu usul bilan yuqori temperaturada sterillash mumkin bo‘lmagan materiallar vitkaminli va qandli oziq muhitlar sterilanadi. Mikroorganizmlarni to‘liq yo‘qotish uchun bo‘lib sterillash usuli qo‘llaniladi. Materiallar 1000S da 20-30 minut davomida 3 kun surunkasiga sterillanadi. Bu xolda vegetativ hujayralar o‘ladi, sporalar esa qoladi va bir sutka ichida vegetativ hujayralarga aylanadi. Keyingi ikki marta qaytadan sterillash natijasida ular butunlay o‘ladi va material to‘liq sterillangan hisoblanadi. 6)Tindalizatsiya materiallar 5-6 kun bir soat davomida 56-580S da surunkasiga bo‘lib sterillanadi. Bu usul yordamida yuqori temperaturada tez buziladigan moddalarni sterilizatsiya qilinadi. 7)Patserizatsiya bu usul temperaturaning bakteriya sporasi emas faqat vegetativ hujayrasiga ta’sir qilish xususiyatiga asoslangan. Material 50-650S da 15-30 minut yoki 70-800S da 5-10 minut qizdiriladi, so‘ngra tezlikda sovitiladi. Ko‘pincha ichimliklar va oziq-ovqat mahsulotlari pasterizatsiyalanadi. 8)Ultrabinafsha nurlar bilan sterillash. Bu usul bilan sterillash asosan 260-300 mkm to‘lqin uzunligidagi ultrabinafsha nurlarning mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga asoslangan bo‘lib, operatsiya xonalari,shifoxona palatalarini havosini mi/olardan tozalash maqsadida bakteriotsid lampalardan foydalaniladi. Mikroorganizmlardan tozalash maqsadida bakteriotsid lampalardan foydalaniladi. Mikroorganizmlarga qarshi kurashishda ximik usullardan ham foydalaniladi. Ular meditsina praktikasida ham keng qo‘llanib asosan ikki maqsadda ya’ni antisep va asepdan iborat. 1)Antiseptika- mavjud bo‘lgan yoki tashqaridan tushgan mikroorganizmlarga qarshi kurashishga antiseptika deyiladi. M: yiringli moddalarni ximik moddalar yordamida tozalash. 2)aseptika mikroorganizmlarni tashqaridan tushishiga qarshi kurashishga aytilib bunga xiruglarni operatsiyadan oldin qo‘llarini yuvishi, operatsiya kilinadigan joylarni ximik moddalar bilan tozalashga aytiladi. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Suv, tuproq, havo mikroflorasi. Mikroorganizmlar ekologiyasini umumiy mikrobiologiyaning ekologik mikrobiologiya bo‘limi o‘rganadi. Aniqrog‘i ekologik mikrobiologiya muayyan biotoplarda birgalikda yashovchi mikro va makroorganizmlarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganadi. Ekologik mikrobiologiya quyidagi asosiy tushunchalardan foydalanadi: - biotop bisferaning yashashshavroitlari nisbatan bir xil bo‘lgan territorial chegaralangan uchastkasi; - mikrobiotsenoz - muayyan biotopda yashovchi mikroorganizmlar populyatsiyalarining hamjamiyati; - populyatsiya - muayyan biotop chegarasida yashovchi bir turdagi organizmlar majmuasi; - ekosistema - biotop va biotsenozdan iborat sistema. Aynan mana shu ekosistema ekologiyaning asosiy birligi hisoblanib, ta’kidlab o‘tganimizdek biotsenoz biologik va bitotop - nobiologik qismlardan tarkib topgan. Birinchi qismida shu sistemaga kiruvchi yashovchi mikroorganizmlarning hamjamiyati tushuniladi. Nobiologik qismi esa asosan shu biotsenozning tabiiy yashash joyiki fizik va kimyoviy sharoitni o‘z ichiga oladi. Ekosistemada yashovchilar bir biri bilan fizik, kimyoviy optimal sharoitda doimiy muvazanatda bo‘ladilar, ushbu sharoit o‘zgarganda muvozanat buzilib, natijada ba’zi mikroorganizmlarning kamayishi va boshqa mikroorganizmlarning ko‘payishi sodir bo‘ladi. Bu esa salbiy va ijobiy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Tuproq, havo va suv mikroblarning yashashi ko‘payishi uchun turlicha qulayliklarga egadir. Masalan, tuproqda namlik, oziq moddalar miqdori ko‘pligi bois u yerda mikroorganizmlarning miqdori va xillari talaygina. Havo mikroorganizmlarning ko‘payishi uchun yaroqsizdir, chunki unda yetarlicha namlik va oziq modddalar yo‘q, buning ustiga quyosh radiatsiyasi va quritish mikroorganizmlarga xalokatli ta’sir ko‘rsatadi. Havoda aniqlanadigan mikroblar asosan tuproqdan, o‘simlik va hayvonlar yuzasidan ayrim ishlab chiqarishlarning chiqindi mahsulotlaridan kelib tushadi. Suvda esa mikroorganizmlarning yashashi uchun ma’lum bir vaqtgacha sharoit bo‘ladi. Tuproq mikroflorasi. Tuproq mikroorganizmlarning muhim yashash muhiti hisoblanadi. Tuproqdagi mikroorganizmlar mikdori va xilma xilligining ortib yoki kamayib borishi avvalambor tuproqning tipi, tuzilishiga, SO ning konsentratsiyasiga, osmatik bosimiga, izolyatsiyaning intensivligiga bog‘liq. Bu bilan bir qatorda agrotexnit tadbirlar ham mikrobiotsenozlar tarkibiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Mikrofloraning zichligi ayniqsa qora yerli va kashtanli tuproqlarda shuningdek yaxshi o‘g‘itlangan tuproqlarda yuqori bo‘ladi. Mikrofloraning zichligi tuproqning 10-20 sm chuqurligida maksimal bo‘ladi. Tuproqning yuqori qavatida va 1-2 m dan ortiq chuqurligida mikroorganizmlar kam miqdorda uchraydi. Tuproqda doimiy va doimiy bo‘lmagan boshqacha aytganda asosiy va asosiy bo‘lmagan mikroorganizmlar uchraydi. Tuproqning asosiy mikroorganizmlariga saprofitlar ya’ni chirituvchi nitrifikatsiyalovchi, denitrifikatsiyalovchi, selyuloza parchalovchi bakteriyalar, shuningdek zamburug‘lar guruhi va sodda jonivorlar kiradi. Patogen va shartli patogen mikroorganizmlar esa asosiy bo‘lmagan mikroorganizmlar qatoriga kiradi. Patogen va shartli patogen mikroorganizmlar tuproqqa turli yo‘llar orqali tushishi mumkin. Masalan odam va hayvon chiqindilari orqali suv, havo va o‘simliklar orqali. Tuproqdagi mikroorganizmlarning ahamiyati 1. ijobiy ya’ni biologik ahamiyati: chirituvchi parchalovchi mikroorganizmlar ishtirokida yer har xil chiqindilardan tozalanadi:- nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar tufayli yerning xosil dorligi ortadi, konlar qatlamlar paydo bo‘ladi: patogen mikroorganizmlar uchun noqulay sharoit bo‘ladi. Demak ijobiy tomoni ham biologik ham sanitar ahamiyatga ega ekan. 2. Salbiy yoki epidemiologik ahamiyati. Turli xil patogen mikroorganizmlarning yashash manbai: kasallik tashuvchi kemiruvchi hayvonlarning yashash manbai: kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning yashash manbai gijja invaziyalarining yashash manbai va b. Tuproqning fekal ifloslanganlik muddatini bir necha sanitarko‘rsatkich organizmlardan aniqlab olinadi. Tuproqda E. coli va Str. Fascalic bo‘lishi yangi fekal ifloslanishdan darak bersa, Citrobacter va Enterobacter avlodi bakteriyalarining bo‘lishi yangi bo‘lmagan fekal ifloslanishidan,shuningdek Cl. Perfringensning bo‘lishi esa ancha bo‘lgan fekal ifloslanishdan dalolat beradi. Yanada aniqroq baho bermoqchi bo‘lsak u xolda tuproqning koli indeksi koli titri va 1 tuproqdagi saprofit, termofil va nitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning umumiy soni ham aniqlanadi. Tuproqning koli indeksi bu 1 tuproqda aniqlangan ichak tayoqchasi guruhi bakteriyalarining miqdori perfingens titri bu perfringens turidagi mikroorganizmlar aniqlangan tuproqning grammlardagi massasi. Havo mikroflorasi. Havo mikroflorasiga yuqorida bir oz bo‘lsada to‘xtalgan edik. Xozir batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Atmosfera havosi mikroflorasining tur va son tarkibi kam sonli variobel va dinamikdir. U quyosh radiatsiyasining intensivligiga, shamolga, yog‘ingarchilikka, tuproq qatlamiga, aholining zichligiga va boshqalarga bog‘liq. Atmosfera havosida asosan zamburug‘lar aktinomitsetlar batsillalar sporalari pigment xosil qiluvchi bakteriyalar uchraydi. Yashash binolarining havosi asosan odamning teri va nafas yo‘llari mikroflorasining ko‘pgina vakillari vaqt mobaynida yashab qoladi, bu esa u yerda bo‘ladigan odamlarning zararlanishi uchun yetarli bo‘la oladi. Yopiq binolar havosining sanitar mikrobiologik holati mikroblar soni va sanitar ko‘rsatkich bakteriyalari bo‘yicha baholanadi. Mikroblar soni bu 1 m havodagi aniqlangan mikroblar miqdori. Sanitar ko‘rsatkich bakteriyalariga nafas yo‘llari mikroflorasi vakillari bo‘lgan gemolitik streptokokk va oltinrang stafilokokklar kiradi. Suv mikroflorasi. Dengiz va chuchuk suvli ochiq suv havzalarining suvi tuproq kabi turli tuman bakteriyalar, zamburug‘lar, viruslar, mikroskopik suv o‘tlari va sodda jonivorlarning tabiiy yashash muhiti hisoblanadi. Grunt suvlarida yakka sonli mikroorganizmlar uchraydi. Suv havzalari mikroflorasi xususiy va tashqi muhitdan tushgan bo‘lishi mumkin. Xususiy mikrofloraga Pseudomonas fluorescens Micrococcus roseus va b. taalluqlidir. Tashki muhitdan tushishiga esa tuproq, havo va tirik organizmlar sabab bo‘lishi mumkin. Mikrobiotsenozlarning miqdor va sifat tarkibi va konsentratsiyasiga fizik, kimyoviy holatiga ega rH ga O2 va SO2 ning konsentratsiyasiga suvning harakat tezligiga va ayniqsa yomg‘ir, fekal, maishiy va sanoat oqova suvlarining kelib tushishi massivligiga bog‘liq. Ular o‘zi bilan ko‘p miqdorda organik moddalar sanoat chiqindilari va turli xil mikroblarni olib keladi. Suvning yuzasida va suv havzalarining tubida mikroorganizmlarning tarkibi va ularning funksiyalari turlichadir. Unda chirish, bijg‘ish, xemoautotrof, metiltrof va geterotrof sintez jarayonlari aktiv kechadi. Suvning yuzasida mikroorganizmlar plenka xosil qiladi va bu yerda fotosintez jarayonlari jadal kechadi. Yirik aholi punktlari yaqinidagi suv havzalaridagi suv ko‘p miqdorda tashqi muhitdan tushgan mikroblarni saqlaydi. Ushbu mikroblarning orasida odam va hayvon ichagida yashovchi odam uchun patogen va shartli patogen mikroorganizmlar ham talaygina bo‘ladi. Suv patogen va shartli patogen mikroblarning yashashi uchun noxush ta’sir qilishiga qaramay ularning ko‘pchiligi unda muayan vaqt saqlanib qoladilar ba’zan esa xatto ko‘payadilar ham. Patogen mikroorganimzlarning suvda jon saqlab qolishi asosan ularning turiga, kontaminatsiyalovchi dozasiga suvning organik moddalar bilan to‘yinganligiga va saprofitik mikroblarning tarkibiga bog‘liqdir. Suvning ximiyaviy tarkibi va rni quyosh radiatsiyasi suv manbaining tipi ham yashash davomiyligiga muayyan ta’sir ko‘rsatadi. Suvning organizmlar bilan ifloslanganligi saproblik bilan ifodalanadi va aynan saproblik darajasiga qarab oligo, mezo va polisaprob zonalar tafovut etiladi. Saproblik bu hayvon va o‘simlik qoldiqlarining to‘plamlarini saqlovchi suvda yashaydigan tirik jonivorlarning yig‘indisidir. Oligosaprob zona - toza suvga xos bo‘lib, bunda mikroblar miqdori juda koli 1 ml suvda bir necha o‘nni yoki yuzni tashkil etadi. Bu zonada E. coli aniqlanmaydi. Mezosabrob zona - bu zonada organik moddalarning mineralizatsiyalanishi bilan intensiv oksidlanish va ifodalangan nitrifikatsiyalanish sodir bo‘ladi. 1 ml suvdagi bakteriyalarning soni bir necha yuz mingni tashkil etadi. E coli juda oz miqdorda bo‘ladi. Polisaprobzona kuchli ifloslangan suv bo‘lib, kislorodi kam va organik birikmalari ko‘pdir 1 ml dagi bakteriyalar soni 1 mln va undan ham ortik bo‘ladi, E coli chirish va bijg‘ish jarayonlarini keltirib chiqaradigan aerob bakteriyalar soni mo‘l bo‘ladi. Suvdagi mikroorganizmlarning ahamiyati: 1. Ijobiy yoki biologik ahamiyati suvni tozalashda va boyitishda o‘simliklar va baliqlarning yashashi uchun; 2. Salbiy yoki epidemiologik ahamiyati patogen mikroorganizmlarning tarqatishida. Suvning sanitar mikrobiologik holati mikroblar soni koli titr va koli indeks bo‘yicha baholanadi. Mikroblar soni bu 1 ml suvdagi mezofil, xemorganotrof bakteriyalarining soni. Suvning koli titri ITGB aniqlanadigan suvning eng kam hajmi millilitrlar suvning koli indeksi bu 1 l suvlai ITGB miqdori. Bundan tashqari suvda enterokokklar, salmonellalar, vabo vibrioni, enteroviruslarning mavjudligi ham aniqlanadi. GOST 2874-82 ga muvofiq ichimlik vodoprovod suvining koli titri 300, koli iedksi ko‘pi bilan 3, mikroblar soni ko‘pi bilan 10ta bo‘lishi lozim. Odam tanasining mikroflorasi. Disbakterioz. Odam tanasi mikroflorasi mikro va makroorganizmlarning evolyusiya jarayonida o‘zaro moslashishi natijasi hisoblanadi. Odam tanasining doimiy mikroflorasi bakteriyalarining kattagina qismi uning muayyan qismlari yashashga moslashgan. Bundan tashqari tasodifiy, ya’ni batiiy bo‘lmagan mikroflorani tashkil qiluvchi mikroblar ham bor. Odam tanasining turli biotoplarida mikroblar peyzaji har xildir. Shu sababli ham ularni alohida alohida ko‘rib chiqamiz. Teri mikroflorasi. Terining xususiy tranutor va tashqi muhitdan tushgan mikroflorasi farqlanadi. Tashqi muhitdan tushgan mikroblar terining bakteritsid xususiyati va autoxton turlarning antogonzimli ta’siri ostida tezda nobud bo‘ladi. Doimiy mikrofloraga asosan stafilookklar korinebakteriyalar taalluqlidir. Ayrim odamlarda streptokokklar spora xosil qiluvchi aerob bakteriyalar aniqlanadi. Mikroorganizmlar miqdori terining turli uchsatkalarida turlicha bo‘lib, u 1 sm da 100 tadan 1000 taga yetishi mumkin. Bu esa jinsga va yoshga ham bog‘liqdir. Katta odamlarda mikroorganizmlarning anchagina miqdori teri burmalarida yashaydi. Jami olganda terida 160 turdagi 1 mlrd ga yaqin mikroorganizm mavjud. O‘rta va ichki quloq steril, tashqisida esa teri mikroorganizmlari bo‘ladi. Vazifasi. Terining biologik tozaligini ta’minlaydi. Og‘iz bo‘shlig‘i mikroflorasi. Og‘iz bo‘shlig‘ida mikroorganizmlar uchun yaxshigina sharoitlar mavjud. So‘lak mikroblar uchun muhim ozuqa substrati hisoblanadi. Shuning uchun ham bu yerdagi mikroorganizmlarning turlari xilma xildir. Og‘iz bo‘shlig‘i normal mikroflorasida bir necha yuz turdagi mikroorganizmlar mavjud bo‘lib, ular bakteriyalar, viruslar, zamburug‘lar va sodda jonivorlardan iborat. Og‘iz bo‘shlig‘i mikroblari orasida autoxon va alloxton turlari va tashqi muhitdan tushgan mikroflora uchraydi. Alloxton mikrob turlari bu xo‘jayinning boshqa biotoplaridan kelib qolgan immigrantlardir. Autoxton mikroflora obligat va tarnzitorga bo‘linadi. Tranzitor mikrofloraning tarkibida patogen yoki shartli patogen bakteriyalar uchraydi. Tish naletining tarkibiga kiruvchi bakteriyalar. Og‘iz bo‘shlig‘i mikroflorasiga koklardan strepto peptokokklar, neyseriyalar va veylonellalar, tayoqchalardan bifido, lakto, korine, ukuzobakteriyalar, bakterioidlar, leptotrixlar, porfiromonaslar, spiroxetalardan esa leptospiralar, Treponema pallidum lar va borelliyalar xosdir. Og‘iz bo‘shlig‘ida mikopoalzmalar ham uchraydim. Oshqozon mikroflorasi. Ushbu biotopga kelib tushadigan ko‘pchilik mikroorganizmlar NSE ta’sirida nobud bo‘ladilar. Shuning uchun ham kam miqdorda mikroorganizmlar mavjud. Bor bo‘lgan mikroorganizmlar asosini esa kislotaga chidamli mikroorganizmlar laktobakteriyalar, achitqilar va boshqalar tashkil etadi. Ingichka ichak mikroflorasi Bu mikroflorada ham mikroorganizmlar miqdori kamchilikni tashkil etib, ularning asosi laktobakteriyalar va bakteriodlardan tarkib topgan. Yo‘g‘on ichak mikroflorasi: Juda xilma xil boshqa barcha biotoplar bilan taqqoslaganda turlarning soni va aniqlanadigan mikroblar miqdori bo‘yicha ham juda boy 1 g fekaliyda 1 mlrd. dan bir necha 100 mlrd gacha mikrob aniqlanadi. Son jihatdan bifido, laktobakteriyalar, bakteriodlar veyllyunellalar klostridiyalar peptokokklar kabi anaerob bakteriyalar ushbu biotopning 96-99% ini tashkil qiladi. Aerob va fakultativ anaerob mikroorganizmlar ushbu biotopning 1-4% ini tashkil etib, ular enterobakteriyalar, stafilokokklar, streptokokklar avlodi achitqisimon zamburug‘lari va boshqalardan iborat. Ichak mikroflorasinining tarkibi insonnning hayoti mobaynida o‘zgarib boradi. Ona suti bilan boqilayotgan chaqaloqlarning ichagiga o‘tilgan zaxotiyoq bifidum flora rivojlanadi. Bifidumflora tug‘ilgandan 5-6 kun ichida shakllanib sog‘lom go‘dak mikrobiotsenozining asosi bo‘lib qoladi. Ushbu mikroorganizmlarning 1g fekaliydagi miqdori 1-10 mlrd ni tao‘kil etadi. Bifidumfloraning rivojlanishi ko‘krak sutida bo‘ladigan moddalarni stimullaydi. Sun’iy boqilayotgan bolalarda shuningdek chala tug‘ilgan va zaif bolalarda bifidum floraning shakllanishi ancha vaqtgacha kechikadi. Ularning ichak mikrobiotsenozida ichak tayoqchalari enterokokklar stafilookkoklar deyarli bir xil miqdorda bo‘ladi. Bunday bolalar bolalarga ko‘proq ichak kasalliklariga chalinadilar. Bolalar sigir sutiga o‘tkazilganda Gr anaeroblar paydo bo‘ladi enterobakteriyalar va kokklarning soni oshib ketadi. Nafas yo‘llari mikroflorasi. Olinayotgan havodagi mikroorganizmlarning ko‘pgina qismi burun bo‘shlig‘ida ushlanib qoladi va ma’lum vaqtdan so‘ng u yerda nobud bo‘ladilar. Burunning xususiy mikroflorasiga stafilookkolar, difteroidlar, neysseriyalar kiradi. Ayrim odamlarda tounning shilliq qavatida doimiy tarzda shartli patogen oltinrang stafilokokklar aniqlanadi. Bu hodisa rezident tashuvchanlik sifatida baholanadi. Traxeya va bronxlarning shilliq qavatlari shuningdek o‘pka parenximasi mayda bronxlar va alveolalar sterildir. Ko‘z kon’yunktivasi mikroflorasi: Mikroblarga boy emas chunki ko‘z yoshi suyuqligining bakteritsid xususiyati ko‘pchilik mikroorganizmlarni nobud qiladi. Ushbu biotopning doimiy namoyondalari korinebakteriyalar hisoblanadi. Ko‘p xollarda bu biotopda stafilokokklar va zotiljam streptokokklari ham uchraydi. Siydik tanosil sistemasi mikroflorasi. Buyraklar siydik yo‘llari va siydik qopidagi siydik sterildir. Uretraning quyi qismida spora xosil qilmaydigan anaeroblar peptokokklar, peptostreptokokklar va bakteriodlar uchraydi. Ko‘p xollarda korinebakteriyalar, mikobakteriyalar va ichak tabiati Gr bakteriyalar ham aniqlanadi. Tashqi jinsiy organlarda mikobakteriyalar, saprofit Treponema pallidum lar,shuningdek stafilookokklar va mikoplazmalar ham uchraydi. Qin mikroflorasi. Yangi tug‘ilgan qizaloqlarning qin mikroflorasi tug‘ilganidan 12-24 soatdan keyin shakllanadi. Va oldin sut achitqi bakteriyalaridan tarkib topgan bo‘ladi. Keyinchalik qin mikrobiotsenoziga enterokokklar, streptokokklar, stafilookklar, korinebakteriyalar qo‘shiladi. Balog‘at yoshiga yetishi bilan doderlayn tayoqchalari rivojlanadi. Bachadon bo‘shlig‘i steril. Menstrual sikl vaqtida muhitning ishqoriy tomonga o‘zgarishi bois mikroorganizmlar ko‘payib ketadi kokklarning miqdori keskin ortadi. Homiladorlik bu mikrofdloraga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, abortlar esa aksincha mikrofloraning keskin buzilishiga va endogen infeksiyaning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Odam tanasi normal mikroflorasining miqdor va sifat jihatdan buzilishiga disbakterioz deb ataladli. Masalan ichak disbakteriozida mikroorganizmlarning bir biriga nisbatan buzilib bifidobakteriyalar soni keskin qisqaradi va stafilookkolar, gemolitik streptokokklar soni ko‘payib ketadi. Disbakteriozning asoratlari toksikoinfeksiyalar, dispensiyalar, pnevmoniyalar, yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishi va boshqalar. 1 1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология»