Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Ximioterapevtik preparatlar

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

51,5 KB


Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Ximioterapevtik preparatlar Maruza rejasi: 1. Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri 2. Mikroorganizmlarga ta’sir etuvchi fizik faktorlar. 3. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta’siri. 4. Mikroorganizmlarga biologik omillarning ta’siri. 5. Kimyoterapevtik moddalar va antibiotiklar. Asosiy va tayanch iboralar:antibiotiklar, sterilizatsiya, dezinfeksiya, deratizatsiya, dezenseksiya, avtoklav, paster pechi, atmosfera bosimi, termofil, psixrofil, mezofil, fizik omil, fizik omil, ximik omil. Tabiatda mikroblarning hayoti doimo tashqi muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lib turadi: bu faktorlar ularning hayotiy faoliyatiga ma’lum ta’sir ko‘rsatadi. Bu faktorlar g‘oyatda xilma-xildir: mikroblarning turli tumanligicha va tashqi muhitdagi turli sharoitga nihoyat darajada moslanganligiga sabab ham shudir. Mikroorganizmlarni hayot faoliyatiga ta’sir etadigan tashqi muhit faktorlari uch gruppaga: fizik, kimyoviy va biologik faktorlarga bo‘linadi. Mikroorganizmlarga ta’sir etuvchi fizik faktorlar. Mikroorganizmlarga ta’sir etadigan fizikaviy faktorlarga quritish, harorat, yorug‘lik, atomsfera bosimi va harakatlar kiradi. Harorat ta’siri. Mikroorganizmlarni yashash uchun ma’lum harorat talab qiladi. Hamma mikroorganizmlarning haroratga bo‘lgan talabi bir xil emas. Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Ximioterapevtik preparatlar Maruza rejasi: 1. Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri 2. Mikroorganizmlarga ta’sir etuvchi fizik faktorlar. 3. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta’siri. 4. Mikroorganizmlarga biologik omillarning ta’siri. 5. Kimyoterapevtik moddalar va antibiotiklar. Asosiy va tayanch iboralar:antibiotiklar, sterilizatsiya, dezinfeksiya, deratizatsiya, dezenseksiya, avtoklav, paster pechi, atmosfera bosimi, termofil, psixrofil, mezofil, fizik omil, fizik omil, ximik omil. Tabiatda mikroblarning hayoti doimo tashqi muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lib turadi: bu faktorlar ularning hayotiy faoliyatiga ma’lum ta’sir ko‘rsatadi. Bu faktorlar g‘oyatda xilma-xildir: mikroblarning turli tumanligicha va tashqi muhitdagi turli sharoitga nihoyat darajada moslanganligiga sabab ham shudir. Mikroorganizmlarni hayot faoliyatiga ta’sir etadigan tashqi muhit faktorlari uch gruppaga: fizik, kimyoviy va biologik faktorlarga bo‘linadi. Mikroorganizmlarga ta’sir etuvchi fizik faktorlar. Mikroorganizmlarga ta’sir etadigan fizikaviy faktorlarga quritish, harorat, yorug‘lik, atomsfera bosimi va harakatlar kiradi. Harorat ta’siri. Mikroorganizmlarni yashash uchun ma’lum harorat talab qiladi. Hamma mikroorganizmlarning haroratga bo‘lgan talabi bir xil emas.
Harorat mikroorganizmlarga uch xil ta’sir etadi: mikrob uchun ba’zan qulay, ba’zan ortiqcha, ba’zan esa yetarsiz darajada bo‘lishi mumkin. Demak bundan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, mikroorganizmlarni har bir turi uchun quyidagi uchta nuqtasi: optimal, minimal va maksimal harorat bor. Optimal haroratshundasy haroratki bunda mikroblarni muayyan turi eng aktiv hayot kechiridai, ya’ni juda tez ko‘payib, yaxshi rivojlanadi. Ko‘pchilik patogen mikroorganizmlar uchun 36-37 daraja issiq optimal harorat hisoblanadi. Mikroorganizmlarni rivojlanishi to‘xtaydigan past haroratni minimal temperatura deyiladi. Minimal temperaturada mikroorganizm o‘lmasa ham lekin ko‘payishdan to‘xtaydi, keyinchalik mikroorganizm normal haroratli sharoitga tushsa qaytadan ko‘paya boshlaydi. Ba’zan harorat mikrob uchun balandlik qilishi mumkin. Bunday haroratda mikroorganizmlar normal ko‘paya olmaydi, ko‘payishidan to‘xtasa ham lekin o‘lmasdan tirik saqlanadi. Bunday ta’sir etuvchi temperaturaga maksimal temperatura deyiladi. Maksimal temperaturada mikroorganizmlarni ba’zi xususiyatlari, chunonchi patogenlik xususiyati pasayib, o‘zgarib qolishi mumkin. Masalan kuydirgi kasalligi qo‘zg‘atuvchisi B. ant’racis uchun 42,50S issiq maksimal temperatura bo‘lib shu temperatura ta’sirida uning patogenligi pasayishi aniqlangan. Temperaturaning mikroorganizmlarga har xil ta’sir etishini bilish juda zarur hisoblanadi. Chunki laboratoriyada bironta mikrobni o‘stirib ko‘paytirishda u mikrob uchun optimal temperatura xosil qilishimiz kerak bo‘ladi. Mikroorganizmlarni o‘stirishda zarur bo‘ladigan temperatura yaratish uchun termostat apparatidan foydpalaniladi. Termosttat kichik shkafga bo‘lib uning ustki qismiga termometr o‘rnatiladi va issiqlikni avtomatik ravishda yo‘lga solib turuvchi termoregulyatori bo‘ladi. Ko‘pchilik patogen mikroblarni o‘stirish uchun termosttatda 370S issiqlik xosil qilinadi. Past yoki yuqori darajali issiqlikda o‘sib ko‘payuvchi mikroorganizmlar uchun esa bu haroratni termoregulyator yordamida xosil qilinadi. Mikroorganizmlar taraqqiyot natijasida turli temperaturada yashashga moslashib qolganlar. Temperaturaga moslanish jihatdan tekshirilganda mikroorganizmlarni uch fiziologik gruppaga bo‘lish mumkin: 1)Psixrofillar ya’ni past darajali temperaturaga o‘rgangan mikroorganizmlar hisoblanib, ular uchun optimal temperatura 15-20 ni tashkil etadi. Ular O va 6 lik temperaturada ham yashashi mumkin. Psixrofillarga misol qilib fotobakteriya yorug‘lik beruvchi Harorat mikroorganizmlarga uch xil ta’sir etadi: mikrob uchun ba’zan qulay, ba’zan ortiqcha, ba’zan esa yetarsiz darajada bo‘lishi mumkin. Demak bundan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, mikroorganizmlarni har bir turi uchun quyidagi uchta nuqtasi: optimal, minimal va maksimal harorat bor. Optimal haroratshundasy haroratki bunda mikroblarni muayyan turi eng aktiv hayot kechiridai, ya’ni juda tez ko‘payib, yaxshi rivojlanadi. Ko‘pchilik patogen mikroorganizmlar uchun 36-37 daraja issiq optimal harorat hisoblanadi. Mikroorganizmlarni rivojlanishi to‘xtaydigan past haroratni minimal temperatura deyiladi. Minimal temperaturada mikroorganizm o‘lmasa ham lekin ko‘payishdan to‘xtaydi, keyinchalik mikroorganizm normal haroratli sharoitga tushsa qaytadan ko‘paya boshlaydi. Ba’zan harorat mikrob uchun balandlik qilishi mumkin. Bunday haroratda mikroorganizmlar normal ko‘paya olmaydi, ko‘payishidan to‘xtasa ham lekin o‘lmasdan tirik saqlanadi. Bunday ta’sir etuvchi temperaturaga maksimal temperatura deyiladi. Maksimal temperaturada mikroorganizmlarni ba’zi xususiyatlari, chunonchi patogenlik xususiyati pasayib, o‘zgarib qolishi mumkin. Masalan kuydirgi kasalligi qo‘zg‘atuvchisi B. ant’racis uchun 42,50S issiq maksimal temperatura bo‘lib shu temperatura ta’sirida uning patogenligi pasayishi aniqlangan. Temperaturaning mikroorganizmlarga har xil ta’sir etishini bilish juda zarur hisoblanadi. Chunki laboratoriyada bironta mikrobni o‘stirib ko‘paytirishda u mikrob uchun optimal temperatura xosil qilishimiz kerak bo‘ladi. Mikroorganizmlarni o‘stirishda zarur bo‘ladigan temperatura yaratish uchun termostat apparatidan foydpalaniladi. Termosttat kichik shkafga bo‘lib uning ustki qismiga termometr o‘rnatiladi va issiqlikni avtomatik ravishda yo‘lga solib turuvchi termoregulyatori bo‘ladi. Ko‘pchilik patogen mikroblarni o‘stirish uchun termosttatda 370S issiqlik xosil qilinadi. Past yoki yuqori darajali issiqlikda o‘sib ko‘payuvchi mikroorganizmlar uchun esa bu haroratni termoregulyator yordamida xosil qilinadi. Mikroorganizmlar taraqqiyot natijasida turli temperaturada yashashga moslashib qolganlar. Temperaturaga moslanish jihatdan tekshirilganda mikroorganizmlarni uch fiziologik gruppaga bo‘lish mumkin: 1)Psixrofillar ya’ni past darajali temperaturaga o‘rgangan mikroorganizmlar hisoblanib, ular uchun optimal temperatura 15-20 ni tashkil etadi. Ular O va 6 lik temperaturada ham yashashi mumkin. Psixrofillarga misol qilib fotobakteriya yorug‘lik beruvchi
bakteriyalar, muz dengizida yashovchi mikroorganizmlar kiradi. Ular zax uylarning tagidagi tuproqda va tashlandiq iflos suvlarda ham uchraydi. Ba’zi bir xillari muzxonada saqlangan oziq-ovqat mahsulotlarida ko‘payib, ularni buzishi mumkin. 2)mezofillar ya’ni o‘rta darajali temperaturaga o‘rgangan mikroorganizmlar bo‘lib, ular uchun optimal temperatura 30-370S, maksimal temperatura esa 45 S ni tashkil qiladi. Mezofillarga saprofitlarning ko‘pchiligi chirish protsessini yuzaga chiqaruvchi bakteriyalar va ko‘pchilik patogen mikroorganizmlar kiradi. 3)Termofillar ya’ni baland darajali temperaturaa o‘rgangan mikroorganizmlar bo‘lib, bular ham tabiatda ko‘p uchraydigan mikroorganizmlardir. Termofillar issiq suv chiqadigan buloqlarda, o‘simliklarda, tuproqni ustki qatlamlarida, suvda va boshqa joylarda uchraydi. Termofillar uchun 350S issiqlik pastlik qilib bu ularga minimal temperatura hisoblanadi. Ular uchun optimal temperatura 50-600S bo‘lib, +70-800S esa maksimal temperatura hisoblanadi. Termofillarga streptokokk, ba’zi aktinomitsetlarni turlari misol bo‘la oladi. Termofillar orasida shunday bakteriyalar borki ularda issiqlik xosil qilish xususiyati g‘oyat kuchli bo‘lib ularni termogen bakteriyalar deyiladi. Termogen bakteriyalar pigan, paxol, tamaki, paxta, donlarni nam xolda saqlaganda ularni qizdirib temperaturani 110 gacha yetkazishi mumkin. Termogenlar ta’sirida qizib ketgan o‘simlik va boshqa organik moddalarning parchalanishi natijasida yonuvchi metan gazlardan metan gazi xosil bo‘ladi, buning natijasida qizib ketgan o‘simlik ba’zan o‘z o‘zidan yonib ketadi. Mikroorganizmlarda past va baland temperatura turlicha ta’sir etishi aniqlangan. Past temperatura umuman mikroorganizmlarga zararli ta’sir etmaydi. Ko‘p tekshirishlarning natijasi shuni ko‘rsatdiki, past temperatura mikroorganizmrga ta’sir qildirilgandan keyin ham yashab qolishi mumkin ekan. Masalan: vabo vibrioni 320S ta’sirida yashashqobiliyatini yo‘qotmaydi. Gripp virusi –700S da 6 oygacha, koksaki virusi 400S da 1 yilgacha va undan ortiq davrgacha o‘z patogenligini yo‘qotmaydi. Mikrobga past temperatura doimiy ta’sir etish bezarar bo‘lgan xolda past temperaturadan keyin yana qaytadan issiq bilan ta’sir qilish bir necha bor takrorlansa mikrobga zararli ta’sir etishi isbotlangan. Masalan: qorin tifini qo‘zg‘ovchi mikrob kulturasini muzlatib bir necha oy saqlansa u tirik qolishi mumkin. Lekin bu kulturani avval muzlatib keyin eritib shu tartibda bir necha morotaba takrorlansa bu kultura 7-8 takrorlanishida o‘lishi mumkin. Past bakteriyalar, muz dengizida yashovchi mikroorganizmlar kiradi. Ular zax uylarning tagidagi tuproqda va tashlandiq iflos suvlarda ham uchraydi. Ba’zi bir xillari muzxonada saqlangan oziq-ovqat mahsulotlarida ko‘payib, ularni buzishi mumkin. 2)mezofillar ya’ni o‘rta darajali temperaturaga o‘rgangan mikroorganizmlar bo‘lib, ular uchun optimal temperatura 30-370S, maksimal temperatura esa 45 S ni tashkil qiladi. Mezofillarga saprofitlarning ko‘pchiligi chirish protsessini yuzaga chiqaruvchi bakteriyalar va ko‘pchilik patogen mikroorganizmlar kiradi. 3)Termofillar ya’ni baland darajali temperaturaa o‘rgangan mikroorganizmlar bo‘lib, bular ham tabiatda ko‘p uchraydigan mikroorganizmlardir. Termofillar issiq suv chiqadigan buloqlarda, o‘simliklarda, tuproqni ustki qatlamlarida, suvda va boshqa joylarda uchraydi. Termofillar uchun 350S issiqlik pastlik qilib bu ularga minimal temperatura hisoblanadi. Ular uchun optimal temperatura 50-600S bo‘lib, +70-800S esa maksimal temperatura hisoblanadi. Termofillarga streptokokk, ba’zi aktinomitsetlarni turlari misol bo‘la oladi. Termofillar orasida shunday bakteriyalar borki ularda issiqlik xosil qilish xususiyati g‘oyat kuchli bo‘lib ularni termogen bakteriyalar deyiladi. Termogen bakteriyalar pigan, paxol, tamaki, paxta, donlarni nam xolda saqlaganda ularni qizdirib temperaturani 110 gacha yetkazishi mumkin. Termogenlar ta’sirida qizib ketgan o‘simlik va boshqa organik moddalarning parchalanishi natijasida yonuvchi metan gazlardan metan gazi xosil bo‘ladi, buning natijasida qizib ketgan o‘simlik ba’zan o‘z o‘zidan yonib ketadi. Mikroorganizmlarda past va baland temperatura turlicha ta’sir etishi aniqlangan. Past temperatura umuman mikroorganizmlarga zararli ta’sir etmaydi. Ko‘p tekshirishlarning natijasi shuni ko‘rsatdiki, past temperatura mikroorganizmrga ta’sir qildirilgandan keyin ham yashab qolishi mumkin ekan. Masalan: vabo vibrioni 320S ta’sirida yashashqobiliyatini yo‘qotmaydi. Gripp virusi –700S da 6 oygacha, koksaki virusi 400S da 1 yilgacha va undan ortiq davrgacha o‘z patogenligini yo‘qotmaydi. Mikrobga past temperatura doimiy ta’sir etish bezarar bo‘lgan xolda past temperaturadan keyin yana qaytadan issiq bilan ta’sir qilish bir necha bor takrorlansa mikrobga zararli ta’sir etishi isbotlangan. Masalan: qorin tifini qo‘zg‘ovchi mikrob kulturasini muzlatib bir necha oy saqlansa u tirik qolishi mumkin. Lekin bu kulturani avval muzlatib keyin eritib shu tartibda bir necha morotaba takrorlansa bu kultura 7-8 takrorlanishida o‘lishi mumkin. Past
temperatura mikrobni o‘ldira olmasa ham uning ko‘payishiga to‘sqinlik qilib bioximik faoliyatini to‘xtatadi. Past temperaturani mikrobga shu xilda ta’sir etishidan foydalanib tez buziluvchi turli ovqat mahsulotlarini muzda saqlash, ularni uzoq joylarga muzxonalik vagonlarda yetkazib berishda foydalaniladi. Baland temperatura ya’ni temperaturani ko‘tarilishi patogen mikroorganizmlarga halokatli ta’sir etadi. 40-420S temperatura uzoq vaqt ta’sir etganda ba’zi mikroorganizmlar masalan zaxm qo‘zg‘atuvchisi oqimtir spiroxeta nobud bo‘ladi. Spora xosil qilmaydi ko‘pgina mikroorganizmlar suyuq muhitda 56-58-60-temperaturada 30-60 minutda halok bo‘ladi. Spora xosil qilmaydigan ko‘pchilik mikroorganimzlar 70 li temperaturada 5-10 minutdan so‘ng 100 li temperaturada esa darxol o‘ladi. Mikroblarning sporalari baland temperaturaga chidamlidir. Lekin turli mikrob sporalarining baland temperaturaga chidamliligi bir xilda emas, masalan kuydirgi kasalligini qo‘zg‘ovchi Bac. Antracis ning sporasini 15 minutgacha qaynatilganda o‘ldirish mumkin. Bakteriya sporalari 10-15 minut ba’zilari xatto bir necha soat qaynatishga ham chidamli bo‘ladi. Masalan: qoqshol kasalligi qo‘zg‘atuvchisi closhtetani va botulizm kasalligi qo‘zg‘atuvchisi clostr botulinum ning sporasi 3 soatgacha qaynatilganda o‘lishi mumkin. Mikroorganizmlarga quritishning ta’siri. Mikroorganizmlarni ta’sir etadigan fizikaviy faktorlar haqida so‘zlaganda quritishning ta’sirini ham aytish kerak. Mikrob normal yashashi uchun unga ma’lum miqdorda namlik kerak. Mikroorganizm suvsiz qoqquruqsharoitga tushib qolsa uning tanasidagi suv kamayadi va protoplazmasi qaqraydi va natijada mikrob hujayrasida hayotiy protsesslar sustlashadi so‘ngra esa yashash faoliyati to‘xtaydi. Quruqlikning mikroblarga zararli ta’sir etishiga asoslanib turli ovqat mahsulotlarini va hashaklarni uzoq saqlash uchun ularni quritish rasm bo‘lgan. Quritilgan olma, o‘rik,uzum, nok va boshqa mahsulotlarda mikroorganizm o‘sib ko‘paya olmaydi, chunki quritilgan mahsulotlarda mikrob o‘ziga kerakli suv topa olmasdan aksincha o‘z hujayrasidagi suvni yo‘qotib natijada o‘ladi va quritilgan mahsulot buzilmasdan uzoq saqlanadi. Ovqat mahsulotlarini va boshqa narsalarni quritib saqlashqadim zamonlardan beri ma’lum bo‘lsa ham u vaqtlarda bu usullar fan orqali asoslanmagan edi. Xozirda esa bu usullar fan asosida qo‘llanilmoqda. Ko‘pchilik mikroorganilmar quritish ta’siriga chidamli bo‘lib, ma’lum vaqtlargacha o‘lmasdan saqlanishi temperatura mikrobni o‘ldira olmasa ham uning ko‘payishiga to‘sqinlik qilib bioximik faoliyatini to‘xtatadi. Past temperaturani mikrobga shu xilda ta’sir etishidan foydalanib tez buziluvchi turli ovqat mahsulotlarini muzda saqlash, ularni uzoq joylarga muzxonalik vagonlarda yetkazib berishda foydalaniladi. Baland temperatura ya’ni temperaturani ko‘tarilishi patogen mikroorganizmlarga halokatli ta’sir etadi. 40-420S temperatura uzoq vaqt ta’sir etganda ba’zi mikroorganizmlar masalan zaxm qo‘zg‘atuvchisi oqimtir spiroxeta nobud bo‘ladi. Spora xosil qilmaydi ko‘pgina mikroorganizmlar suyuq muhitda 56-58-60-temperaturada 30-60 minutda halok bo‘ladi. Spora xosil qilmaydigan ko‘pchilik mikroorganimzlar 70 li temperaturada 5-10 minutdan so‘ng 100 li temperaturada esa darxol o‘ladi. Mikroblarning sporalari baland temperaturaga chidamlidir. Lekin turli mikrob sporalarining baland temperaturaga chidamliligi bir xilda emas, masalan kuydirgi kasalligini qo‘zg‘ovchi Bac. Antracis ning sporasini 15 minutgacha qaynatilganda o‘ldirish mumkin. Bakteriya sporalari 10-15 minut ba’zilari xatto bir necha soat qaynatishga ham chidamli bo‘ladi. Masalan: qoqshol kasalligi qo‘zg‘atuvchisi closhtetani va botulizm kasalligi qo‘zg‘atuvchisi clostr botulinum ning sporasi 3 soatgacha qaynatilganda o‘lishi mumkin. Mikroorganizmlarga quritishning ta’siri. Mikroorganizmlarni ta’sir etadigan fizikaviy faktorlar haqida so‘zlaganda quritishning ta’sirini ham aytish kerak. Mikrob normal yashashi uchun unga ma’lum miqdorda namlik kerak. Mikroorganizm suvsiz qoqquruqsharoitga tushib qolsa uning tanasidagi suv kamayadi va protoplazmasi qaqraydi va natijada mikrob hujayrasida hayotiy protsesslar sustlashadi so‘ngra esa yashash faoliyati to‘xtaydi. Quruqlikning mikroblarga zararli ta’sir etishiga asoslanib turli ovqat mahsulotlarini va hashaklarni uzoq saqlash uchun ularni quritish rasm bo‘lgan. Quritilgan olma, o‘rik,uzum, nok va boshqa mahsulotlarda mikroorganizm o‘sib ko‘paya olmaydi, chunki quritilgan mahsulotlarda mikrob o‘ziga kerakli suv topa olmasdan aksincha o‘z hujayrasidagi suvni yo‘qotib natijada o‘ladi va quritilgan mahsulot buzilmasdan uzoq saqlanadi. Ovqat mahsulotlarini va boshqa narsalarni quritib saqlashqadim zamonlardan beri ma’lum bo‘lsa ham u vaqtlarda bu usullar fan orqali asoslanmagan edi. Xozirda esa bu usullar fan asosida qo‘llanilmoqda. Ko‘pchilik mikroorganilmar quritish ta’siriga chidamli bo‘lib, ma’lum vaqtlargacha o‘lmasdan saqlanishi
mumkin. Masalan: Vabo vibrioni quritish ta’sirida 2 kungacha,shigellalar 7 kungacha, o‘lat tayoqchasi 8, difteriya 30,qorin tifi 70, stafilokokklar va sil mikobakteriyalarni 90 kungacha tirik saqlanishi mumkin. Sil tayoqkchasi mikroorganizmi qurigan balg‘amda 10 oygacha, kuydirgi kasalligi batsillasi sporalari 10 yilgacha, zamburug‘larni ba’zilari 20 yilgacha saqlanishi mumkin. Agar mikrob kulturasini vakuumda sovuqsharoitda tezlik bilan quritilsa va buni havosiz joyda saqlansa u uzoq vaqt tirik turadi. Masalan, odatda quritilishga juda chidamsiz bo‘lib 1-2 kunda o‘lib qoladigan mikroblardan gonokokk kulturasini ana shu usulda quritilib saqlansa ular bir necha oy tirik turishi mumkin. Smikrobiologiya sohasida keyingi yillarda mikrob kulturasini saqlash uchun shu usuldan foydalanilmoqda. Qutirish ta’sirida bakteriyalar oqsillari denaturatsiyasi va sitoplazmasining suvsizlanishi kuzatiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda sublimatsiya metodidan foydalaniladi. Bunda oziq-ovqatlarni saqlanishi 2 yil va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Sublimatsion quritishda qandlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa komponentlarni saqlanib qolishi ta’minlanadi. Vakuumda past haroratda quritish ta’sirida ayrim mikroorganizmlar o‘lmasdan qolishi mumkin. Bu metod esma sil kasalligiga qarshi qo‘llaniladigan tirik vaksina, toun, tulyaremiya, brusellyoz, gripp va boshqa kasalliklarga qarshi uzoq muddatli va stabil vaksinalar ishlab chiqarish kulturalarini saqlashda ishlatiladi. Mikroorganizmlarga yorug‘likning ta’siri. Bevosita tushib turadigan quyosh nuri ko‘pchilik mikroorganizmlarga zararli ta’sir etadi. Faqat oltingugurt to‘plovchi pur-purlik bakteriyalargina o‘z rivojlanishi uchun quyosh yorug‘lik talab qiladi. Bular dengiz tagida yashovchi va yorug‘ga tomon harakatlanuvchi mikroorganizmlar bo‘lib ularda fototropizm hodisasi ko‘riladi. Patogen mikroblar quyosh ta’siridan bir necha soatda o‘ladi. Shuning uchun mikroorganizm kulturasini kun tushmaydigan joylarda saqlash lozim. Sil tayoqchalariga o‘xshash chidamli mikroorganizmlar ham to‘g‘ri tushgan quyosh nurining ta’sirida qisqa vaqt ichida o‘ladi. Agar balg‘amni buyum oynasiga yupqa qilib surtib to‘g‘ri tushuvchi quyosh nuriga qo‘yilsa mikroblar 20-30 minut mobaynida halok bo‘ladi. Yana quyosh nurining mikroorganizmlarga ta’sirini oddiy tajriba yordamida bilib olsa bo‘ladi. Masalan: petri kosachasiga yupqa qilib qo‘yilgan go‘sht pepton agariga qorin tifi tayoqchasini sidirga qilib ekiladi va tif mumkin. Masalan: Vabo vibrioni quritish ta’sirida 2 kungacha,shigellalar 7 kungacha, o‘lat tayoqchasi 8, difteriya 30,qorin tifi 70, stafilokokklar va sil mikobakteriyalarni 90 kungacha tirik saqlanishi mumkin. Sil tayoqkchasi mikroorganizmi qurigan balg‘amda 10 oygacha, kuydirgi kasalligi batsillasi sporalari 10 yilgacha, zamburug‘larni ba’zilari 20 yilgacha saqlanishi mumkin. Agar mikrob kulturasini vakuumda sovuqsharoitda tezlik bilan quritilsa va buni havosiz joyda saqlansa u uzoq vaqt tirik turadi. Masalan, odatda quritilishga juda chidamsiz bo‘lib 1-2 kunda o‘lib qoladigan mikroblardan gonokokk kulturasini ana shu usulda quritilib saqlansa ular bir necha oy tirik turishi mumkin. Smikrobiologiya sohasida keyingi yillarda mikrob kulturasini saqlash uchun shu usuldan foydalanilmoqda. Qutirish ta’sirida bakteriyalar oqsillari denaturatsiyasi va sitoplazmasining suvsizlanishi kuzatiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda sublimatsiya metodidan foydalaniladi. Bunda oziq-ovqatlarni saqlanishi 2 yil va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Sublimatsion quritishda qandlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa komponentlarni saqlanib qolishi ta’minlanadi. Vakuumda past haroratda quritish ta’sirida ayrim mikroorganizmlar o‘lmasdan qolishi mumkin. Bu metod esma sil kasalligiga qarshi qo‘llaniladigan tirik vaksina, toun, tulyaremiya, brusellyoz, gripp va boshqa kasalliklarga qarshi uzoq muddatli va stabil vaksinalar ishlab chiqarish kulturalarini saqlashda ishlatiladi. Mikroorganizmlarga yorug‘likning ta’siri. Bevosita tushib turadigan quyosh nuri ko‘pchilik mikroorganizmlarga zararli ta’sir etadi. Faqat oltingugurt to‘plovchi pur-purlik bakteriyalargina o‘z rivojlanishi uchun quyosh yorug‘lik talab qiladi. Bular dengiz tagida yashovchi va yorug‘ga tomon harakatlanuvchi mikroorganizmlar bo‘lib ularda fototropizm hodisasi ko‘riladi. Patogen mikroblar quyosh ta’siridan bir necha soatda o‘ladi. Shuning uchun mikroorganizm kulturasini kun tushmaydigan joylarda saqlash lozim. Sil tayoqchalariga o‘xshash chidamli mikroorganizmlar ham to‘g‘ri tushgan quyosh nurining ta’sirida qisqa vaqt ichida o‘ladi. Agar balg‘amni buyum oynasiga yupqa qilib surtib to‘g‘ri tushuvchi quyosh nuriga qo‘yilsa mikroblar 20-30 minut mobaynida halok bo‘ladi. Yana quyosh nurining mikroorganizmlarga ta’sirini oddiy tajriba yordamida bilib olsa bo‘ladi. Masalan: petri kosachasiga yupqa qilib qo‘yilgan go‘sht pepton agariga qorin tifi tayoqchasini sidirga qilib ekiladi va tif
tayoqchasi ekilgan petri kosachasini tashqi yuzasiga qora qog‘ozdan qirqilgan harflar yopishtiriladi. So‘ngra Petri kosachasi to‘g‘ri quyosh nurida 1-2 soat nurlantiriladi ya’ni qoldiriladi. Shundan so‘ng yopishtirilgan harflar ko‘chirib olinadi va Petri kosachasi 370S haroratli termostatda 1 sutka qoldiriladi. Bir sutkadan keyin qora qog‘ozdan harf yopishtirilib quyosh nuridan saqlangan qismlardagina mikroblar sidirg‘a bo‘lib o‘sib chiqqanligi kuzatiladi. Har xil nurlantirish mikroorganizmlarga bakteriotsid yoki sterillash darajasida ta’sir etadi. Bularga ultrafiolet nurlar, rentgen nurlari, gamma nurlar va boshqalar misol bo‘la oladi. Qisqa to‘lqinli nurlar palatalarni dezinfeksiya qilishda materiallarni zararsizlantirishda vaksina tayyorlashda operatsion xonalarni mikroorganizmlardan tozalashda qo‘llaniladi. Mikroorganizmlarga baland bosimni va harakatning ta’siri. Atmosfera bosimi har qancha baland bo‘lsa ham mikroorganizmlarga ta’sir etmasligi aniqlangan. Dengiz ostida 100 atmosfera bosimi –900 atm. Bosimida tirik bakteriyalar uchrashi mumkin. Umuman 3000 atm. Bosimning bakteriyalar mog‘orlar, drojjalarga ta’sir etmasligi xattoki ba’zi bir patogen viruslarga-5000 atm bosimi ta’sir etmasligi aniqlangan (masalan, achitqilarni bijg‘ish xususiyatini xatto 5000 atm bosim ham to‘xtata olmaydi). Bakteriotsid ta’sir qilish qobiliyatiga ultratovush xarakterlidir. Ultra tovushlarni ta’sir qilish mexanizmida bakteriya sitoplazmasida gravitatsion bo‘shliq xosil bo‘lib, suyuqlik bug‘lari bilan to‘ladi. Unda 10000 atm bosim xosil bo‘lib sitoplazma tuzilishining dezintegratsiyasiga olib keladi. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta’siri. Kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga turliga ta’sir etishi mumkin. Ko‘pchilik mikroorganizmlar kimyoviy moddalarga g‘oyat sezuvchandir. Ba’zi bir kimyoviy modda bilan mikroorganizmlarga ta’sir qilganda mikroorganizm shu moddaga yaqinlasha boshlaydi, ba’zida esa boshqa bir mikroorganizmlarga kimyoviy modda ta’sir qildirilganda undan qochib uzoqlashadi. Bu hodisaga ximiotaksis deyiladi. Bu esa mikroorganizmlarni kimyoviy moddalarga sezgirligidan dalolat beradi. Buni bilishimiz uchun bir idishdan suvga harakatchan mikroorganizm kulturasidan aralashtirib unga shakar eritmasi to‘ldirilgan bir tayoqchasi ekilgan petri kosachasini tashqi yuzasiga qora qog‘ozdan qirqilgan harflar yopishtiriladi. So‘ngra Petri kosachasi to‘g‘ri quyosh nurida 1-2 soat nurlantiriladi ya’ni qoldiriladi. Shundan so‘ng yopishtirilgan harflar ko‘chirib olinadi va Petri kosachasi 370S haroratli termostatda 1 sutka qoldiriladi. Bir sutkadan keyin qora qog‘ozdan harf yopishtirilib quyosh nuridan saqlangan qismlardagina mikroblar sidirg‘a bo‘lib o‘sib chiqqanligi kuzatiladi. Har xil nurlantirish mikroorganizmlarga bakteriotsid yoki sterillash darajasida ta’sir etadi. Bularga ultrafiolet nurlar, rentgen nurlari, gamma nurlar va boshqalar misol bo‘la oladi. Qisqa to‘lqinli nurlar palatalarni dezinfeksiya qilishda materiallarni zararsizlantirishda vaksina tayyorlashda operatsion xonalarni mikroorganizmlardan tozalashda qo‘llaniladi. Mikroorganizmlarga baland bosimni va harakatning ta’siri. Atmosfera bosimi har qancha baland bo‘lsa ham mikroorganizmlarga ta’sir etmasligi aniqlangan. Dengiz ostida 100 atmosfera bosimi –900 atm. Bosimida tirik bakteriyalar uchrashi mumkin. Umuman 3000 atm. Bosimning bakteriyalar mog‘orlar, drojjalarga ta’sir etmasligi xattoki ba’zi bir patogen viruslarga-5000 atm bosimi ta’sir etmasligi aniqlangan (masalan, achitqilarni bijg‘ish xususiyatini xatto 5000 atm bosim ham to‘xtata olmaydi). Bakteriotsid ta’sir qilish qobiliyatiga ultratovush xarakterlidir. Ultra tovushlarni ta’sir qilish mexanizmida bakteriya sitoplazmasida gravitatsion bo‘shliq xosil bo‘lib, suyuqlik bug‘lari bilan to‘ladi. Unda 10000 atm bosim xosil bo‘lib sitoplazma tuzilishining dezintegratsiyasiga olib keladi. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta’siri. Kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga turliga ta’sir etishi mumkin. Ko‘pchilik mikroorganizmlar kimyoviy moddalarga g‘oyat sezuvchandir. Ba’zi bir kimyoviy modda bilan mikroorganizmlarga ta’sir qilganda mikroorganizm shu moddaga yaqinlasha boshlaydi, ba’zida esa boshqa bir mikroorganizmlarga kimyoviy modda ta’sir qildirilganda undan qochib uzoqlashadi. Bu hodisaga ximiotaksis deyiladi. Bu esa mikroorganizmlarni kimyoviy moddalarga sezgirligidan dalolat beradi. Buni bilishimiz uchun bir idishdan suvga harakatchan mikroorganizm kulturasidan aralashtirib unga shakar eritmasi to‘ldirilgan bir
kapilyar naycha botiriladi. Shundan keyin esa suvdagi mikroblar kapilyarlarning uchidagi teshikka to‘plana boshlaydi. Bu o‘ziga tortuvchi ximiotaksis deyiladi. Aksincha shikor yoki kislota quyilgan bo‘lsa mikroblar kapilyar atrofidan uzoqlasha boshlaydi. Bu esa uzoqlashtiruvchi ximiotaksis hisoblanadi. Kimyoviy moddalarni mikroorganizmlarga ta’sir qilishiga qarab yuza aktiv moddalarga fenol va uning xosil alariga bo‘yoqlar, og‘ir metal tuzlari, oksidlovchilarga va formaldegid gruppasiga bo‘linadi. Yuza aktiv moddalar. Mikroorganizmni yuza qismiga yig‘ilib tezlik bilan yuza cho‘zilish qobiliyatini sekinlashtirish xususiyatiga ega. Bu esa mikroorganizm hujayra devori va sitoplazmatik membranani normal ishlashga ta’sir qilib uni buzadi. Bularga yeg‘ kislotalari, sovunni misol qilishimiz mumkin. Bular faqat hujayra devorini shikastlaydi lekin hujayralarga kirmaydi. Fenol krezol va uning xosil alari. Avval hujayra devorini shikastlaydilar keyin esa oqsillarni shikastlaydi. Bo‘yoqlar esa mikroorganizmlarni o‘sishini to‘xtatish xususiyatiga ega. Bakteriotsid ta’sir qiluvchi bo‘yoqlardan brilliant kuki, rivanol tripoflovni va akriflovchi va boshqalar ma’lumdir. Og‘ir metall tuzlari simob, kumush, oltin va boshqalarning ba’zi bir ionlari mikroblarga shunday ta’sir etadiki mikroblar ana shu moddalarning minimal konsentratsiyasida ma’lum vaqt ichida nobud bo‘ladi. Og‘ir metallarning bunday ta’sirini oligodinamik ta’sir deyiladi. Bunga misol qilib kumushdan ishlangan idishlarni mikroorganizmlarga bakteriotsid ta’sir eitish va kumush eritmalari 1:100000000 nistabda suyultirilgani patogen mikroorganizmlarni o‘ldirishini bilishimiz mumkin. Kumush nitratning 1% li eritmasi yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda blenoreyaning oldini olishda ishlatiladi. Oligodinamik ta’sir mexanizmi shundan iboratki musbat zaryadlangan metall ionlari manfiy zaryadlangan bakteriyalarni yuzasiga adsorbsiyalanadi va bakteriyalarning sitoplazmatik membranasini o‘tkazuvchanligini o‘zgartiradi. Shundan keyin albatta bakteriyani oziqlanishi va ko‘payishi buziladi. Kumush, oltin, simob va boshqalar hujayra oqsillari koagulyatsiyasini chiqaradi. Og‘ir metall tuzlari bilan oqsillarini o‘zaro ta’siri natijasida metall albuminati va erkin kislota xosil bo‘ladi. kapilyar naycha botiriladi. Shundan keyin esa suvdagi mikroblar kapilyarlarning uchidagi teshikka to‘plana boshlaydi. Bu o‘ziga tortuvchi ximiotaksis deyiladi. Aksincha shikor yoki kislota quyilgan bo‘lsa mikroblar kapilyar atrofidan uzoqlasha boshlaydi. Bu esa uzoqlashtiruvchi ximiotaksis hisoblanadi. Kimyoviy moddalarni mikroorganizmlarga ta’sir qilishiga qarab yuza aktiv moddalarga fenol va uning xosil alariga bo‘yoqlar, og‘ir metal tuzlari, oksidlovchilarga va formaldegid gruppasiga bo‘linadi. Yuza aktiv moddalar. Mikroorganizmni yuza qismiga yig‘ilib tezlik bilan yuza cho‘zilish qobiliyatini sekinlashtirish xususiyatiga ega. Bu esa mikroorganizm hujayra devori va sitoplazmatik membranani normal ishlashga ta’sir qilib uni buzadi. Bularga yeg‘ kislotalari, sovunni misol qilishimiz mumkin. Bular faqat hujayra devorini shikastlaydi lekin hujayralarga kirmaydi. Fenol krezol va uning xosil alari. Avval hujayra devorini shikastlaydilar keyin esa oqsillarni shikastlaydi. Bo‘yoqlar esa mikroorganizmlarni o‘sishini to‘xtatish xususiyatiga ega. Bakteriotsid ta’sir qiluvchi bo‘yoqlardan brilliant kuki, rivanol tripoflovni va akriflovchi va boshqalar ma’lumdir. Og‘ir metall tuzlari simob, kumush, oltin va boshqalarning ba’zi bir ionlari mikroblarga shunday ta’sir etadiki mikroblar ana shu moddalarning minimal konsentratsiyasida ma’lum vaqt ichida nobud bo‘ladi. Og‘ir metallarning bunday ta’sirini oligodinamik ta’sir deyiladi. Bunga misol qilib kumushdan ishlangan idishlarni mikroorganizmlarga bakteriotsid ta’sir eitish va kumush eritmalari 1:100000000 nistabda suyultirilgani patogen mikroorganizmlarni o‘ldirishini bilishimiz mumkin. Kumush nitratning 1% li eritmasi yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda blenoreyaning oldini olishda ishlatiladi. Oligodinamik ta’sir mexanizmi shundan iboratki musbat zaryadlangan metall ionlari manfiy zaryadlangan bakteriyalarni yuzasiga adsorbsiyalanadi va bakteriyalarning sitoplazmatik membranasini o‘tkazuvchanligini o‘zgartiradi. Shundan keyin albatta bakteriyani oziqlanishi va ko‘payishi buziladi. Kumush, oltin, simob va boshqalar hujayra oqsillari koagulyatsiyasini chiqaradi. Og‘ir metall tuzlari bilan oqsillarini o‘zaro ta’siri natijasida metall albuminati va erkin kislota xosil bo‘ladi.
Oksidlovchilar. Aktiv oqsillarning sulfgidril gruppalariga ta’sir qiladi. Kuchliroq oksidlovchilar boshqa gruppalarga zararli ta’sir qiladi. Oksidlovchilarga xlor, xloramin, yod, vodorod, neroksid, kaliy permanganat va boshqalar misol bo‘la oladi. Formaldegid. 40% li eritmasi formalin ishlatiladi. U mikrorganizmlarga qarshi ta’sirini oqsil aminogruppalariga birikib ularni denaturatsiyaga uchratadi. Fermaldegid vegatativ va spora holatidagi makroorganizmlarni o‘ldiradi. Formaldegidlar yordamida mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladigan ekzotoksinlardan statoksinlar olishda foydalaniladi. Biologik faktorlarni mikroorganizmlarga ta’siri. Tabiiy sharoitda mikroorganizmlar odatda o‘simliklar va hayvonlar bilan birga rivojlanib boradi va biotsenozning tarkibiy qismini tashkil etadi. Mikroorganizmlarning har xil gruppalari va turlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xilma xil bo‘lib asosan sintez metabioz va antoganizmdan iboratdir. Simbiozda bor muhitning o‘zida ikki yoki undan ortiq tur bir-biriga xalaqt bermasdan totuv yashaydi. ba’zan esa ayrim turlarning hayotiy faoliyati kuchaya boradi. Metabiozda bir turdagi mikroorganizmlar ikkinchi bir turdagi mikroorganizmlar yashashi rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib beradi. Misolan aerob mikroorganizm anaerob mikroorganizmlarga kislorodni yutib sharoit yaratib beradi. Antogenezimda bir mikroorganizm rivojlanishiga ikkinchi bir mikroorganizm to‘sqinlik qilishiga aytiladi. Masalan ichak tayoqchasi dizenteriya mikroblarini antegonisti bo‘lsa, ko‘k-yashil yiring tayoqkchasi vabo vibrioni, dizenteriya,qorin tifi, stafilookklar va meningokokklarni o‘sishini to‘xtatib qo‘yadi. Antibiotiklar (lat. Antibioca – bakteriyalarga qarshi modda)- turli organizmlar: zamburug‘lar, bakteriyalarda, shuningdek hayvon va o‘simlik organizmining hujayralarida ishlanib chiqadigan va mikroblarni ko‘payishini to‘xtatadigan yoki ularni halok qiladigan moddalardir. Ba’zi mikroorganizmlarning yashash faoliyatiga boshqa mikroorganizmlarning to‘sqinlik qilishini birinchi bo‘lib I. I. Mechnikov aniqlagan edi: u davolash maqsadlari uchun mikroorganizmlarni ana shu xossasidan foydalanishni, jumladan ichakdagi zararli chirituvchi bakteriyalarning faoliyatini Oksidlovchilar. Aktiv oqsillarning sulfgidril gruppalariga ta’sir qiladi. Kuchliroq oksidlovchilar boshqa gruppalarga zararli ta’sir qiladi. Oksidlovchilarga xlor, xloramin, yod, vodorod, neroksid, kaliy permanganat va boshqalar misol bo‘la oladi. Formaldegid. 40% li eritmasi formalin ishlatiladi. U mikrorganizmlarga qarshi ta’sirini oqsil aminogruppalariga birikib ularni denaturatsiyaga uchratadi. Fermaldegid vegatativ va spora holatidagi makroorganizmlarni o‘ldiradi. Formaldegidlar yordamida mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladigan ekzotoksinlardan statoksinlar olishda foydalaniladi. Biologik faktorlarni mikroorganizmlarga ta’siri. Tabiiy sharoitda mikroorganizmlar odatda o‘simliklar va hayvonlar bilan birga rivojlanib boradi va biotsenozning tarkibiy qismini tashkil etadi. Mikroorganizmlarning har xil gruppalari va turlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xilma xil bo‘lib asosan sintez metabioz va antoganizmdan iboratdir. Simbiozda bor muhitning o‘zida ikki yoki undan ortiq tur bir-biriga xalaqt bermasdan totuv yashaydi. ba’zan esa ayrim turlarning hayotiy faoliyati kuchaya boradi. Metabiozda bir turdagi mikroorganizmlar ikkinchi bir turdagi mikroorganizmlar yashashi rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib beradi. Misolan aerob mikroorganizm anaerob mikroorganizmlarga kislorodni yutib sharoit yaratib beradi. Antogenezimda bir mikroorganizm rivojlanishiga ikkinchi bir mikroorganizm to‘sqinlik qilishiga aytiladi. Masalan ichak tayoqchasi dizenteriya mikroblarini antegonisti bo‘lsa, ko‘k-yashil yiring tayoqkchasi vabo vibrioni, dizenteriya,qorin tifi, stafilookklar va meningokokklarni o‘sishini to‘xtatib qo‘yadi. Antibiotiklar (lat. Antibioca – bakteriyalarga qarshi modda)- turli organizmlar: zamburug‘lar, bakteriyalarda, shuningdek hayvon va o‘simlik organizmining hujayralarida ishlanib chiqadigan va mikroblarni ko‘payishini to‘xtatadigan yoki ularni halok qiladigan moddalardir. Ba’zi mikroorganizmlarning yashash faoliyatiga boshqa mikroorganizmlarning to‘sqinlik qilishini birinchi bo‘lib I. I. Mechnikov aniqlagan edi: u davolash maqsadlari uchun mikroorganizmlarni ana shu xossasidan foydalanishni, jumladan ichakdagi zararli chirituvchi bakteriyalarning faoliyatini
to‘xtatitsh uchun sut kislota tayoqchalarini prostokvasha bilan iste’mol qilishini taklif etdi. 1871 –1872 ytllarda V. A. Manassein va A. T. Polotebnov birinchi bo‘lib Penicillium zamburug‘i mahsulotlarini davolash xossalaridan foydalanganlar. 1929 yildagina antibiotiklarni o‘rganila boshlandi va shu yili A. Fleming Penicillium nototum zamburug‘ini bulondagi kulturasi filtrati antibakteriali ta’sir etishini isbot qildi. 1940 yilda E. Cheyn va G. Flori penitsillin preparatini olishdi. 1942 yilda esa E. V. Yermoleva Penicillium crustosum dan pensillin tayyorladi. Antibiotiklar meditsina ishlab chiqarishda maxsus usullar yordamida olinmoqda. Xozirgacha 6000 dan ortiq antibiotiklar mavjud bo‘lib, shulardan 60 dan ortig‘i tibbiyotda keng qo‘lanilmoqda. Antibiotiklarni aktivligi xalqaro birliklarda ko‘rsatiladi. Masalan pensillin antiboitikichini 1 ta’sir birinchi (TB) (oksoford birligi) uchun shu preparatni stafilookk etolon shtammini o‘sishini to‘xtatib qo‘yuvchi eng kam miqdori olingan. Pensillinni ta’sir birligi 0,6 mkg toza ximiyaviy kristal tuziga to‘g‘ri keladi. Benzilpenitsillinni natriyli tuzida 1 mg-1667 ta’sir birligi bo‘lsa, kaliyli tuzida 1 mg-1600 ta’sir birligi bordir. Quruq yoki suyuqlikdagi antibiotiklarning miqdori 1 gr quruq moddadagi yoki 1 ml suyuqlikdagi aktiv moddaning mikroorganizmi bilan o‘lchanadi. Antiboitiklar kelib chiqishiga kimyoviy tarkibiga mikroorganizmlarga ta’sir qilish xususiyatiga va ta’sir qilish doirasiga qarab klassifiksiyalanadi. Kelib chiqish jixatidan antibiotiklar: 1) Zamburug‘lar, antibiotiklar va bakteriyalardan olinuvchi antibiotiklarga: 2) hayvonlardan olinuvchi antibotiklarga 3) sintetik va yarim sintetik antiboitiklarga 4) Yuqori darajali o‘simliklardan olinuvchi fitonsidlarga bo‘linadi. Kimyoviy tarkibi jihatidan esa antibiotiklar. 1)Azot va geterotsitik birikmalar saqlovchi antibiotiklarga pensillin, sefalosporin va boshqalar. 2)Aromatik birikmalar saqlovchi antiboitiklarga levomitsitin. 3)Tetratsiklin birikmalari tetratsiklin, streptomitsin, kanamitsin, monomitsin. Mikroorganizmlarga antibiotiklar asosan 2 xilda ta’sir qilishi mumkin. 1)Bakteriostatik 2)Bakteritsid bunda antibiotik mikroorganizmlarga salbiy ta’sir etib to‘xtatitsh uchun sut kislota tayoqchalarini prostokvasha bilan iste’mol qilishini taklif etdi. 1871 –1872 ytllarda V. A. Manassein va A. T. Polotebnov birinchi bo‘lib Penicillium zamburug‘i mahsulotlarini davolash xossalaridan foydalanganlar. 1929 yildagina antibiotiklarni o‘rganila boshlandi va shu yili A. Fleming Penicillium nototum zamburug‘ini bulondagi kulturasi filtrati antibakteriali ta’sir etishini isbot qildi. 1940 yilda E. Cheyn va G. Flori penitsillin preparatini olishdi. 1942 yilda esa E. V. Yermoleva Penicillium crustosum dan pensillin tayyorladi. Antibiotiklar meditsina ishlab chiqarishda maxsus usullar yordamida olinmoqda. Xozirgacha 6000 dan ortiq antibiotiklar mavjud bo‘lib, shulardan 60 dan ortig‘i tibbiyotda keng qo‘lanilmoqda. Antibiotiklarni aktivligi xalqaro birliklarda ko‘rsatiladi. Masalan pensillin antiboitikichini 1 ta’sir birinchi (TB) (oksoford birligi) uchun shu preparatni stafilookk etolon shtammini o‘sishini to‘xtatib qo‘yuvchi eng kam miqdori olingan. Pensillinni ta’sir birligi 0,6 mkg toza ximiyaviy kristal tuziga to‘g‘ri keladi. Benzilpenitsillinni natriyli tuzida 1 mg-1667 ta’sir birligi bo‘lsa, kaliyli tuzida 1 mg-1600 ta’sir birligi bordir. Quruq yoki suyuqlikdagi antibiotiklarning miqdori 1 gr quruq moddadagi yoki 1 ml suyuqlikdagi aktiv moddaning mikroorganizmi bilan o‘lchanadi. Antiboitiklar kelib chiqishiga kimyoviy tarkibiga mikroorganizmlarga ta’sir qilish xususiyatiga va ta’sir qilish doirasiga qarab klassifiksiyalanadi. Kelib chiqish jixatidan antibiotiklar: 1) Zamburug‘lar, antibiotiklar va bakteriyalardan olinuvchi antibiotiklarga: 2) hayvonlardan olinuvchi antibotiklarga 3) sintetik va yarim sintetik antiboitiklarga 4) Yuqori darajali o‘simliklardan olinuvchi fitonsidlarga bo‘linadi. Kimyoviy tarkibi jihatidan esa antibiotiklar. 1)Azot va geterotsitik birikmalar saqlovchi antibiotiklarga pensillin, sefalosporin va boshqalar. 2)Aromatik birikmalar saqlovchi antiboitiklarga levomitsitin. 3)Tetratsiklin birikmalari tetratsiklin, streptomitsin, kanamitsin, monomitsin. Mikroorganizmlarga antibiotiklar asosan 2 xilda ta’sir qilishi mumkin. 1)Bakteriostatik 2)Bakteritsid bunda antibiotik mikroorganizmlarga salbiy ta’sir etib
ularni xalok bo‘lishi kuzatiladi. Bakteriostatik ta’sir qilishi esa mikroorganizmlarni o‘sishi va rivojlanishi to‘xtalishi tushiniladi. Mikroorganizmlarga ta’sir etish doirasiga qarab antibiotiklari 2 guruhga ajratiladi: 1)Tor doirada ta’sir qiluvchi antiboitiklar 2)Keng doirada ta’sir qiluvchi antibiotiklar. Tor doirada ta’sir etuvchi antibotiklar faqat ma’lum bir mikroorganizmlarga ta’sir etib, boshqa mikroorganizmlarga esa ta’sir qilishi kuzatilmaydi. Masalan: pensillin antibiotiki gr + kokklar va bakteriyalarga ta’sir etsa kislotaga chidamli va gr – mikroorganizmlarga ta’sir etmaydi. Ta’sir doirasi keng antibiotiklar esa ko‘pchilik mikroorganizmlarga salbiy ta’sir etadi. Masalan: levomitsetin, tetratsiklin antibiotiklari gr +, - va kislotaga chidamli bakteriyalarga ta’sir etadi. Antibiotiklarni biologik ta’sir mexanizmlari har xil bo‘lib, bu antibiotiklarni ximiyaviy kelib chiqishiga miqdoriga organizmni turiga mikrostrukturasiga va qanday sharoitda qo‘llanishiga bog‘liqdir. Bundan tashqari antibiotiklarni bakteriyalar tomonidan qanday shimilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Antibiotiklarni biologik ta’sir mexanizmi shartli ravishda quyidagi gruppalarga bo‘lish mumkin. 1)Hujayra devorini sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antibiotiklar (penitsillin, linkollitsin, sefalaporin). 2)Hujayra memebranasi funksiyasini buzuvchi antibioitklar (albomitsinsin, gramitsidin, nistatin). 3)Tanlab nuklein kislotalar sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitklar: a)RNK sintezini to‘xtatib qo‘yuchi antibiotiklar (aktinomitsin, kanamitsin, neomitsin). b)DNK sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitiklar (aktidion, novobiotsin) 4)Purin va pirimidin asoslari sintezini buzuvchi antibiotiklar azaserin. 5)Oqsil sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antibiotiklar (kanamitsin, tetratsiklin). 6)Nafas olishni to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitiklar oligomitsin. 7)Oksidlanish qaytarilish jarayonlariga ta’sir qiluvchi antibiotiklar (gramitsidin, oligomitsin). Antimetobolit moddalar. ularni xalok bo‘lishi kuzatiladi. Bakteriostatik ta’sir qilishi esa mikroorganizmlarni o‘sishi va rivojlanishi to‘xtalishi tushiniladi. Mikroorganizmlarga ta’sir etish doirasiga qarab antibiotiklari 2 guruhga ajratiladi: 1)Tor doirada ta’sir qiluvchi antiboitiklar 2)Keng doirada ta’sir qiluvchi antibiotiklar. Tor doirada ta’sir etuvchi antibotiklar faqat ma’lum bir mikroorganizmlarga ta’sir etib, boshqa mikroorganizmlarga esa ta’sir qilishi kuzatilmaydi. Masalan: pensillin antibiotiki gr + kokklar va bakteriyalarga ta’sir etsa kislotaga chidamli va gr – mikroorganizmlarga ta’sir etmaydi. Ta’sir doirasi keng antibiotiklar esa ko‘pchilik mikroorganizmlarga salbiy ta’sir etadi. Masalan: levomitsetin, tetratsiklin antibiotiklari gr +, - va kislotaga chidamli bakteriyalarga ta’sir etadi. Antibiotiklarni biologik ta’sir mexanizmlari har xil bo‘lib, bu antibiotiklarni ximiyaviy kelib chiqishiga miqdoriga organizmni turiga mikrostrukturasiga va qanday sharoitda qo‘llanishiga bog‘liqdir. Bundan tashqari antibiotiklarni bakteriyalar tomonidan qanday shimilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Antibiotiklarni biologik ta’sir mexanizmi shartli ravishda quyidagi gruppalarga bo‘lish mumkin. 1)Hujayra devorini sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antibiotiklar (penitsillin, linkollitsin, sefalaporin). 2)Hujayra memebranasi funksiyasini buzuvchi antibioitklar (albomitsinsin, gramitsidin, nistatin). 3)Tanlab nuklein kislotalar sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitklar: a)RNK sintezini to‘xtatib qo‘yuchi antibiotiklar (aktinomitsin, kanamitsin, neomitsin). b)DNK sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitiklar (aktidion, novobiotsin) 4)Purin va pirimidin asoslari sintezini buzuvchi antibiotiklar azaserin. 5)Oqsil sintezini to‘xtatib qo‘yuvchi antibiotiklar (kanamitsin, tetratsiklin). 6)Nafas olishni to‘xtatib qo‘yuvchi antiboitiklar oligomitsin. 7)Oksidlanish qaytarilish jarayonlariga ta’sir qiluvchi antibiotiklar (gramitsidin, oligomitsin). Antimetobolit moddalar.
Gr + va gr – mikroorganizmlar hujayra devorlari tuzilishi jihatidan bir biridan tubdan farq qiladi. Gr + mikroorganizmlar hujayra devorida peptidoglikan moddasi ko‘p bo‘lganligi tufayli pensitsillin antibiotigi peptidoglikan moddasini sintezini burib ularni hujayra devori shakllanishini to‘xtatib qo‘yadi. Yana bu antibiotik bakteriyalar hujayra devorini shakllanishida ishtirok etuvchi ba’zi bir aminokislotalar sinteziga ham ta’sir etadi. Pensillin antibiotigi ta’sirida bakteriya hujayra devori sintezi buzilib, devor shakllanishi to‘xtaydi, lekin hujayra sitoplazmatik oqsillarini sintezi to‘xtamaydi. Buni natijasida bakteriya hujayrasi tez kattalasha borib, bu yerda hujayra devori bo‘lmaganligi tufayli mikroorganizmlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Pepratsinlin, streptomitsin va boshqalar oqsil sintezini to‘xtatib kuyuvchi antiboitiklar hisoblanadi. Antibiotiklar yuqumli va boshqa har xil kasalliklarni davolashda ijobiy natijalar berishi bilan birgalikda yana ular shu organizmga salbiy ya’ni yonaki ta’sir etishi ham mumkin. Bular 1) Bir antibiotikni uzoq vaqt qo‘llanilsa organizmga zaharli ta’sir etishi mumkin. Masalan: kanamitsin va streptomitsinlar uzoq vaqt qo‘llanilsa ular organizmga otogen ta’sir etishi ya’ni eshitish nerviga va vestibulyar apparatiga ta’sir etib kar bo‘lishga olib keladi. Eritromitsin, oleandomitsin jigarga ta’sir etishi mumkin. 2)Antibiotiklarni muttasil qo‘llanilishi organizmni shu antibiotiklarga nisbatan sezuvchanligini oshirishga va bu allergik kasalliklarga olib keladi. 3)O‘rinsiz organizmga yuborilgan antibiotiklar ichak mikroflorasiga ta’sir etib, ichak disbakteriozi kasalligini keltirib chiqaradi. 4)Antibiotiklar immunogeneziga ta’sir etib, ikkilamchi immunodefitsit kasalliklarini keltirib chiqaradi. 5) Kasallikka qarshi ishlatiladigan antibiotikni noto‘g‘ri tanlanilishi va qo‘llanilishi natijasida patogen mikroorganizmlarni antibiotiklarga chidamli shtamlari xosil bo‘ladi. Mikroorganizmlarni antibiotiklarga sezgirligini quyidagi usullari yordamida aniqlanadi. 1) Disk usuli yordamida mikroorganizmlarni antibiotiklarga sezgirligini aniqlash. Gr + va gr – mikroorganizmlar hujayra devorlari tuzilishi jihatidan bir biridan tubdan farq qiladi. Gr + mikroorganizmlar hujayra devorida peptidoglikan moddasi ko‘p bo‘lganligi tufayli pensitsillin antibiotigi peptidoglikan moddasini sintezini burib ularni hujayra devori shakllanishini to‘xtatib qo‘yadi. Yana bu antibiotik bakteriyalar hujayra devorini shakllanishida ishtirok etuvchi ba’zi bir aminokislotalar sinteziga ham ta’sir etadi. Pensillin antibiotigi ta’sirida bakteriya hujayra devori sintezi buzilib, devor shakllanishi to‘xtaydi, lekin hujayra sitoplazmatik oqsillarini sintezi to‘xtamaydi. Buni natijasida bakteriya hujayrasi tez kattalasha borib, bu yerda hujayra devori bo‘lmaganligi tufayli mikroorganizmlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Pepratsinlin, streptomitsin va boshqalar oqsil sintezini to‘xtatib kuyuvchi antiboitiklar hisoblanadi. Antibiotiklar yuqumli va boshqa har xil kasalliklarni davolashda ijobiy natijalar berishi bilan birgalikda yana ular shu organizmga salbiy ya’ni yonaki ta’sir etishi ham mumkin. Bular 1) Bir antibiotikni uzoq vaqt qo‘llanilsa organizmga zaharli ta’sir etishi mumkin. Masalan: kanamitsin va streptomitsinlar uzoq vaqt qo‘llanilsa ular organizmga otogen ta’sir etishi ya’ni eshitish nerviga va vestibulyar apparatiga ta’sir etib kar bo‘lishga olib keladi. Eritromitsin, oleandomitsin jigarga ta’sir etishi mumkin. 2)Antibiotiklarni muttasil qo‘llanilishi organizmni shu antibiotiklarga nisbatan sezuvchanligini oshirishga va bu allergik kasalliklarga olib keladi. 3)O‘rinsiz organizmga yuborilgan antibiotiklar ichak mikroflorasiga ta’sir etib, ichak disbakteriozi kasalligini keltirib chiqaradi. 4)Antibiotiklar immunogeneziga ta’sir etib, ikkilamchi immunodefitsit kasalliklarini keltirib chiqaradi. 5) Kasallikka qarshi ishlatiladigan antibiotikni noto‘g‘ri tanlanilishi va qo‘llanilishi natijasida patogen mikroorganizmlarni antibiotiklarga chidamli shtamlari xosil bo‘ladi. Mikroorganizmlarni antibiotiklarga sezgirligini quyidagi usullari yordamida aniqlanadi. 1) Disk usuli yordamida mikroorganizmlarni antibiotiklarga sezgirligini aniqlash.
2) Qator suyultirish usuli bilan antibiotiklarga bo‘lgan mikroorganizmlar sezgirligini aniqlash. Meditsina amaliyotida yuqumli kasalliklar bilan kasallangan bemorlarni davolashda va qator kasalliklarni oldini olishda makroorganizmlar zararli ta’sir etmaydigan mikroorganizmlarga esa o‘ldiruvchi ta’sir etadigan kimyoviy moddalar keng qo‘llanilmoqda. Xozirgi zamon kimyoterapiyasiga P. Erlix va D. Ya. Romanovskiylar asos solishgan. I. I. Mechnikov tomonidan esa ximiyaviy preparatlarda klinik va eksperimental tekshirish ishlarini olib borgan. Kimyopreparatlar spesifik ta’sir qilishi ya’ni organizmga maksimal terapevtik effektda minimal toksik ta’sir kursatish lozimdir. Yuqumli kasalliklar davolash uchun quyidagi preparatlar ishlatiladi. Vismut preparatlari (vismut nitrat asosi kseroform, vismut salitsilat asosi, bioxinol, bismoverol, bitiuraol, pentabisman va boshqalar). Bu preparatlar zaxm va enterokolitda qo‘llaniladi. Rtut preparatlari (solitsil rtuti, kolomen va boshqalar) zaxm kasalligi bilan va yiningli kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi. Akridin preparatlari. (rivanal, tripaflavin, akriflavin akritsid flavo‘id va boshqalar). Bular burun, xalqum, tomoq yallig‘lanishlarida yiringli kasalliklarda ishlatiladi. Malyariyaga qarshi 30 dan ortiq preparatlar: xinin, mepakrin, rodoxin, xloroxin, proguanil, pirimetamin, primaxin, xinotsid va boshqalar qo‘llaniladi. Sulfanilamid preparatlari. Sulfanilamid preparatlari yiringli kasalliklarda angina,skarlatina, zotiljam, ichburug‘, aerob infeksiyalar so‘zak, venerik limfogranulomatoz, ortitoz, traxoma, blenoreya va boshqa kasalliklarni davolashda yaxshi davolash effektini beradi. Nitrovurak qatoriga mansub preparatlar (furazolidon, furodonin, furagipid) bular ichak infeksiyalari bilan kasallangan bemorlarni davolashda qo‘llaniladi. Sintetik preparatlar: PASK. Tibon, ftivazid, izoniazid, etionamiz, sikloserin, samozid, mentaziya, larusan, etoksiya sulfonin, yuglon, krizanol va boshqa preparatlar sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolashda ishlatiladi. Antibakterial preparatlarga ya’ni effektiv ta’sir qiluvchi preparatlarga xinoksidin, dioksidin va boshqa preparatlarni misol qilishimiz mumkin. 2) Qator suyultirish usuli bilan antibiotiklarga bo‘lgan mikroorganizmlar sezgirligini aniqlash. Meditsina amaliyotida yuqumli kasalliklar bilan kasallangan bemorlarni davolashda va qator kasalliklarni oldini olishda makroorganizmlar zararli ta’sir etmaydigan mikroorganizmlarga esa o‘ldiruvchi ta’sir etadigan kimyoviy moddalar keng qo‘llanilmoqda. Xozirgi zamon kimyoterapiyasiga P. Erlix va D. Ya. Romanovskiylar asos solishgan. I. I. Mechnikov tomonidan esa ximiyaviy preparatlarda klinik va eksperimental tekshirish ishlarini olib borgan. Kimyopreparatlar spesifik ta’sir qilishi ya’ni organizmga maksimal terapevtik effektda minimal toksik ta’sir kursatish lozimdir. Yuqumli kasalliklar davolash uchun quyidagi preparatlar ishlatiladi. Vismut preparatlari (vismut nitrat asosi kseroform, vismut salitsilat asosi, bioxinol, bismoverol, bitiuraol, pentabisman va boshqalar). Bu preparatlar zaxm va enterokolitda qo‘llaniladi. Rtut preparatlari (solitsil rtuti, kolomen va boshqalar) zaxm kasalligi bilan va yiningli kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi. Akridin preparatlari. (rivanal, tripaflavin, akriflavin akritsid flavo‘id va boshqalar). Bular burun, xalqum, tomoq yallig‘lanishlarida yiringli kasalliklarda ishlatiladi. Malyariyaga qarshi 30 dan ortiq preparatlar: xinin, mepakrin, rodoxin, xloroxin, proguanil, pirimetamin, primaxin, xinotsid va boshqalar qo‘llaniladi. Sulfanilamid preparatlari. Sulfanilamid preparatlari yiringli kasalliklarda angina,skarlatina, zotiljam, ichburug‘, aerob infeksiyalar so‘zak, venerik limfogranulomatoz, ortitoz, traxoma, blenoreya va boshqa kasalliklarni davolashda yaxshi davolash effektini beradi. Nitrovurak qatoriga mansub preparatlar (furazolidon, furodonin, furagipid) bular ichak infeksiyalari bilan kasallangan bemorlarni davolashda qo‘llaniladi. Sintetik preparatlar: PASK. Tibon, ftivazid, izoniazid, etionamiz, sikloserin, samozid, mentaziya, larusan, etoksiya sulfonin, yuglon, krizanol va boshqa preparatlar sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolashda ishlatiladi. Antibakterial preparatlarga ya’ni effektiv ta’sir qiluvchi preparatlarga xinoksidin, dioksidin va boshqa preparatlarni misol qilishimiz mumkin.
Viruslarga qarshi ishlatiladigan preparatlar. Virusli kasalliklarni ximiyaterapevtik preparatlar bilan davolash juda og‘ir va aktual masala bo‘lib qolmoqda. Xozirgi paytda ko‘pchilik virusli infeksiyalarni davolashda davolash moddalari yo‘q. Virusli kasalliklarni davolash va oldini olishda interferon preparati juda effektiv preparat hisoblanadi. 1957 yilda L. Ayzeks va I. Lindeman tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ekzogen interferonnni qisman tozalangan va konsentirlangan holatda inson leykotsitlaridan olinadi. Organizmni stimulyatsiyasi uchun va shaxsiy interferon xosil qilish uchun interferogenlardan stotalan, ilein, sintetik poli nukleotidlar, Polioniollar, aminotiollar, polisaxaridlar, oddiy ribonuklein kislotalar, zamburug‘lar, bakteriyalar, mikoplazm fag va reoviruslar ishlatiladi. Interferon mazi pufakchali o‘rab oluvchichi temperatkilarni oddiy gerpes va boshqa teri shilliq qavatlari virusli infeksiyalarini davolashda keng qo‘llanilmoqda. Ba’zi bir virusli infeksiyalarni davolashda dezoksiribonukleaza, ribonukleaza ishlatiladi. Ular esa yuqumli agentlarni olib yuruvchi funksiyasini bajaruvchi virus nuklein kislotalarni zararlantiradi. Adenoviruslar keltirib chiqaradigan gerpetik keratitni davolashda dezoksiribonukleazalar bemor konyuktivasiga ko‘zning biriktiruvchi pardasi tomizilib yuqori darajali effektlarga erishilmoqda. Birok nukleazalar hamma vaqt ham terapevtik effekt bera olmaydi, chunki virus nuklein kislotalari ferment ta’siridan oqsil qavatlari yordamida himoyalanadi. Antiblastom preparatlari. O‘smalarga qarshi kimyoterapevtik preparatlardan foydalanish ham bir qancha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O‘smalarga qarshi preparatlarga azotipritlar degranol, xlormetin, dopon, embixin, novoembixin, melfalsin, endoksan, siklofasfan di-trietilenaminlar, diepoksidlar, antimetobolitlar, antipurinlar, antipiridinlar gormon va boshqalar qo‘llanilmoqda. Limfogranulematozlarni limfatik tugunlarning o‘smasimon o‘sishlari bilan kechadigan kasallik davolashda degranol, nitramin, vinblastin, endoksan va boshqalar ishlatish tavsiya etiladi. O‘tkir va surunkali leykozlarda esa dopan, mielosan (mileran) 6-merkaptopurin, metatreksat, vinkristin foliev kislotasi analoglari qo‘llaniladi. Yuqorida aytilgan preparatlar yonaki ta’sir qilishi mumkin. Masalan: pasaytirishi sog‘lom hujayralarni mutatsiyasini chaqirish mumkin. Viruslarga qarshi ishlatiladigan preparatlar. Virusli kasalliklarni ximiyaterapevtik preparatlar bilan davolash juda og‘ir va aktual masala bo‘lib qolmoqda. Xozirgi paytda ko‘pchilik virusli infeksiyalarni davolashda davolash moddalari yo‘q. Virusli kasalliklarni davolash va oldini olishda interferon preparati juda effektiv preparat hisoblanadi. 1957 yilda L. Ayzeks va I. Lindeman tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ekzogen interferonnni qisman tozalangan va konsentirlangan holatda inson leykotsitlaridan olinadi. Organizmni stimulyatsiyasi uchun va shaxsiy interferon xosil qilish uchun interferogenlardan stotalan, ilein, sintetik poli nukleotidlar, Polioniollar, aminotiollar, polisaxaridlar, oddiy ribonuklein kislotalar, zamburug‘lar, bakteriyalar, mikoplazm fag va reoviruslar ishlatiladi. Interferon mazi pufakchali o‘rab oluvchichi temperatkilarni oddiy gerpes va boshqa teri shilliq qavatlari virusli infeksiyalarini davolashda keng qo‘llanilmoqda. Ba’zi bir virusli infeksiyalarni davolashda dezoksiribonukleaza, ribonukleaza ishlatiladi. Ular esa yuqumli agentlarni olib yuruvchi funksiyasini bajaruvchi virus nuklein kislotalarni zararlantiradi. Adenoviruslar keltirib chiqaradigan gerpetik keratitni davolashda dezoksiribonukleazalar bemor konyuktivasiga ko‘zning biriktiruvchi pardasi tomizilib yuqori darajali effektlarga erishilmoqda. Birok nukleazalar hamma vaqt ham terapevtik effekt bera olmaydi, chunki virus nuklein kislotalari ferment ta’siridan oqsil qavatlari yordamida himoyalanadi. Antiblastom preparatlari. O‘smalarga qarshi kimyoterapevtik preparatlardan foydalanish ham bir qancha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O‘smalarga qarshi preparatlarga azotipritlar degranol, xlormetin, dopon, embixin, novoembixin, melfalsin, endoksan, siklofasfan di-trietilenaminlar, diepoksidlar, antimetobolitlar, antipurinlar, antipiridinlar gormon va boshqalar qo‘llanilmoqda. Limfogranulematozlarni limfatik tugunlarning o‘smasimon o‘sishlari bilan kechadigan kasallik davolashda degranol, nitramin, vinblastin, endoksan va boshqalar ishlatish tavsiya etiladi. O‘tkir va surunkali leykozlarda esa dopan, mielosan (mileran) 6-merkaptopurin, metatreksat, vinkristin foliev kislotasi analoglari qo‘llaniladi. Yuqorida aytilgan preparatlar yonaki ta’sir qilishi mumkin. Masalan: pasaytirishi sog‘lom hujayralarni mutatsiyasini chaqirish mumkin.
Umuman olganda kimeterapevtik preparat organizm yuborilganda kuchli va yetarli bulishi lozim. Bu kimeterapevtik preparatlarni sifatini belgilovchi indeksni 1 bo‘lib Erlix taklif kildi. Dezinfeksiya. Dezinfeksiya bu atrof muhitdagi ob’ektlarni mikroorganizmlardan zararsizlantirish ya’ni odamlar va hayvonlar uchun patogen bo‘lgan mikroorganizmlarga qarshi kimyoviy va fizik usullar bilan kurashishdir. Dezinfeksiyalovchi moddalarning quyidagi eritmalari ko‘proq ishlatiladi. 3-5% li fenol yoki karbol kislotasi, 1-2-3% li lizol, 0,5-2-3 % xloramin, 2-4-10-20% li xlorli oxak, 70% li spirt va x. k. Sterilizatsiya. Sterilizatsiya bu mikroorganizmlarni sporali va vegetativ formalaridan butunlay xalos bo‘lishga aytiladi. Sterilizatsiya qilishni bir necha usullari bor. 1)Spirt lampasi yoki gaz gorelkasida chug‘lantirib sterilizatsiya kilish. Bu usul bilan bak-k xalqa, buyum oynachalari, pinsetlar va boshqa metal va shisha idishlar sterillanadi. 2) Qaynatish yo‘li bilan sterillash. Bu usul 20-30 minut davomida maxsus metol sterilizatorliklardaamalga oshiriladi. Bunda shprislar, mayda jarrohlik asboblari, shisha buyumlari qaynatib sterillanadi. Qaynatilayotgan suvga 1-2% li bikirbonat nartiy eritmasi qo‘shiladi bu esa sterilizatsiya qilinayotgan buyumlarni yaxshi tozalaydi va qaynash temperaturasini oshiradi. Bu usulni kamchiligi shundan iboratki, bu usul to‘lik sterillash imkonini bermaydi, ya’ni sporali bakteriyalar va ayrim viruslar yashashqobiliyatini saqlab qoladi. 3) Quruq issiqlik bilan sterillash. Bu usul 165-1800S gacha qizdirilgan havoning mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga asoslangan. Buning uchun Paster pechidan foydalaniladi. Bu ko‘sh devorli metall shkaf bo‘lib sirtdan issiqlikni yomon o‘tkazadigan modda bilan qoplangan. Ustki devorini teshigiga termometr qo‘yiladi. Asbob pastidan primus gaz gorelkasi yoki elektr toki bilan ishlatiladi. Yuqori temperaturada paxtali probka idish o‘ralgan qog‘ozlar biroz qo‘yilib jigarrang yoki qora rangga aylanadi. Past temperaturada esa uzoq vaqt sterillashga to‘g‘ri keladi. Quruq issiqlik bilan shisha idishlar Petri kosachasi, probirka , pipetka va boshqalar sterillanadi. 4)Avtoklavda bug‘ bilan bosim ostida sterillash. Avtoklav jips yopiladigan qalin qopoqoli va ko‘sh ichki tashqi qozondan iborat bo‘lib sirtdan metall g‘ilof bilan qoplangan. Tashqi qozonga suv quyiladi, ichki qozonning teshiklari bo‘lib ular orqali tashqi qozondan chiquvchi bug‘ o‘tib turadi. Ichki Umuman olganda kimeterapevtik preparat organizm yuborilganda kuchli va yetarli bulishi lozim. Bu kimeterapevtik preparatlarni sifatini belgilovchi indeksni 1 bo‘lib Erlix taklif kildi. Dezinfeksiya. Dezinfeksiya bu atrof muhitdagi ob’ektlarni mikroorganizmlardan zararsizlantirish ya’ni odamlar va hayvonlar uchun patogen bo‘lgan mikroorganizmlarga qarshi kimyoviy va fizik usullar bilan kurashishdir. Dezinfeksiyalovchi moddalarning quyidagi eritmalari ko‘proq ishlatiladi. 3-5% li fenol yoki karbol kislotasi, 1-2-3% li lizol, 0,5-2-3 % xloramin, 2-4-10-20% li xlorli oxak, 70% li spirt va x. k. Sterilizatsiya. Sterilizatsiya bu mikroorganizmlarni sporali va vegetativ formalaridan butunlay xalos bo‘lishga aytiladi. Sterilizatsiya qilishni bir necha usullari bor. 1)Spirt lampasi yoki gaz gorelkasida chug‘lantirib sterilizatsiya kilish. Bu usul bilan bak-k xalqa, buyum oynachalari, pinsetlar va boshqa metal va shisha idishlar sterillanadi. 2) Qaynatish yo‘li bilan sterillash. Bu usul 20-30 minut davomida maxsus metol sterilizatorliklardaamalga oshiriladi. Bunda shprislar, mayda jarrohlik asboblari, shisha buyumlari qaynatib sterillanadi. Qaynatilayotgan suvga 1-2% li bikirbonat nartiy eritmasi qo‘shiladi bu esa sterilizatsiya qilinayotgan buyumlarni yaxshi tozalaydi va qaynash temperaturasini oshiradi. Bu usulni kamchiligi shundan iboratki, bu usul to‘lik sterillash imkonini bermaydi, ya’ni sporali bakteriyalar va ayrim viruslar yashashqobiliyatini saqlab qoladi. 3) Quruq issiqlik bilan sterillash. Bu usul 165-1800S gacha qizdirilgan havoning mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga asoslangan. Buning uchun Paster pechidan foydalaniladi. Bu ko‘sh devorli metall shkaf bo‘lib sirtdan issiqlikni yomon o‘tkazadigan modda bilan qoplangan. Ustki devorini teshigiga termometr qo‘yiladi. Asbob pastidan primus gaz gorelkasi yoki elektr toki bilan ishlatiladi. Yuqori temperaturada paxtali probka idish o‘ralgan qog‘ozlar biroz qo‘yilib jigarrang yoki qora rangga aylanadi. Past temperaturada esa uzoq vaqt sterillashga to‘g‘ri keladi. Quruq issiqlik bilan shisha idishlar Petri kosachasi, probirka , pipetka va boshqalar sterillanadi. 4)Avtoklavda bug‘ bilan bosim ostida sterillash. Avtoklav jips yopiladigan qalin qopoqoli va ko‘sh ichki tashqi qozondan iborat bo‘lib sirtdan metall g‘ilof bilan qoplangan. Tashqi qozonga suv quyiladi, ichki qozonning teshiklari bo‘lib ular orqali tashqi qozondan chiquvchi bug‘ o‘tib turadi. Ichki
qozonning tagida bug‘ni chiqarib yuboradigan naycha kiritiladigan teshik qilingan bu nayning oxiri chiqarish jo‘mragi bilan tugaydi. Avtoklavni yon devoriga manometr biriktirilgan. Manometr avtoklav ichidagi suv bug‘larining bosimini ko‘rsatib turadi avtoklavni yon devoridan ehtiyot klapani va suv o‘lchovchi naycha bor. Avtoklavdagi bosim shu avtoklav uchun belgilangan miqdordan oshib ketsa ehtiyot klapani ortiqcha bug‘ni avtomatik ravishda chiqarib yuboradi. Sterilizatsiya quyidagi tarzda amalga oshiraladi. Avval voronka orqali tashqi qozonga suv quyiladi va sterilizatsiya qilinadigan narsalar oziq muhitlar bikslardagi bog‘lov materiallari va x. k. ichki qozonga joylanadi. So‘ngra qopqoqdagi vintlar burab mahkamlanadi va kuchli gaz alangalari yoki elektr toki yordamida avtoklav isitiladi. Bunda chiqarish jo‘mragi ochib qo‘yilishi kerak. Suv qaynagandan keyin avtoklav devorlari orasidan ko‘tariluvchi bug‘ ichki qozonga kirib undagi havoni qisib chiqaradi, bu havo chiqarish jo‘mragi orqali chiqib ketadi. Bug‘ sekin-asta avtoklavni hamma bo‘shliklarini to‘ldiradi. Chiqarish jo‘mragidan uzluksiz kuchli bug‘ okib chiqa boshlashi bilan jo‘mrak yopiladi. Shundan so‘ng manometr strelkasi kuzatilib turiladi. Bug‘ bo‘shliqda qolib to‘plana boshlaydi uning bosimi oshadi buni esa manometr qayd qiladi: manometrdagi o raqami normal atmosfera bosimiga mos keladi. Sterilizatsiya protsessi tomom bo‘lgach alangalar o‘chiriladi yoki elektr toki berish to‘xtatiladi va manometr strelkasi 0 ga tushib avtoklav sovugunga qadar turiladi. Shundan keyin chiqarish jo‘mragi asta-sekin ochiladi bug‘ sekin chiqarib yuboriladi, avtoklav ochiladi va undan sterilangan materiallar olinadi. Agar avtoklav monometri strelkasi 0 ga tushmasdan oldin ochilsa bosimning tez pasayishi tufayli suyuqlik probirka larni otib yuborib, idishlardan to‘kilab ketishi mumkin. Avtoklavda bug‘ bilan bosim ostida sterillash bu eng samarali sterillash usullaridan biri bo‘lib faqatgina mikrobiologiya amaliyotida emas balki klinik meditsinada ham keng qo‘llanilmoqda. Avtoklavda ishlash uchun maxsus qo‘llanma va havfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish lozim. Ko‘pchilik oziq muhitlar bog‘lam uchun ishlatiladigan materiallar 1 atm bosimida 15-20 minut mikrob tushgan materiallarni zararsizlantirish uchun 15 2 atm bosimida 20-25 min davomida sterillanadi. Avtoklavni to‘g‘ri ishlab turganligini tekshirish uchun yuqori temperaturada eriydigan kimyoviy moddalar: benzonaftol, benzol kislotkasidan va boshqalardan foydalaniladi. qozonning tagida bug‘ni chiqarib yuboradigan naycha kiritiladigan teshik qilingan bu nayning oxiri chiqarish jo‘mragi bilan tugaydi. Avtoklavni yon devoriga manometr biriktirilgan. Manometr avtoklav ichidagi suv bug‘larining bosimini ko‘rsatib turadi avtoklavni yon devoridan ehtiyot klapani va suv o‘lchovchi naycha bor. Avtoklavdagi bosim shu avtoklav uchun belgilangan miqdordan oshib ketsa ehtiyot klapani ortiqcha bug‘ni avtomatik ravishda chiqarib yuboradi. Sterilizatsiya quyidagi tarzda amalga oshiraladi. Avval voronka orqali tashqi qozonga suv quyiladi va sterilizatsiya qilinadigan narsalar oziq muhitlar bikslardagi bog‘lov materiallari va x. k. ichki qozonga joylanadi. So‘ngra qopqoqdagi vintlar burab mahkamlanadi va kuchli gaz alangalari yoki elektr toki yordamida avtoklav isitiladi. Bunda chiqarish jo‘mragi ochib qo‘yilishi kerak. Suv qaynagandan keyin avtoklav devorlari orasidan ko‘tariluvchi bug‘ ichki qozonga kirib undagi havoni qisib chiqaradi, bu havo chiqarish jo‘mragi orqali chiqib ketadi. Bug‘ sekin-asta avtoklavni hamma bo‘shliklarini to‘ldiradi. Chiqarish jo‘mragidan uzluksiz kuchli bug‘ okib chiqa boshlashi bilan jo‘mrak yopiladi. Shundan so‘ng manometr strelkasi kuzatilib turiladi. Bug‘ bo‘shliqda qolib to‘plana boshlaydi uning bosimi oshadi buni esa manometr qayd qiladi: manometrdagi o raqami normal atmosfera bosimiga mos keladi. Sterilizatsiya protsessi tomom bo‘lgach alangalar o‘chiriladi yoki elektr toki berish to‘xtatiladi va manometr strelkasi 0 ga tushib avtoklav sovugunga qadar turiladi. Shundan keyin chiqarish jo‘mragi asta-sekin ochiladi bug‘ sekin chiqarib yuboriladi, avtoklav ochiladi va undan sterilangan materiallar olinadi. Agar avtoklav monometri strelkasi 0 ga tushmasdan oldin ochilsa bosimning tez pasayishi tufayli suyuqlik probirka larni otib yuborib, idishlardan to‘kilab ketishi mumkin. Avtoklavda bug‘ bilan bosim ostida sterillash bu eng samarali sterillash usullaridan biri bo‘lib faqatgina mikrobiologiya amaliyotida emas balki klinik meditsinada ham keng qo‘llanilmoqda. Avtoklavda ishlash uchun maxsus qo‘llanma va havfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish lozim. Ko‘pchilik oziq muhitlar bog‘lam uchun ishlatiladigan materiallar 1 atm bosimida 15-20 minut mikrob tushgan materiallarni zararsizlantirish uchun 15 2 atm bosimida 20-25 min davomida sterillanadi. Avtoklavni to‘g‘ri ishlab turganligini tekshirish uchun yuqori temperaturada eriydigan kimyoviy moddalar: benzonaftol, benzol kislotkasidan va boshqalardan foydalaniladi.
6)Kox apparati yoki avtoklavda oquvchi bug‘ bilan sterillash. Sterillashning bu turi bug‘ning bakteriya vegetativ shakllariga ta’sir qilish kuchiga asoslangan. Bu usul bilan yuqori temperaturada sterillash mumkin bo‘lmagan materiallar vitkaminli va qandli oziq muhitlar sterilanadi. Mikroorganizmlarni to‘liq yo‘qotish uchun bo‘lib sterillash usuli qo‘llaniladi. Materiallar 1000S da 20-30 minut davomida 3 kun surunkasiga sterillanadi. Bu xolda vegetativ hujayralar o‘ladi, sporalar esa qoladi va bir sutka ichida vegetativ hujayralarga aylanadi. Keyingi ikki marta qaytadan sterillash natijasida ular butunlay o‘ladi va material to‘liq sterillangan hisoblanadi. 6)Tindalizatsiya materiallar 5-6 kun bir soat davomida 56-580S da surunkasiga bo‘lib sterillanadi. Bu usul yordamida yuqori temperaturada tez buziladigan moddalarni sterilizatsiya qilinadi. 7)Patserizatsiya bu usul temperaturaning bakteriya sporasi emas faqat vegetativ hujayrasiga ta’sir qilish xususiyatiga asoslangan. Material 50-650S da 15-30 minut yoki 70-800S da 5-10 minut qizdiriladi, so‘ngra tezlikda sovitiladi. Ko‘pincha ichimliklar va oziq-ovqat mahsulotlari pasterizatsiyalanadi. 8)Ultrabinafsha nurlar bilan sterillash. Bu usul bilan sterillash asosan 260-300 mkm to‘lqin uzunligidagi ultrabinafsha nurlarning mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga asoslangan bo‘lib, operatsiya xonalari,shifoxona palatalarini havosini mi/olardan tozalash maqsadida bakteriotsid lampalardan foydalaniladi. Mikroorganizmlardan tozalash maqsadida bakteriotsid lampalardan foydalaniladi. Mikroorganizmlarga qarshi kurashishda ximik usullardan ham foydalaniladi. Ular meditsina praktikasida ham keng qo‘llanib asosan ikki maqsadda ya’ni antisep va asepdan iborat. 1)Antiseptika- mavjud bo‘lgan yoki tashqaridan tushgan mikroorganizmlarga qarshi kurashishga antiseptika deyiladi. M: yiringli moddalarni ximik moddalar yordamida tozalash. 2)aseptika mikroorganizmlarni tashqaridan tushishiga qarshi kurashishga aytilib bunga xiruglarni operatsiyadan oldin qo‘llarini yuvishi, operatsiya kilinadigan joylarni ximik moddalar bilan tozalashga aytiladi. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Suv, tuproq, havo mikroflorasi. Mikroorganizmlar ekologiyasini umumiy mikrobiologiyaning ekologik mikrobiologiya bo‘limi o‘rganadi. Aniqrog‘i ekologik mikrobiologiya muayyan biotoplarda birgalikda yashovchi mikro va makroorganizmlarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganadi. 6)Kox apparati yoki avtoklavda oquvchi bug‘ bilan sterillash. Sterillashning bu turi bug‘ning bakteriya vegetativ shakllariga ta’sir qilish kuchiga asoslangan. Bu usul bilan yuqori temperaturada sterillash mumkin bo‘lmagan materiallar vitkaminli va qandli oziq muhitlar sterilanadi. Mikroorganizmlarni to‘liq yo‘qotish uchun bo‘lib sterillash usuli qo‘llaniladi. Materiallar 1000S da 20-30 minut davomida 3 kun surunkasiga sterillanadi. Bu xolda vegetativ hujayralar o‘ladi, sporalar esa qoladi va bir sutka ichida vegetativ hujayralarga aylanadi. Keyingi ikki marta qaytadan sterillash natijasida ular butunlay o‘ladi va material to‘liq sterillangan hisoblanadi. 6)Tindalizatsiya materiallar 5-6 kun bir soat davomida 56-580S da surunkasiga bo‘lib sterillanadi. Bu usul yordamida yuqori temperaturada tez buziladigan moddalarni sterilizatsiya qilinadi. 7)Patserizatsiya bu usul temperaturaning bakteriya sporasi emas faqat vegetativ hujayrasiga ta’sir qilish xususiyatiga asoslangan. Material 50-650S da 15-30 minut yoki 70-800S da 5-10 minut qizdiriladi, so‘ngra tezlikda sovitiladi. Ko‘pincha ichimliklar va oziq-ovqat mahsulotlari pasterizatsiyalanadi. 8)Ultrabinafsha nurlar bilan sterillash. Bu usul bilan sterillash asosan 260-300 mkm to‘lqin uzunligidagi ultrabinafsha nurlarning mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga asoslangan bo‘lib, operatsiya xonalari,shifoxona palatalarini havosini mi/olardan tozalash maqsadida bakteriotsid lampalardan foydalaniladi. Mikroorganizmlardan tozalash maqsadida bakteriotsid lampalardan foydalaniladi. Mikroorganizmlarga qarshi kurashishda ximik usullardan ham foydalaniladi. Ular meditsina praktikasida ham keng qo‘llanib asosan ikki maqsadda ya’ni antisep va asepdan iborat. 1)Antiseptika- mavjud bo‘lgan yoki tashqaridan tushgan mikroorganizmlarga qarshi kurashishga antiseptika deyiladi. M: yiringli moddalarni ximik moddalar yordamida tozalash. 2)aseptika mikroorganizmlarni tashqaridan tushishiga qarshi kurashishga aytilib bunga xiruglarni operatsiyadan oldin qo‘llarini yuvishi, operatsiya kilinadigan joylarni ximik moddalar bilan tozalashga aytiladi. Mikroorganizmlar ekologiyasi. Suv, tuproq, havo mikroflorasi. Mikroorganizmlar ekologiyasini umumiy mikrobiologiyaning ekologik mikrobiologiya bo‘limi o‘rganadi. Aniqrog‘i ekologik mikrobiologiya muayyan biotoplarda birgalikda yashovchi mikro va makroorganizmlarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganadi.