MIKROSKOPNING TUZILISHI. MIKROSKOPDAN FOYDALANISH QOIDALARI VA PREPARAT TAYYORLASH. O‘SIMLIKLAR HUJAYRASINING SHAKLI VA TUZILISHI, SITOPLAZMA ORGANOIDLARI Mavzuning maqsadi. Mikroskopning qismlari bilan tanishtirish. Mikroskop bilan ishlashni va har xil preparatlar tayyorlash qoidalarini o‘rgatish. Hujayralarning shaklini, tuzilishini, piyoz po‘sti va paxta tolasi hujayralari misolida o‘rganish. Sitoplazma organoidlari haqida umumiy tushuncha berish. Plastidalarning tuzilishini, ularning vazifalarini yo‘sin bargi va qalampir mevasi misolida o‘rgatish. Kerakli asbob-uskunalar: Mikroskop, buyum va qoplag‘ich oynalar, ustara, chyotka, pipetka, preparoval nina, suv, yod, glitserin, spirt, toluol, ksilol, filtr qog‘oz, balzam, oddiy qog‘oz, pinset, har xil rangli qog‘ozlar, fiksatsiyalangan ildiz, poya, barg yoki o‘simlik bo‘laklari. Umumiy tushuncha. Mikroskop buyumlarni bir necha yuz ming martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Mikroskopning optik qismi eng asosiy qismlardan hisoblanib u ko‘rish nayi(tubus)dan iborat, tubusning yuqori qismida okulyar, tagida ob’ektiv joylashgan. SHtativ: SHtativ to‘g‘ri yoki egri kolonkadan iborat. SHtativda revolver, mikrovint, makrovint, buyum stolchasi, diafragma, dasta va oyna bo‘ladi. O‘simliklar mikroskopik tuzilishiga ega bo‘lgan hujayralardan tashkil topgan. Hujayra o‘zaro bog‘langan sitoplazma va yadrodan iborat. O‘simlik to‘qimalari tirik va o‘lik, bir yoki ko‘p hujayralardan tashkil topgan. Har bir hujayra nafas oladi, oziqlanadi, o‘sadi, bo‘linib ko‘payadi. Gulli o‘simliklardagi ayrim hujayralarning kattaligi 10-60 mmgacha boradi (paxta tolasi), olma, tarvuz, mandarin, pamidor, hujayralari ham yirik bo‘ladi. O‘simlik hujayrasi o‘z ichidagi suyuqlikni o‘rab olgan po‘stga ko‘ra ma’lum shaklda bo‘ladi. Tirik hujayra ichida odatda protoplazmadan iborat protoplast hamda yadro bo‘ladi. Protoplazma shilliq qumoq modda bo‘lib, sitoplazma ham deb ataladi. Protoplazma va yadro hujayraning tirik qismidir. Hujayra o‘sgan, kattalashgan sari uning protoplazmasida bo‘shliq-vakuolalar paydo bo‘ladi. Vakuolalarda hujayra shirasi bo‘ladi. Hujayralar ba’zan bo‘yiga cho‘ziq, ya’ni bo‘yi enidan bir necha marta uzun bo‘ladi. Bunday hujayralarni prozenximatik shakldagi hujayralar deb ataladi, masalan paxta tolasining hujayrasi uzunligi bir necha mkmga etadi. Ba’zan o‘simlik hujayralari shakli yumaloq, yulduzsimon, ko‘p qirrali va boshqa shaklda bo‘ladi. Bo‘yi eniga teng o‘sgan hujayralarni esa parenximatik hujayra deb ataladi. Masalan piyoz po‘sti hujayralari. Ob’ektiv: Mikroskopning buyumni kattalashtirib ko‘rsatadigan qismi ob’ektividir. Ob’ektiv odatda 2 yoki 4 ta bo‘lib, buyumni kattalashtirib va teskari qilib okulyarga tushiradi. Okulyar: Okulyar yig‘ish va ko‘rish linzasidan iborat. Ko‘rish linzasi qancha kichik bo‘lsa, okulyar buyumni shuncha katta ko‘rsatadi. Okulyar va ob’ektivda buyumni katta qilib ko‘rsatish darajasi sonlar bilan ko‘rsatilgan. Ob’ektiv bilan okulyardagi sonlar bir-biriga ko‘paytirilsa buyumni necha marotaba kattalashtirib ko‘rsatilganligi kelib chiqadi. Ko‘rish nayi. Ko‘rish nayi dastaga biriktirilgan bo‘lib tagiga revolver joylashtirilgan. Revolver ob’ektivni harakatga keltirish uchun ishlatiladi. Makrovintni burash bilan ko‘rish nayini yuqoriga ko‘tarib yoki pastga tushirib ob’ektiv bilan okulyar o‘rtasidagi fokus masofani to‘g‘rilab olish mumkin. Buyum stolchasi. Buyum stolchasi o‘rtasi teshik bo‘lib, bu teshikdan preparatga yorug‘lik tushadi, stolchaning tagida teshikni katta-kichik qilib turadigan diafragma, kondensor joylashtirilgan. Buyum stolchasining pastki qismiga bir tomoni botiq ikkinchi tomoni tekis bo‘lgan ko‘zgu o‘rnatilgan Ko‘zgu. Ko‘zgu yorug‘likni ob’ektivga to‘g‘rilab, yig‘ib beradi. Ko‘zguning tekis tomoni kuchsiz yorug‘lik beradi. YOrug‘lik kuchli tushishi zarur bo‘lsa, botiq tomonidan foydalaniladi. Mikroskop stolchasi ustiga ikkita tutqich o‘rnatilgan bo‘lib, preparatni ushlab turish uchun ishlatiladi. Ish tartibi. Mikroskop tozaligi tekshiriladi. Mikrosopga yorug‘lik tushadigan qilib, dastani ushlagich tomonini o‘ziga qaratib qo‘yiladi, yorug‘likni ob’ektivga to‘g‘rilab, stolcha ustiga preparat qo‘yiladi. Makrovintni burab, ob’ektivni preparatga yaqin tushiriladi va ko‘rish nayidan qarab turib namunani ko‘rinish darajasiga moslashtiriladi. Yorug‘lik kuchli bo‘lsa diafragma teshigini kichraytirib yorug‘likni kuchsizlantiramiz. Tasvirni aniq ko‘rish uchun mikrovintdan foydalaniladi. Stolchaga qo‘yilgan buyum ravshan ko‘ringandan keyin mikroskopni qimirlatmasdan okulyardan qarab turib buyumning tasvirini daftarga chizib olamiz. Preparat tayyorlash: Mikroskopda ko‘rib o‘rganish uchun fiksatsiyalangan, ildiz poya barg, meva, meva eti, po‘stloq, tolalar yoki tirik o‘simlik bo‘laklari olinadi. Ob’ektlar qattiq bo‘lsa suv va glitserin aralashmasiga solib qaynatiladi, bunda hujayra yumshaydi, yupqa kesik olish mumkin bo‘ladi yoki marjon daraxti o‘zagi orasiga solib kesib olinadi. Kesma juda kichik va yupqa bo‘lishi kerak, uni buyum oynasiga qo‘yib, suv tomizamiz va nina yordamida to‘g‘rilaymiz gorizontal ushlagan holatda ustidan qoplag‘ich oynani yopamiz, ikkala oyna o‘rtasida havo qolmasligi uchun ortiqcha suvni so‘rg‘ich yordamida so‘rdirib olamiz. Sitoplazmani yoki hujayra yadrosini aniqroq ko‘rish uchun tayyorlangan (kesikka) preparatga kaliy yod eritmasi tomiziladi. Ob’ektni bo‘yash uchun metilen ko‘ki va shunga o‘xshash bo‘yoqlardan foydalaniladi. Bu eaktivlardan tomizg‘ich yordamida bir tomchi olib ob’ekt ustiga tomiziladi va bir necha minutdan so‘ng ortiqcha bo‘yoqni tozalash uchun ob’ekt ustiga toza suv qo‘yib bir necha marotaba yuviladi. Yuvilgan kesiklarni nina yoki chyotka yordamida olib, glitserin tomizilgan buyum oynachasi ustiga qo‘yiladi, qoplag‘ich oyna bilan yopiladi. Glitserinda saqlangan ob’ekt bir qancha vaqt buzilmay turadi. Bu preparat chang tegmaslik uchun maxsus tayyorlangan qutichaga solib qo‘yiladi. Glitserinda saqlangan ob’ekt uzoq vaqt turishi uchun buyum va qoplag‘ich oyna orasi glitserin-jelatin bilan yopishtiriladi. Bu usullarda tayyorlangan preparat vaqtinchalik preparat bo‘lib hisoblanadi. Doimiy preparat tayyorlash ancha murakkab bo‘ladi. Bo‘yalgan kesiklarni suvsizlantirish uchun dastlab 50, 96, 100% li spirtlarda, so‘ngra toluol, ksilol bilan ikki marta yuviladi, kesiklarni buyum oynasiga joylab, ustiga balzam tomiziladi va qoplag‘ich oyna bilan yopib, kleylanadi. Hujayralarning shaklini, tuzilishini, piyoz po‘sti va paxta tolasi hujayralari misolida o‘rganish. Sitoplazma organoidlari haqida umumiy tushuncha berish. Plastidalarning tuzilishini, ularning vazifalarini yo‘sin bargi va qalampir mevasi misolida o‘rgatish. Mikroskop, piyoz, buyum va qoplag‘ich oynalar, chyotka, suv, nina, lanset, pinset, yod, paxta tolasi, yo‘sin bargi va qalampir mevasi. Piyoz po‘stidagi parenximatik hujayralarni o‘rganish Ish tartibi: Piyozning seret qobig‘ini ajratib, uning orasidagi pqa pardasidan bir bo‘lak olib buyum oynasidagi suv tomchisiga qo‘yiladi, so‘ngra nina bilan to‘g‘rilab ustiga qoplag‘ich oyna yopiladi. SHu usulda tayyorlangan preparatni mikroskop stolchasiga qo‘yib, kichik qilib ko‘rsatadigan ob’ektivi orqali qaraganda, piyoz po‘stining parenximasi yonma-yon joylashgan, cho‘ziq rangsiz hujayralaridan iborat ekanligi ko‘rinadi. Preparatga mikroskopning katta qilib ko‘rsatadigan ob’ektivi orqali qaralganda esa uning juda yupqa po‘st bilan qoplanganligi va ichida vakuola, sitoplazma, yadro borligini ko‘ramiz. YAdro hujayra o‘rtasida yoki po‘stga yaqin o‘rnashgan bo‘ladi. Piyoz po‘stidan tayyorlangan preparatga yod tomizilsa sitoplazmasi va yadrosi sarg‘ish rangga kiradi. Paxta tolasi prozenxima hujayrasining tarkibini aniqlash Ish tartibi: Paxtaning bir necha tolasini olib, buyum oynasidagi suv tomchisiga qo‘yiladi. So‘ngra nina uchi bilan to‘g‘rilab ustiga qoplag‘ich oyna yopiladi. Tayyorlangan preparat eng avval mikroskopning kichik ob’ektivi orqali ko‘rib tekshiriladi. Mikroskopning kichik ob’ektivida har bir tola rangsiz po‘st va o‘lik prozenxima hujayra shaklida ko‘rinadi. Bu hujayraning ayrim joylarida protoplastning o‘lik qoldiqlari uchraydi. Elektron mikroskopda, hujayraning tarkibini, uning bir qancha organoidlardan tuzilganligini ko‘rish mumkin. Jumladan hujayra po‘sti, sitoplazma, yadro, plastidalar mitoxondriya, (xondrisoma), Goldji apparati, endoplazmatik to‘r, ribosoma va shunga o‘xshash submikroskopik organlar ko‘rinadi. Bulardan tashqari hujayra protoplastidagi moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan mahsulot- vakuola, oziqli ergastik va biologik aktiv moddalar (vitamin, ferment, garmonlar) ham bo‘ladi. Sitoplazma organoidlari Umumiy tushuncha. Sitoplazma hujayraning asosiy massasi bo‘lib, ko‘rinishi tuxum oqiga o‘xshash tiniq, rangsiz shilimshiqsimon suyuqlikdir. Sitoplazmaning ximiyaviy tarkibini 70-80% suv tashkil qiladi. SHu bilan birga anorganik moddalar, RNK, moysimon moddalar, uglevodlar va oqsil moddalari ham bo‘ladi. Sitoplazma yosh hujayralarning barcha bo‘shliqlarini to‘ldirib turadi. 1).Plazmalemma-hujayra po‘sti hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Hujayradagi o‘tkazuvchanlikni va moddalarning shimilishini tartibga soladi. 2).Mezoplazma-sitoplazmaning o‘rta qavati bo‘lib, uning asosiy qismini tashkil etadi. Bunda barcha organoidlar joylashgan bo‘ladi. Jumladan, endoplazmatik to‘r, ribosoma, mitoxondriya, Goldji apparati, yadro va boshqalar. 3).Tonoplast- «tonus» lotincha taranglashish degan ma’noni beradi. Bu esa hujayradagi vakuolani tashqi tomonidan o‘rab turadi, yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega. Endoplazmatik to‘r-o‘zaro bog‘langan pufak va sisternalardan iborat. Endoplazmatik to‘r hujayralarga singib ketgan, o‘zaro bog‘langan, to‘qimalar hosil qilgan bo‘shliqlar tizimidan iborat. YAdro qobig‘ini tashkil qiluvchi qo‘sh membrana bo‘shlig‘i bilan endoplazmatik to‘rning bo‘shliqlari sistemasi o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Endoplazmatik to‘r hujayra ichida moddalarning harakati va taqsimotida, moddalar almashinish jarayonida, assimilyasion mahsulotlarni o‘simlik bo‘ylab harakatida, assimilyatorlar-oqsil va fermentlar sintezida ishtirok etadi. Endoplazmatik to‘r hujayradagi moddalarni tashishda asosiy rol’ o‘ynaydi. Ribosomalar. Hujayra ribosomalari tarkibida 50% oqsil, 50% RNK mavjud. Ribosomalar oqsilni sintez qilish markazi hisoblanadi. Gialoplazmada joylashgan erkin ribosomalar yakka holda (mikrosomalar) yoki 4-10 ta bo‘lib birlashgan maxsus zanjirlarni hosil qiladi. Bu to‘plamni poliribosomalar deyiladi. Mitoxondriya va plastidalarda kichik ribosomalar ham bo‘ladi. Aminokislotalardan oqsillarni hosil bo‘lishi yoki sintezi ribosomalarning eng asosiy vazifasidir. Oqsillarning sintezida aktiv qatnashadigan ribosomalar endoplazmatik to‘rlarda o‘rnashgan bo‘ladi. Mitoxondriylar. Hayvon va o‘simlik hujayralarida fizik va ximiyaviy xossalariga ko‘ra protoplazmaga o‘xshash mayda-mayda jismlar bor. Bularni mitoxondriylar («mitos» –ip «xondrion» – granulalar) deb ataladi. Faqat bakteriyalar bilan yashil suvo‘tlarda xondriosomalarning bor yo‘qligi aniqlangan emas. Mitoxondriylarning morfologik belgilari turli o‘simlik organizmlarida o‘xshash bo‘lib, ular granula, tayoqcha donachalar va uzun yoki qisqa ipchalar shaklida harakat qiladi. Mitoxondriylarni elektron mikroskopda ko‘rish mumkin. U tashqi membrana, mitoxondriya ichiga to‘liq bo‘lmagan to‘siq shaklida kiruvchi mitoxondrial kristallardan, ichki membranalar (membranalar orasida teshiksimon bo‘shliq bor)dan tuzilgan. Turli kattalikdagi kristallar orasidagi bo‘shliqni to‘ldiradigan qalin gomogen modda matriksdan tuzilganligi aniqlangan. Mazkur granulalarning ximiyaviy tarkibi noaniqdir. Ximiyaviy tarkibida nafas olishda ishtirok etadigan fermentlar (sitoxromlar), fosfolipidlar, RNK, oqsillar, lipidlar borligi ko‘rsatilgan. Vitaminlardan A,V,S,E lar uchraydi. Mitoxondriyalarning aktivlik darajasi yuza kengligiga, hujayralardagi soni esa modda almashinuvining intensivligiga bog‘liq. Bo‘linish paytida yangidan paydo bo‘lishi tufayli mitoxondriylar soni ortadi va ular hujayralarning aktiv zonalariga to‘planadi. Mitoxondriylarda fosfolipidlar va oqsil sintezi boradi, energiya manbai bo‘lgan ATF ni ishlab chiqish mitoxondriylarning asosiy vazifalari hisoblanadi. Golji apparati. 1898 yilda Italiyalik olim Golji qayd qilgan va diktiosoma nomi bilan yuritgan. Eukariot tipli hujayralarning hammasida Golji apparati uchraydi. Golji apparati tarkibida oqsillar, yog‘lar, polisaxaridlar, fermentlardan fosfotaza, peroksidaza va turli xil gidrolazalar uchraydi. Golji apparati ko‘pincha yassi sisterna shaklida bo‘lib, ular o‘z navbatida ustunchaga birlashadi. Ustuncha hosil qiluvchi Golji apparati sesternalarining coni 5-10 ni tashkil etadi. Bu organellalarning chetida pufakchalar va vakuollalar joylashadi. Sisternalarning alohida joylashgan tiplari diktiosomalar deb ataladi. Ularning har bir hujayradagi o‘rtacha soni 20ga yaqindir. Bo‘linayotgan hujayralarda, tinch turgan hujayralarga nisbatan diktiosomalar ko‘p bo‘ladi. Golji apparati suv balansini tartibga solishda hujayralardagi chiqindi zaharli moddalarni to‘plashda, vakuola hosil qilishda asosiy rol o‘ynaydi. Yadro. O‘simlik va hayvon hujayralarining asosiy qismi bo‘lib, irsiy belgilarni nasldan-naslga o‘tkazish va saqlashda, hujayralarda oqsil sintezini boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi. YAdro hujayra markazida bo‘ladi. Hujayrada yadro bitta, ayrim hollarda ikkita yoki undan ham ko‘p bo‘lishi mumkin. YAdro faqat ko‘k yashil suv o‘tlarida va bakteriyalarda bo‘lmaydi, ularda yadro vazifasini bajaruvchi nukleoproteidlar mavjud bo‘ladi. YAdro ovalsimon, sharsimon, prozenxima hujayralarida cho‘ziqroq bo‘ladi. Hujayra o‘sgani bilan yadro kattalashmaydi, yosh hujayralar yadrosi qarilariga nisbatan katta bo‘ladi. YAdro quyuq va yopishqoq bo‘lishi bilan sitoplazmadan farq qiladi. Qalinligi 400 A0 rangsiz qobig‘i bilan ajrab turadi, bir xil suyuqlik massadan iborat bo‘lib, unda bir yoki bir nechta yadrocha bo‘ladi. O‘simlik va hayvon hujayralari yadrosi tarkibida oqsil, nuklein kislota, moy, ferment, hamda turli mineral tuzlar, fosfor, kaliy, magniy borligi aniqlangan. Agar hujayrani o‘rtasidan ikkiga bo‘lib, bir tomonda yadrosi qoldirsa shu tomon tezda yangi qobiqqa o‘ralib yashashni davom ettiradi, yadrosiz tomon nobud bo‘ladi. Nazorat savollari: 1. Mikroskop ishga qanday tayyorlanadi? 2. Mikroskop qanday asosiy qismlardan iborat ? 3. Kichik ob’ektivdan katta ob’ektivga qaysi vaqtda o‘tkaziladi? 4. Preparat nima uchun kerak ? 5. Qoplag‘ich oyna nima uchun zarur? 6. Preparat qanday tayyorlanadi? 7. Doimiy preparat bilan vaqtinchalik preparat farqini aytib bering? 8. Hujayra qanday tuzilgan? 9. Hujayra organoidlari? 10. Ribosomaning vazifasi?