MIKROSKOPNING TUZILISHI. MIKROSKOPDAN FOYDALANISH QOIDALARI VA PREPARAT TAYYORLASH. O‘SIMLIKLAR HUJAYRASINING SHAKLI VA TUZILISHI, SITOPLAZMA ORGANOIDLARI

Yuklangan vaqt

2024-05-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

93,0 KB


MIKROSKOPNING TUZILISHI. MIKROSKOPDAN FOYDALANISH QOIDALARI VA PREPARAT TAYYORLASH. O‘SIMLIKLAR HUJAYRASINING SHAKLI VA TUZILISHI, SITOPLAZMA ORGANOIDLARI Mavzuning maqsadi. Mikroskopning qismlari bilan tanishtirish. Mikroskop bilan ishlashni va har xil preparatlar tayyorlash qoidalarini o‘rgatish. Hujayralarning shaklini, tuzilishini, piyoz po‘sti va paxta tolasi hujayralari misolida o‘rganish. Sitoplazma organoidlari haqida umumiy tushuncha berish. Plastidalarning tuzilishini, ularning vazifalarini yo‘sin bargi va qalampir mevasi misolida o‘rgatish. Kerakli asbob-uskunalar: Mikroskop, buyum va qoplag‘ich oynalar, ustara, chyotka, pipetka, preparoval nina, suv, yod, glitserin, spirt, toluol, ksilol, filtr qog‘oz, balzam, oddiy qog‘oz, pinset, har xil rangli qog‘ozlar, fiksatsiyalangan ildiz, poya, barg yoki o‘simlik bo‘laklari. Umumiy tushuncha. Mikroskop buyumlarni bir necha yuz ming martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Mikroskopning optik qismi eng asosiy qismlardan hisoblanib u ko‘rish nayi(tubus)dan iborat, tubusning yuqori qismida okulyar, tagida ob’ektiv joylashgan. SHtativ: SHtativ to‘g‘ri yoki egri kolonkadan iborat. SHtativda revolver, mikrovint, makrovint, buyum stolchasi, diafragma, dasta va oyna bo‘ladi. O‘simliklar mikroskopik tuzilishiga ega bo‘lgan hujayralardan tashkil topgan. Hujayra o‘zaro bog‘langan sitoplazma va yadrodan iborat. O‘simlik to‘qimalari tirik va o‘lik, bir yoki ko‘p hujayralardan tashkil topgan. Har bir hujayra nafas oladi, oziqlanadi, o‘sadi, bo‘linib ko‘payadi. Gulli o‘simliklardagi ayrim hujayralarning kattaligi 10-60 mmgacha boradi (paxta tolasi), olma, tarvuz, mandarin, pamidor, hujayralari ham yirik bo‘ladi. O‘simlik hujayrasi o‘z ichidagi MIKROSKOPNING TUZILISHI. MIKROSKOPDAN FOYDALANISH QOIDALARI VA PREPARAT TAYYORLASH. O‘SIMLIKLAR HUJAYRASINING SHAKLI VA TUZILISHI, SITOPLAZMA ORGANOIDLARI Mavzuning maqsadi. Mikroskopning qismlari bilan tanishtirish. Mikroskop bilan ishlashni va har xil preparatlar tayyorlash qoidalarini o‘rgatish. Hujayralarning shaklini, tuzilishini, piyoz po‘sti va paxta tolasi hujayralari misolida o‘rganish. Sitoplazma organoidlari haqida umumiy tushuncha berish. Plastidalarning tuzilishini, ularning vazifalarini yo‘sin bargi va qalampir mevasi misolida o‘rgatish. Kerakli asbob-uskunalar: Mikroskop, buyum va qoplag‘ich oynalar, ustara, chyotka, pipetka, preparoval nina, suv, yod, glitserin, spirt, toluol, ksilol, filtr qog‘oz, balzam, oddiy qog‘oz, pinset, har xil rangli qog‘ozlar, fiksatsiyalangan ildiz, poya, barg yoki o‘simlik bo‘laklari. Umumiy tushuncha. Mikroskop buyumlarni bir necha yuz ming martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Mikroskopning optik qismi eng asosiy qismlardan hisoblanib u ko‘rish nayi(tubus)dan iborat, tubusning yuqori qismida okulyar, tagida ob’ektiv joylashgan. SHtativ: SHtativ to‘g‘ri yoki egri kolonkadan iborat. SHtativda revolver, mikrovint, makrovint, buyum stolchasi, diafragma, dasta va oyna bo‘ladi. O‘simliklar mikroskopik tuzilishiga ega bo‘lgan hujayralardan tashkil topgan. Hujayra o‘zaro bog‘langan sitoplazma va yadrodan iborat. O‘simlik to‘qimalari tirik va o‘lik, bir yoki ko‘p hujayralardan tashkil topgan. Har bir hujayra nafas oladi, oziqlanadi, o‘sadi, bo‘linib ko‘payadi. Gulli o‘simliklardagi ayrim hujayralarning kattaligi 10-60 mmgacha boradi (paxta tolasi), olma, tarvuz, mandarin, pamidor, hujayralari ham yirik bo‘ladi. O‘simlik hujayrasi o‘z ichidagi
suyuqlikni o‘rab olgan po‘stga ko‘ra ma’lum shaklda bo‘ladi. Tirik hujayra ichida odatda protoplazmadan iborat protoplast hamda yadro bo‘ladi. Protoplazma shilliq qumoq modda bo‘lib, sitoplazma ham deb ataladi. Protoplazma va yadro hujayraning tirik qismidir. Hujayra o‘sgan, kattalashgan sari uning protoplazmasida bo‘shliq-vakuolalar paydo bo‘ladi. Vakuolalarda hujayra shirasi bo‘ladi. Hujayralar ba’zan bo‘yiga cho‘ziq, ya’ni bo‘yi enidan bir necha marta uzun bo‘ladi. Bunday hujayralarni prozenximatik shakldagi hujayralar deb ataladi, masalan paxta tolasining hujayrasi uzunligi bir necha mkmga etadi. Ba’zan o‘simlik hujayralari shakli yumaloq, yulduzsimon, ko‘p qirrali va boshqa shaklda bo‘ladi. Bo‘yi eniga teng o‘sgan hujayralarni esa parenximatik hujayra deb ataladi. Masalan piyoz po‘sti hujayralari. Ob’ektiv: Mikroskopning buyumni kattalashtirib ko‘rsatadigan qismi ob’ektividir. Ob’ektiv odatda 2 yoki 4 ta bo‘lib, buyumni kattalashtirib va teskari qilib okulyarga tushiradi. Okulyar: Okulyar yig‘ish va ko‘rish linzasidan iborat. Ko‘rish linzasi qancha kichik bo‘lsa, okulyar buyumni shuncha katta ko‘rsatadi. Okulyar va ob’ektivda buyumni katta qilib ko‘rsatish darajasi sonlar bilan ko‘rsatilgan. Ob’ektiv bilan okulyardagi sonlar bir-biriga ko‘paytirilsa buyumni necha marotaba kattalashtirib ko‘rsatilganligi kelib chiqadi. Ko‘rish nayi. Ko‘rish nayi dastaga biriktirilgan bo‘lib tagiga revolver joylashtirilgan. Revolver ob’ektivni harakatga keltirish uchun ishlatiladi. Makrovintni burash bilan ko‘rish nayini yuqoriga ko‘tarib yoki pastga tushirib ob’ektiv bilan okulyar o‘rtasidagi fokus masofani to‘g‘rilab olish mumkin. Buyum stolchasi. Buyum stolchasi o‘rtasi teshik bo‘lib, bu teshikdan preparatga yorug‘lik tushadi, stolchaning tagida teshikni katta-kichik qilib turadigan diafragma, kondensor joylashtirilgan. Buyum stolchasining pastki qismiga bir tomoni botiq ikkinchi tomoni tekis bo‘lgan ko‘zgu o‘rnatilgan Ko‘zgu. Ko‘zgu yorug‘likni ob’ektivga to‘g‘rilab, yig‘ib beradi. Ko‘zguning tekis tomoni kuchsiz yorug‘lik beradi. YOrug‘lik kuchli tushishi zarur bo‘lsa, botiq suyuqlikni o‘rab olgan po‘stga ko‘ra ma’lum shaklda bo‘ladi. Tirik hujayra ichida odatda protoplazmadan iborat protoplast hamda yadro bo‘ladi. Protoplazma shilliq qumoq modda bo‘lib, sitoplazma ham deb ataladi. Protoplazma va yadro hujayraning tirik qismidir. Hujayra o‘sgan, kattalashgan sari uning protoplazmasida bo‘shliq-vakuolalar paydo bo‘ladi. Vakuolalarda hujayra shirasi bo‘ladi. Hujayralar ba’zan bo‘yiga cho‘ziq, ya’ni bo‘yi enidan bir necha marta uzun bo‘ladi. Bunday hujayralarni prozenximatik shakldagi hujayralar deb ataladi, masalan paxta tolasining hujayrasi uzunligi bir necha mkmga etadi. Ba’zan o‘simlik hujayralari shakli yumaloq, yulduzsimon, ko‘p qirrali va boshqa shaklda bo‘ladi. Bo‘yi eniga teng o‘sgan hujayralarni esa parenximatik hujayra deb ataladi. Masalan piyoz po‘sti hujayralari. Ob’ektiv: Mikroskopning buyumni kattalashtirib ko‘rsatadigan qismi ob’ektividir. Ob’ektiv odatda 2 yoki 4 ta bo‘lib, buyumni kattalashtirib va teskari qilib okulyarga tushiradi. Okulyar: Okulyar yig‘ish va ko‘rish linzasidan iborat. Ko‘rish linzasi qancha kichik bo‘lsa, okulyar buyumni shuncha katta ko‘rsatadi. Okulyar va ob’ektivda buyumni katta qilib ko‘rsatish darajasi sonlar bilan ko‘rsatilgan. Ob’ektiv bilan okulyardagi sonlar bir-biriga ko‘paytirilsa buyumni necha marotaba kattalashtirib ko‘rsatilganligi kelib chiqadi. Ko‘rish nayi. Ko‘rish nayi dastaga biriktirilgan bo‘lib tagiga revolver joylashtirilgan. Revolver ob’ektivni harakatga keltirish uchun ishlatiladi. Makrovintni burash bilan ko‘rish nayini yuqoriga ko‘tarib yoki pastga tushirib ob’ektiv bilan okulyar o‘rtasidagi fokus masofani to‘g‘rilab olish mumkin. Buyum stolchasi. Buyum stolchasi o‘rtasi teshik bo‘lib, bu teshikdan preparatga yorug‘lik tushadi, stolchaning tagida teshikni katta-kichik qilib turadigan diafragma, kondensor joylashtirilgan. Buyum stolchasining pastki qismiga bir tomoni botiq ikkinchi tomoni tekis bo‘lgan ko‘zgu o‘rnatilgan Ko‘zgu. Ko‘zgu yorug‘likni ob’ektivga to‘g‘rilab, yig‘ib beradi. Ko‘zguning tekis tomoni kuchsiz yorug‘lik beradi. YOrug‘lik kuchli tushishi zarur bo‘lsa, botiq
tomonidan foydalaniladi. Mikroskop stolchasi ustiga ikkita tutqich o‘rnatilgan bo‘lib, preparatni ushlab turish uchun ishlatiladi. Ish tartibi. Mikroskop tozaligi tekshiriladi. Mikrosopga yorug‘lik tushadigan qilib, dastani ushlagich tomonini o‘ziga qaratib qo‘yiladi, yorug‘likni ob’ektivga to‘g‘rilab, stolcha ustiga preparat qo‘yiladi. Makrovintni burab, ob’ektivni preparatga yaqin tushiriladi va ko‘rish nayidan qarab turib namunani ko‘rinish darajasiga moslashtiriladi. Yorug‘lik kuchli bo‘lsa diafragma teshigini kichraytirib yorug‘likni kuchsizlantiramiz. Tasvirni aniq ko‘rish uchun mikrovintdan foydalaniladi. Stolchaga qo‘yilgan buyum ravshan ko‘ringandan keyin mikroskopni qimirlatmasdan okulyardan qarab turib buyumning tasvirini daftarga chizib olamiz. Preparat tayyorlash: Mikroskopda ko‘rib o‘rganish uchun fiksatsiyalangan, ildiz poya barg, meva, meva eti, po‘stloq, tolalar yoki tirik o‘simlik bo‘laklari olinadi. Ob’ektlar qattiq bo‘lsa suv va glitserin aralashmasiga solib qaynatiladi, bunda hujayra yumshaydi, yupqa kesik olish mumkin bo‘ladi yoki marjon daraxti o‘zagi orasiga solib kesib olinadi. Kesma juda kichik va yupqa bo‘lishi kerak, uni buyum oynasiga qo‘yib, suv tomizamiz va nina yordamida to‘g‘rilaymiz gorizontal ushlagan holatda ustidan qoplag‘ich oynani yopamiz, ikkala oyna o‘rtasida havo qolmasligi uchun ortiqcha suvni so‘rg‘ich yordamida so‘rdirib olamiz. Sitoplazmani yoki hujayra yadrosini aniqroq ko‘rish uchun tayyorlangan (kesikka) preparatga kaliy yod eritmasi tomiziladi. Ob’ektni bo‘yash uchun metilen ko‘ki va shunga o‘xshash bo‘yoqlardan foydalaniladi. Bu eaktivlardan tomizg‘ich yordamida bir tomchi olib ob’ekt ustiga tomiziladi va bir necha minutdan so‘ng ortiqcha bo‘yoqni tozalash uchun ob’ekt ustiga toza suv qo‘yib bir necha marotaba yuviladi. Yuvilgan kesiklarni nina yoki chyotka yordamida olib, glitserin tomizilgan buyum oynachasi ustiga qo‘yiladi, qoplag‘ich oyna bilan yopiladi. Glitserinda saqlangan ob’ekt bir qancha vaqt buzilmay turadi. Bu preparat chang tegmaslik uchun maxsus tayyorlangan qutichaga solib qo‘yiladi. Glitserinda saqlangan ob’ekt uzoq vaqt turishi uchun buyum va qoplag‘ich oyna orasi tomonidan foydalaniladi. Mikroskop stolchasi ustiga ikkita tutqich o‘rnatilgan bo‘lib, preparatni ushlab turish uchun ishlatiladi. Ish tartibi. Mikroskop tozaligi tekshiriladi. Mikrosopga yorug‘lik tushadigan qilib, dastani ushlagich tomonini o‘ziga qaratib qo‘yiladi, yorug‘likni ob’ektivga to‘g‘rilab, stolcha ustiga preparat qo‘yiladi. Makrovintni burab, ob’ektivni preparatga yaqin tushiriladi va ko‘rish nayidan qarab turib namunani ko‘rinish darajasiga moslashtiriladi. Yorug‘lik kuchli bo‘lsa diafragma teshigini kichraytirib yorug‘likni kuchsizlantiramiz. Tasvirni aniq ko‘rish uchun mikrovintdan foydalaniladi. Stolchaga qo‘yilgan buyum ravshan ko‘ringandan keyin mikroskopni qimirlatmasdan okulyardan qarab turib buyumning tasvirini daftarga chizib olamiz. Preparat tayyorlash: Mikroskopda ko‘rib o‘rganish uchun fiksatsiyalangan, ildiz poya barg, meva, meva eti, po‘stloq, tolalar yoki tirik o‘simlik bo‘laklari olinadi. Ob’ektlar qattiq bo‘lsa suv va glitserin aralashmasiga solib qaynatiladi, bunda hujayra yumshaydi, yupqa kesik olish mumkin bo‘ladi yoki marjon daraxti o‘zagi orasiga solib kesib olinadi. Kesma juda kichik va yupqa bo‘lishi kerak, uni buyum oynasiga qo‘yib, suv tomizamiz va nina yordamida to‘g‘rilaymiz gorizontal ushlagan holatda ustidan qoplag‘ich oynani yopamiz, ikkala oyna o‘rtasida havo qolmasligi uchun ortiqcha suvni so‘rg‘ich yordamida so‘rdirib olamiz. Sitoplazmani yoki hujayra yadrosini aniqroq ko‘rish uchun tayyorlangan (kesikka) preparatga kaliy yod eritmasi tomiziladi. Ob’ektni bo‘yash uchun metilen ko‘ki va shunga o‘xshash bo‘yoqlardan foydalaniladi. Bu eaktivlardan tomizg‘ich yordamida bir tomchi olib ob’ekt ustiga tomiziladi va bir necha minutdan so‘ng ortiqcha bo‘yoqni tozalash uchun ob’ekt ustiga toza suv qo‘yib bir necha marotaba yuviladi. Yuvilgan kesiklarni nina yoki chyotka yordamida olib, glitserin tomizilgan buyum oynachasi ustiga qo‘yiladi, qoplag‘ich oyna bilan yopiladi. Glitserinda saqlangan ob’ekt bir qancha vaqt buzilmay turadi. Bu preparat chang tegmaslik uchun maxsus tayyorlangan qutichaga solib qo‘yiladi. Glitserinda saqlangan ob’ekt uzoq vaqt turishi uchun buyum va qoplag‘ich oyna orasi
glitserin-jelatin bilan yopishtiriladi. Bu usullarda tayyorlangan preparat vaqtinchalik preparat bo‘lib hisoblanadi. Doimiy preparat tayyorlash ancha murakkab bo‘ladi. Bo‘yalgan kesiklarni suvsizlantirish uchun dastlab 50, 96, 100% li spirtlarda, so‘ngra toluol, ksilol bilan ikki marta yuviladi, kesiklarni buyum oynasiga joylab, ustiga balzam tomiziladi va qoplag‘ich oyna bilan yopib, kleylanadi. Hujayralarning shaklini, tuzilishini, piyoz po‘sti va paxta tolasi hujayralari misolida o‘rganish. Sitoplazma organoidlari haqida umumiy tushuncha berish. Plastidalarning tuzilishini, ularning vazifalarini yo‘sin bargi va qalampir mevasi misolida o‘rgatish. Mikroskop, piyoz, buyum va qoplag‘ich oynalar, chyotka, suv, nina, lanset, pinset, yod, paxta tolasi, yo‘sin bargi va qalampir mevasi. Piyoz po‘stidagi parenximatik hujayralarni o‘rganish Ish tartibi: Piyozning seret qobig‘ini ajratib, uning orasidagi pqa pardasidan bir bo‘lak olib buyum oynasidagi suv tomchisiga qo‘yiladi, so‘ngra nina bilan to‘g‘rilab ustiga qoplag‘ich oyna yopiladi. SHu usulda tayyorlangan preparatni mikroskop stolchasiga qo‘yib, kichik qilib ko‘rsatadigan ob’ektivi orqali qaraganda, piyoz po‘stining parenximasi yonma-yon joylashgan, cho‘ziq rangsiz hujayralaridan iborat ekanligi ko‘rinadi. Preparatga mikroskopning katta qilib ko‘rsatadigan ob’ektivi orqali qaralganda esa uning juda yupqa po‘st bilan qoplanganligi va ichida vakuola, sitoplazma, yadro borligini ko‘ramiz. YAdro hujayra o‘rtasida yoki po‘stga yaqin o‘rnashgan bo‘ladi. Piyoz po‘stidan tayyorlangan preparatga yod tomizilsa sitoplazmasi va yadrosi sarg‘ish rangga kiradi. Paxta tolasi prozenxima hujayrasining tarkibini aniqlash Ish tartibi: Paxtaning bir necha tolasini olib, buyum oynasidagi suv tomchisiga qo‘yiladi. So‘ngra nina uchi bilan to‘g‘rilab ustiga qoplag‘ich oyna yopiladi. Tayyorlangan preparat eng avval mikroskopning kichik ob’ektivi orqali ko‘rib tekshiriladi. Mikroskopning kichik ob’ektivida har bir tola rangsiz po‘st va o‘lik prozenxima hujayra shaklida ko‘rinadi. Bu hujayraning ayrim joylarida glitserin-jelatin bilan yopishtiriladi. Bu usullarda tayyorlangan preparat vaqtinchalik preparat bo‘lib hisoblanadi. Doimiy preparat tayyorlash ancha murakkab bo‘ladi. Bo‘yalgan kesiklarni suvsizlantirish uchun dastlab 50, 96, 100% li spirtlarda, so‘ngra toluol, ksilol bilan ikki marta yuviladi, kesiklarni buyum oynasiga joylab, ustiga balzam tomiziladi va qoplag‘ich oyna bilan yopib, kleylanadi. Hujayralarning shaklini, tuzilishini, piyoz po‘sti va paxta tolasi hujayralari misolida o‘rganish. Sitoplazma organoidlari haqida umumiy tushuncha berish. Plastidalarning tuzilishini, ularning vazifalarini yo‘sin bargi va qalampir mevasi misolida o‘rgatish. Mikroskop, piyoz, buyum va qoplag‘ich oynalar, chyotka, suv, nina, lanset, pinset, yod, paxta tolasi, yo‘sin bargi va qalampir mevasi. Piyoz po‘stidagi parenximatik hujayralarni o‘rganish Ish tartibi: Piyozning seret qobig‘ini ajratib, uning orasidagi pqa pardasidan bir bo‘lak olib buyum oynasidagi suv tomchisiga qo‘yiladi, so‘ngra nina bilan to‘g‘rilab ustiga qoplag‘ich oyna yopiladi. SHu usulda tayyorlangan preparatni mikroskop stolchasiga qo‘yib, kichik qilib ko‘rsatadigan ob’ektivi orqali qaraganda, piyoz po‘stining parenximasi yonma-yon joylashgan, cho‘ziq rangsiz hujayralaridan iborat ekanligi ko‘rinadi. Preparatga mikroskopning katta qilib ko‘rsatadigan ob’ektivi orqali qaralganda esa uning juda yupqa po‘st bilan qoplanganligi va ichida vakuola, sitoplazma, yadro borligini ko‘ramiz. YAdro hujayra o‘rtasida yoki po‘stga yaqin o‘rnashgan bo‘ladi. Piyoz po‘stidan tayyorlangan preparatga yod tomizilsa sitoplazmasi va yadrosi sarg‘ish rangga kiradi. Paxta tolasi prozenxima hujayrasining tarkibini aniqlash Ish tartibi: Paxtaning bir necha tolasini olib, buyum oynasidagi suv tomchisiga qo‘yiladi. So‘ngra nina uchi bilan to‘g‘rilab ustiga qoplag‘ich oyna yopiladi. Tayyorlangan preparat eng avval mikroskopning kichik ob’ektivi orqali ko‘rib tekshiriladi. Mikroskopning kichik ob’ektivida har bir tola rangsiz po‘st va o‘lik prozenxima hujayra shaklida ko‘rinadi. Bu hujayraning ayrim joylarida
protoplastning o‘lik qoldiqlari uchraydi. Elektron mikroskopda, hujayraning tarkibini, uning bir qancha organoidlardan tuzilganligini ko‘rish mumkin. Jumladan hujayra po‘sti, sitoplazma, yadro, plastidalar mitoxondriya, (xondrisoma), Goldji apparati, endoplazmatik to‘r, ribosoma va shunga o‘xshash submikroskopik organlar ko‘rinadi. Bulardan tashqari hujayra protoplastidagi moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan mahsulot- vakuola, oziqli ergastik va biologik aktiv moddalar (vitamin, ferment, garmonlar) ham bo‘ladi. Sitoplazma organoidlari Umumiy tushuncha. Sitoplazma hujayraning asosiy massasi bo‘lib, ko‘rinishi tuxum oqiga o‘xshash tiniq, rangsiz shilimshiqsimon suyuqlikdir. Sitoplazmaning ximiyaviy tarkibini 70-80% suv tashkil qiladi. SHu bilan birga anorganik moddalar, RNK, moysimon moddalar, uglevodlar va oqsil moddalari ham bo‘ladi. Sitoplazma yosh hujayralarning barcha bo‘shliqlarini to‘ldirib turadi. 1).Plazmalemma-hujayra po‘sti hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Hujayradagi o‘tkazuvchanlikni va moddalarning shimilishini tartibga soladi. 2).Mezoplazma-sitoplazmaning o‘rta qavati bo‘lib, uning asosiy qismini tashkil etadi. Bunda barcha organoidlar joylashgan bo‘ladi. Jumladan, endoplazmatik to‘r, ribosoma, mitoxondriya, Goldji apparati, yadro va boshqalar. 3).Tonoplast- «tonus» lotincha taranglashish degan ma’noni beradi. Bu esa hujayradagi vakuolani tashqi tomonidan o‘rab turadi, yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega. Endoplazmatik to‘r-o‘zaro bog‘langan pufak va sisternalardan iborat. Endoplazmatik to‘r hujayralarga singib ketgan, o‘zaro bog‘langan, to‘qimalar hosil qilgan bo‘shliqlar tizimidan iborat. YAdro qobig‘ini tashkil qiluvchi qo‘sh membrana bo‘shlig‘i bilan endoplazmatik to‘rning bo‘shliqlari sistemasi o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Endoplazmatik to‘r hujayra ichida moddalarning harakati va taqsimotida, moddalar almashinish jarayonida, assimilyasion mahsulotlarni o‘simlik bo‘ylab harakatida, assimilyatorlar-oqsil va fermentlar sintezida ishtirok etadi. Endoplazmatik to‘r hujayradagi moddalarni tashishda asosiy rol’ o‘ynaydi. protoplastning o‘lik qoldiqlari uchraydi. Elektron mikroskopda, hujayraning tarkibini, uning bir qancha organoidlardan tuzilganligini ko‘rish mumkin. Jumladan hujayra po‘sti, sitoplazma, yadro, plastidalar mitoxondriya, (xondrisoma), Goldji apparati, endoplazmatik to‘r, ribosoma va shunga o‘xshash submikroskopik organlar ko‘rinadi. Bulardan tashqari hujayra protoplastidagi moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan mahsulot- vakuola, oziqli ergastik va biologik aktiv moddalar (vitamin, ferment, garmonlar) ham bo‘ladi. Sitoplazma organoidlari Umumiy tushuncha. Sitoplazma hujayraning asosiy massasi bo‘lib, ko‘rinishi tuxum oqiga o‘xshash tiniq, rangsiz shilimshiqsimon suyuqlikdir. Sitoplazmaning ximiyaviy tarkibini 70-80% suv tashkil qiladi. SHu bilan birga anorganik moddalar, RNK, moysimon moddalar, uglevodlar va oqsil moddalari ham bo‘ladi. Sitoplazma yosh hujayralarning barcha bo‘shliqlarini to‘ldirib turadi. 1).Plazmalemma-hujayra po‘sti hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Hujayradagi o‘tkazuvchanlikni va moddalarning shimilishini tartibga soladi. 2).Mezoplazma-sitoplazmaning o‘rta qavati bo‘lib, uning asosiy qismini tashkil etadi. Bunda barcha organoidlar joylashgan bo‘ladi. Jumladan, endoplazmatik to‘r, ribosoma, mitoxondriya, Goldji apparati, yadro va boshqalar. 3).Tonoplast- «tonus» lotincha taranglashish degan ma’noni beradi. Bu esa hujayradagi vakuolani tashqi tomonidan o‘rab turadi, yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega. Endoplazmatik to‘r-o‘zaro bog‘langan pufak va sisternalardan iborat. Endoplazmatik to‘r hujayralarga singib ketgan, o‘zaro bog‘langan, to‘qimalar hosil qilgan bo‘shliqlar tizimidan iborat. YAdro qobig‘ini tashkil qiluvchi qo‘sh membrana bo‘shlig‘i bilan endoplazmatik to‘rning bo‘shliqlari sistemasi o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Endoplazmatik to‘r hujayra ichida moddalarning harakati va taqsimotida, moddalar almashinish jarayonida, assimilyasion mahsulotlarni o‘simlik bo‘ylab harakatida, assimilyatorlar-oqsil va fermentlar sintezida ishtirok etadi. Endoplazmatik to‘r hujayradagi moddalarni tashishda asosiy rol’ o‘ynaydi.