MILLIVOLTMETRLAR

Yuklangan vaqt

2024-05-03

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

448,4 KB


Ilmiybaza.uz MILLIVOLTMETRLAR Termoelektr termometrlar (termojuftlarni)dagi TEYUKni o’lchash uchun magnitoelektr millivoltmetrlar, potentsiometrlar va me’yorlovchi o’zgartkichlar keng qo’llanilmoqda. Millivoltmetr — magnitoelektr o’lchash asbobi bo’lib, uning ishlash printsipi qo’zg’aluvchan ramkadan o’tayotgan tokning o’zgarmas magnit maydoni bilan o’zaro ta’siriga asoslangan. Millivoltmetrning tuzilishi 2.8 - rasmda ko’rsatilgan. Doimiy magnitning qutb uchlari 2 va tayanch tovonostlari 8 da aylanadigan o’qlarda joylashgan o’zak 3 orasidagi (havo oralig’ida) ramka 5 bor. Ramkaning uchlari o’qlar 7 ga ulangan Ramkaga kronshteyn 9, strelka 10 ulangan. Strelkaning uchi shkala 11 bo’ylab siljiydi. Ramka termojuft zajiriga ulanganda spiral-prujina 6 dan keladigan tok ramkadan o’tadi. Ramkaning chulg’ami orqali tok o’tganda hosil bo’lgan magnit maydoni bilan doimiy maydon o’rtasidagi o’zaro ta’sir natijasida aylantiruvchi moment hosil bo’ladi, shu sababli ramka strelka 10 bilan birga aylanadi. Spiral 6 bu aylanishga teskari ta’sir qiladi. TEYUK iga strelkaning muayyan bir vaziyati to’g’ri keladi.Tok o’tmagan paytda elastik prujinalar 6 ramkani boshlang’ich vaziyatga qaytaradi, strelkaning shkala 11 bo’yicha ko’rsatishi esa nolga teng bo’ladi. Kronshteyn 9 strelkani muvozanat holatida saqlashi uchun posangi 4 bilan ta’minlangan. Asbob shkalasi °S da darajalangan. Ramkadan o’tayotgan tok bilan doimiy magnit maydon orasidagi o’zaro ta’sir tufayli paydo bo’lgan aylantiruvchi moment quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.__ Ilmiybaza.uz MILLIVOLTMETRLAR Termoelektr termometrlar (termojuftlarni)dagi TEYUKni o’lchash uchun magnitoelektr millivoltmetrlar, potentsiometrlar va me’yorlovchi o’zgartkichlar keng qo’llanilmoqda. Millivoltmetr — magnitoelektr o’lchash asbobi bo’lib, uning ishlash printsipi qo’zg’aluvchan ramkadan o’tayotgan tokning o’zgarmas magnit maydoni bilan o’zaro ta’siriga asoslangan. Millivoltmetrning tuzilishi 2.8 - rasmda ko’rsatilgan. Doimiy magnitning qutb uchlari 2 va tayanch tovonostlari 8 da aylanadigan o’qlarda joylashgan o’zak 3 orasidagi (havo oralig’ida) ramka 5 bor. Ramkaning uchlari o’qlar 7 ga ulangan Ramkaga kronshteyn 9, strelka 10 ulangan. Strelkaning uchi shkala 11 bo’ylab siljiydi. Ramka termojuft zajiriga ulanganda spiral-prujina 6 dan keladigan tok ramkadan o’tadi. Ramkaning chulg’ami orqali tok o’tganda hosil bo’lgan magnit maydoni bilan doimiy maydon o’rtasidagi o’zaro ta’sir natijasida aylantiruvchi moment hosil bo’ladi, shu sababli ramka strelka 10 bilan birga aylanadi. Spiral 6 bu aylanishga teskari ta’sir qiladi. TEYUK iga strelkaning muayyan bir vaziyati to’g’ri keladi.Tok o’tmagan paytda elastik prujinalar 6 ramkani boshlang’ich vaziyatga qaytaradi, strelkaning shkala 11 bo’yicha ko’rsatishi esa nolga teng bo’ladi. Kronshteyn 9 strelkani muvozanat holatida saqlashi uchun posangi 4 bilan ta’minlangan. Asbob shkalasi °S da darajalangan. Ramkadan o’tayotgan tok bilan doimiy magnit maydon orasidagi o’zaro ta’sir tufayli paydo bo’lgan aylantiruvchi moment quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.__
Ilmiybaza.uz M(ayl)=S1V1I (2.29) bu yerda, Mayl — aylantiruvchi moment; S1 — ramkaning geometrik o’lchami va chulg’amlari soni bilan aniqlanadigan doimiy koeffitsiyent; V — oralikdagi magnit induktsiyasi; I — ramkadagi tok. Aylanishga teskari ta’sir etuvchi moment: Mtes=S2Eφ (2.30) bu yerda, S2 — elastik element (spiral — prujina yoki cho’zilgan tolalar) o’lchamidan eniqlanadigan doimiy koeffitsiyent; ye — spiral prujinalarining elastik moduli yoki cho’zilgan tolalarning siljish moduli; φ — elastik elementning burilish burchagi. Agar Mayl = Mtes ya’ni muvozanat holati bo’lsa, S2Eφ=S1BI (2.31) u holda ϕ = 𝑪𝟏 𝑪𝟐 ⋅ 𝑩 𝑬 ⋅I = C⋅ 𝑩 𝑬 ⋅I (2.32) Asbob tuzilishlari parametrlariga bog’liq bo’lgan S, V, ye kattaliklar o’lchash jarayonida o’zgarmaydi, shuning uchun, φ=K·I (2.33) bu yerda, K = C⋅ 𝑩 𝑬 (2.33) ifodadan pirometrik millivoltmetr shkalasi chiziqli ekanligini ko’rish mumkin. Asbob qo’zg’aluvchan tizimining burilish burchagi ramkadan o’tayotgan tok kuchidan tashqari yana termojuft, ulaydigan simlar va millivoltmetrlarning ichki qarshiligiga xam bog’liq: ϕ = K ⋅ l = K 𝑬𝑻 𝑹𝑻+𝑹𝑪+𝑹𝑴 (2.34) bu yerda, yet— TEYUK; RΤ — termjuft karshiligi; Rs—ulaydigan simlar karshiligi; Rm — millivoltmegrning ichki qarishligi. (2.34) ifodadan asbob strelkasining chetga chikishi TEYUK ning o’zgarmas qiymatida zanjirning turli qarshiliklariga bog’lik ekanligi ko’rinib turibdi. SHuning Ilmiybaza.uz M(ayl)=S1V1I (2.29) bu yerda, Mayl — aylantiruvchi moment; S1 — ramkaning geometrik o’lchami va chulg’amlari soni bilan aniqlanadigan doimiy koeffitsiyent; V — oralikdagi magnit induktsiyasi; I — ramkadagi tok. Aylanishga teskari ta’sir etuvchi moment: Mtes=S2Eφ (2.30) bu yerda, S2 — elastik element (spiral — prujina yoki cho’zilgan tolalar) o’lchamidan eniqlanadigan doimiy koeffitsiyent; ye — spiral prujinalarining elastik moduli yoki cho’zilgan tolalarning siljish moduli; φ — elastik elementning burilish burchagi. Agar Mayl = Mtes ya’ni muvozanat holati bo’lsa, S2Eφ=S1BI (2.31) u holda ϕ = 𝑪𝟏 𝑪𝟐 ⋅ 𝑩 𝑬 ⋅I = C⋅ 𝑩 𝑬 ⋅I (2.32) Asbob tuzilishlari parametrlariga bog’liq bo’lgan S, V, ye kattaliklar o’lchash jarayonida o’zgarmaydi, shuning uchun, φ=K·I (2.33) bu yerda, K = C⋅ 𝑩 𝑬 (2.33) ifodadan pirometrik millivoltmetr shkalasi chiziqli ekanligini ko’rish mumkin. Asbob qo’zg’aluvchan tizimining burilish burchagi ramkadan o’tayotgan tok kuchidan tashqari yana termojuft, ulaydigan simlar va millivoltmetrlarning ichki qarshiligiga xam bog’liq: ϕ = K ⋅ l = K 𝑬𝑻 𝑹𝑻+𝑹𝑪+𝑹𝑴 (2.34) bu yerda, yet— TEYUK; RΤ — termjuft karshiligi; Rs—ulaydigan simlar karshiligi; Rm — millivoltmegrning ichki qarishligi. (2.34) ifodadan asbob strelkasining chetga chikishi TEYUK ning o’zgarmas qiymatida zanjirning turli qarshiliklariga bog’lik ekanligi ko’rinib turibdi. SHuning
Ilmiybaza.uz uchun, asbobning darajalanishi zanjir tashqi qismining muayyan qarshiiligida (Rtash = Rt + Rs) bajariladi va qo’shimcha xatoliklarga yo’l qo’ymaslik uchun pirometrik millivoltmetrni o’rnatish jarayonida shu qarshilik aniq saqlanishi shart. Odatda, tashqi qarshilikning darajali miqdori 0,6; 1,6; 5; 15; 25 Omga teng bo’lib, asbobning shkalasi va pasportida ko’rsatiladi. Tashqi qarshilikni millivoltmetr shkalasida ko’rsatilgan qarshilikka tenglashtirish uchun o’zgaruvchi qarshilikdan foydalaniladi. O’lchash asbobi sifatida ishlatiladigan millivoltmetrli termoelektrlar komplektining kamchiligi o’lchash asbobida tok mavjudligidir. Tok qiymatiga, ya’ni millivoltmetrning ko’rsatishiga TEYUK dan tashqari zanjirning qarshiligi ham ta’sir qiladi: ΣR = RT + RC +RM Har bir qarshilikning o’zgarishi o’lchashda sodir bo’ladigan xatolikka olib keladi. Noqulay sharoitda bu xatolik asosiy xatolik miqdoridan (aniqlik sinfidan). oshib ketishi mumkin. Texnik millivoltmetrda ramka karshiligining millivolmetr umumiy qarshiligiga nisbati 1:3 dan ortiq emas. Millivoltmetrning umumiy qarshiligini orttirib borilsa, uning harorat koeffitsiyenti kamayib boradi. SHu bilan atrof-muxit harorati o’zgarishidan kelib chiqadigan xatolik ham kamayadi. Agar termojuft erkin uchlarining harorati o’lchash jarayonida keng chegaralarda o’zgarsa, unda ko’prik sxemasidan foydalangan holda sovuq ulanmalar haroratini kompensatsiya qilish usuli qo’llaniladi. Sanoatda va laboratoriyalarda qo’llaniladigan millivoltmetrlar ko’rsatuvchi, o’zi yozuvchi va rostlovchi bo’lishi mumkin. Tuzilishining bajarilishi nuqtai nazaridan asboblar shchitda o’rnatiladigan va ko’chma bo’ladi. Ko’chma asboblar uchun 0,2; 0,5 va 1,0, shchitda o’rnatiladiganlari uchun 0,5; 1,0 va 1,5 aniqlik sinflari belgilangan. Potentsiometrlar Asboblarga o’lchash aniqligi nuqtai nazaridan qo’yiladigan talablar oshganligi sababli hozir haroratni termojuft bilan o’lchashda millivoltmetrlardan foydalanishdagi kamchiliklardan holi bo’lgan kompensatsion yoki potentsiometrik usul tobora keng qo’llanilmoqda. Potentsiometrik o’lchash usuli millivoltmetr yordamida olib boriladigan o’lchashdan ancha afzaldir: potentsiometrning ko’rsatishi tashqi zanjir qarshiliklarining Ilmiybaza.uz uchun, asbobning darajalanishi zanjir tashqi qismining muayyan qarshiiligida (Rtash = Rt + Rs) bajariladi va qo’shimcha xatoliklarga yo’l qo’ymaslik uchun pirometrik millivoltmetrni o’rnatish jarayonida shu qarshilik aniq saqlanishi shart. Odatda, tashqi qarshilikning darajali miqdori 0,6; 1,6; 5; 15; 25 Omga teng bo’lib, asbobning shkalasi va pasportida ko’rsatiladi. Tashqi qarshilikni millivoltmetr shkalasida ko’rsatilgan qarshilikka tenglashtirish uchun o’zgaruvchi qarshilikdan foydalaniladi. O’lchash asbobi sifatida ishlatiladigan millivoltmetrli termoelektrlar komplektining kamchiligi o’lchash asbobida tok mavjudligidir. Tok qiymatiga, ya’ni millivoltmetrning ko’rsatishiga TEYUK dan tashqari zanjirning qarshiligi ham ta’sir qiladi: ΣR = RT + RC +RM Har bir qarshilikning o’zgarishi o’lchashda sodir bo’ladigan xatolikka olib keladi. Noqulay sharoitda bu xatolik asosiy xatolik miqdoridan (aniqlik sinfidan). oshib ketishi mumkin. Texnik millivoltmetrda ramka karshiligining millivolmetr umumiy qarshiligiga nisbati 1:3 dan ortiq emas. Millivoltmetrning umumiy qarshiligini orttirib borilsa, uning harorat koeffitsiyenti kamayib boradi. SHu bilan atrof-muxit harorati o’zgarishidan kelib chiqadigan xatolik ham kamayadi. Agar termojuft erkin uchlarining harorati o’lchash jarayonida keng chegaralarda o’zgarsa, unda ko’prik sxemasidan foydalangan holda sovuq ulanmalar haroratini kompensatsiya qilish usuli qo’llaniladi. Sanoatda va laboratoriyalarda qo’llaniladigan millivoltmetrlar ko’rsatuvchi, o’zi yozuvchi va rostlovchi bo’lishi mumkin. Tuzilishining bajarilishi nuqtai nazaridan asboblar shchitda o’rnatiladigan va ko’chma bo’ladi. Ko’chma asboblar uchun 0,2; 0,5 va 1,0, shchitda o’rnatiladiganlari uchun 0,5; 1,0 va 1,5 aniqlik sinflari belgilangan. Potentsiometrlar Asboblarga o’lchash aniqligi nuqtai nazaridan qo’yiladigan talablar oshganligi sababli hozir haroratni termojuft bilan o’lchashda millivoltmetrlardan foydalanishdagi kamchiliklardan holi bo’lgan kompensatsion yoki potentsiometrik usul tobora keng qo’llanilmoqda. Potentsiometrik o’lchash usuli millivoltmetr yordamida olib boriladigan o’lchashdan ancha afzaldir: potentsiometrning ko’rsatishi tashqi zanjir qarshiliklarining
Ilmiybaza.uz o’zgarishiga, asbob haroratiga bog’liq emas. Potentsiometrda termojuft erkin uchlari haroratining o’zgarishiga avtomatik ravishda tuzatish kiritiladi, shuning uchun, o’lchash aniqligi yuqori bo’ladi. Potentsiometrik o’lchash usuli o’lchanayotgan termojuft TEYUK ini potetsiallar ayirmasi. bilan muvozanatlashtirishga asoslangan. Bu potentsiallar ayrmasi kalibrlangan qarshilikda yordamchi tok manbaidan hosil bo’ladi. Potentsiallar ayirmasi termojuft TEYUK ning teskari ishorali qiymatiga teng. Harorat yoki TEYUK ni o’lchash uchun ko’llaniladigan, qo’l bilan muvozanatlashtiriladigan potentsiometrning printsipial sxemasi 2.9-rasmda ko’rsatilgan. Tok yordamchi ye manbadan zanjirga o’tadi. Bu zanjirning b va S nuqtalari o’rtasida Rr o’zgaruvchan qarshilik — reoxord ulangan. Reoxord L uzunlikdagi kalibrlangan simdan iborat. b nuqta va oralikdagi reoxordning sirpanuvchi kontaktli sirpang’ichi joylashgan har qanday D nuqta o’rtasidagi potentsiallar ayirmasi RbD qarshilikka to’g’ri mutanosiblikda bo’ladi. Ketma-ket ulangan termojuft bilan almashlab ulagich P orkali sezgir nol indikator NI ulanadi, termojuft zanjirida tok borligi shu indikator orkali aniqlanadi. Termojuftning toki Rbd tarmoqda yordamchi manba toki bilan bir yo’nalishda yuradigan qilib ulanadi. TEYUK ni o’lchash uchun reoxord sirpang’ichi nol indikator strelkasini nolni ko’rsatguncha suradi. 2.9 – rasm. Qo’l bilan muvozanatlashtiriladigan potentsiometr sxemasi Ayni paytda RbD karshilikdagi kuchlanishning kamayishi o’lchachayotgan TEYUK ga teng bo’ladi. Quyidagi tenglama bu holatni xarakterlaydi: Ilmiybaza.uz o’zgarishiga, asbob haroratiga bog’liq emas. Potentsiometrda termojuft erkin uchlari haroratining o’zgarishiga avtomatik ravishda tuzatish kiritiladi, shuning uchun, o’lchash aniqligi yuqori bo’ladi. Potentsiometrik o’lchash usuli o’lchanayotgan termojuft TEYUK ini potetsiallar ayirmasi. bilan muvozanatlashtirishga asoslangan. Bu potentsiallar ayrmasi kalibrlangan qarshilikda yordamchi tok manbaidan hosil bo’ladi. Potentsiallar ayirmasi termojuft TEYUK ning teskari ishorali qiymatiga teng. Harorat yoki TEYUK ni o’lchash uchun ko’llaniladigan, qo’l bilan muvozanatlashtiriladigan potentsiometrning printsipial sxemasi 2.9-rasmda ko’rsatilgan. Tok yordamchi ye manbadan zanjirga o’tadi. Bu zanjirning b va S nuqtalari o’rtasida Rr o’zgaruvchan qarshilik — reoxord ulangan. Reoxord L uzunlikdagi kalibrlangan simdan iborat. b nuqta va oralikdagi reoxordning sirpanuvchi kontaktli sirpang’ichi joylashgan har qanday D nuqta o’rtasidagi potentsiallar ayirmasi RbD qarshilikka to’g’ri mutanosiblikda bo’ladi. Ketma-ket ulangan termojuft bilan almashlab ulagich P orkali sezgir nol indikator NI ulanadi, termojuft zanjirida tok borligi shu indikator orkali aniqlanadi. Termojuftning toki Rbd tarmoqda yordamchi manba toki bilan bir yo’nalishda yuradigan qilib ulanadi. TEYUK ni o’lchash uchun reoxord sirpang’ichi nol indikator strelkasini nolni ko’rsatguncha suradi. 2.9 – rasm. Qo’l bilan muvozanatlashtiriladigan potentsiometr sxemasi Ayni paytda RbD karshilikdagi kuchlanishning kamayishi o’lchachayotgan TEYUK ga teng bo’ladi. Quyidagi tenglama bu holatni xarakterlaydi:
Ilmiybaza.uz E(t,t0) – I·RbD=0 (2.35) Yoki E(t,t0) = I·RbD (2.36) bu yerda, I RbD - -E manba kuchlanishining tarmoqdagi tushuvi. Zanjir tarmog’idagi tok kuchi butun zanjirdagi tok kuchiga teng, demak: 𝑼𝒃𝑫 𝑹𝒃𝑫 = 𝑬 𝑹𝑩𝑪 (2.37) bundan, UbD = E 𝑹𝒃𝑫 𝑹𝑩𝑪 (2.38) Kompensatsiya paytida Ub,D=E(t,t0) nazarda tutilsa; E(t,t0) = E 𝑹𝒃𝑫 𝑹𝑩𝑪 = UbD (2.39) Reoxord kalibrlangan qarshilikka, ya’ni uning xar bir uzunligining teng tarmog’i bir xil qarshilikka ega bo’lgani uchun E(t,t0) = E 𝒍 𝑳 (2.40) SHunday qilib, E(t,t0) termojuftning TEYUK reoxord karshiligi RBC tarmog’idagi kuchlanish tushuvi miqdori bilan aniqlanib, qolgan qarshiliklarga bog’liq emas. RBC reoxord shkala bilan ta’minlanishi va shkala bo’linmalari millivolt yoki harorat birliklariga teng bo’lishi mumkin. TEYUK ni o’lchash aniqligi reoxord zanjiridagi I tok kuchining o’zgarmasligiga bog’lik. Tok kompensatsion usul bilan beriladi va nazorat qilinadi. Buning uchun potentsiometr sxemasiga normal elementli qo’shimcha kontur kiritiladi. Odatda, normal element (NE) vazifasini simob-kadmiyli galvanik Veston elementi bajaradi. Bu elementning elektr yurituvchi kuchi20°Sda 1.0183V ga teng. NE almashlab ulagich P orqali qarshilik RNE uchlariga ulanadi va uning EYUKi yordamchi tok manbai ye ning EYUKi tomon yo’nalgan bo’ladi. Qarshilik R yordamida kompensatsion zanjirdagi tok kuchini rostlash bilan NI ning strelkasi nolni ko’rsatishiga erishiladi. Bunday holda kompensatsion zanjirdagi tok kuchi quyidagicha ifodalanadi l = 𝑬𝑵𝑬 𝑹𝑵𝑬 (2.41) Ilmiybaza.uz E(t,t0) – I·RbD=0 (2.35) Yoki E(t,t0) = I·RbD (2.36) bu yerda, I RbD - -E manba kuchlanishining tarmoqdagi tushuvi. Zanjir tarmog’idagi tok kuchi butun zanjirdagi tok kuchiga teng, demak: 𝑼𝒃𝑫 𝑹𝒃𝑫 = 𝑬 𝑹𝑩𝑪 (2.37) bundan, UbD = E 𝑹𝒃𝑫 𝑹𝑩𝑪 (2.38) Kompensatsiya paytida Ub,D=E(t,t0) nazarda tutilsa; E(t,t0) = E 𝑹𝒃𝑫 𝑹𝑩𝑪 = UbD (2.39) Reoxord kalibrlangan qarshilikka, ya’ni uning xar bir uzunligining teng tarmog’i bir xil qarshilikka ega bo’lgani uchun E(t,t0) = E 𝒍 𝑳 (2.40) SHunday qilib, E(t,t0) termojuftning TEYUK reoxord karshiligi RBC tarmog’idagi kuchlanish tushuvi miqdori bilan aniqlanib, qolgan qarshiliklarga bog’liq emas. RBC reoxord shkala bilan ta’minlanishi va shkala bo’linmalari millivolt yoki harorat birliklariga teng bo’lishi mumkin. TEYUK ni o’lchash aniqligi reoxord zanjiridagi I tok kuchining o’zgarmasligiga bog’lik. Tok kompensatsion usul bilan beriladi va nazorat qilinadi. Buning uchun potentsiometr sxemasiga normal elementli qo’shimcha kontur kiritiladi. Odatda, normal element (NE) vazifasini simob-kadmiyli galvanik Veston elementi bajaradi. Bu elementning elektr yurituvchi kuchi20°Sda 1.0183V ga teng. NE almashlab ulagich P orqali qarshilik RNE uchlariga ulanadi va uning EYUKi yordamchi tok manbai ye ning EYUKi tomon yo’nalgan bo’ladi. Qarshilik R yordamida kompensatsion zanjirdagi tok kuchini rostlash bilan NI ning strelkasi nolni ko’rsatishiga erishiladi. Bunday holda kompensatsion zanjirdagi tok kuchi quyidagicha ifodalanadi l = 𝑬𝑵𝑬 𝑹𝑵𝑬 (2.41)
Ilmiybaza.uz Termojuftning TEYUK ni o’lchashda P almashlab ulagich I vaziyatdan O’ vaziyatga o’tkaziladi. Reoxord RR ning D sirpang’ichini siljitib b va s nuktalar orasidagi potentsiallar ayirmasini termojuft TEYUK iga tenglashtiriladi. SHu paytda termojuft zanjiridagi tok kuchi 0 ga teng, shuning uchun, E(t,t0) = l * RbD = 𝑬𝑵𝑬 𝑹𝑵𝑬*RbD (2.42) ENE va RNE larning qiymati o’zgarmas bo’lgani uchun TEYUK ni aniqlash qarshilik tarmog’ining uzunligini aniqlash bilan baravardir. EYUK ni kompensatsion usul bo’yicha o’zgaruvchan tok sharoitida ham o’lchash mumkin. Ammo bu holda o’lchash aniqligi birmuncha pastroq, o’zgaruvchan tokda ishlaydigan asboblar esa birmuncha murakkabroqdir. Ko’chma potentsiometrlar tsex va laboratoriya sharoitlarida tekshiruv va darajalash ishlarida EYUK ni kompensatsion usul bo’yicha o’lchash uchun qo’llaniladi; namuna potentsiametrlar aniq o’lchashlarda ishlatiladi. Bu asboblarning o’lchash sxemalari yuqorida ko’rilgan sxemaga o’xshash, faqat farqi shundaki, o’lchov reoxordi namuna qarshiliklardan tashkil topgan sektsiyalar shaklida tayyorlanadi. 2.10 – rasm. Avtomatik potentsiometrning tuzilish sxemasi. YUqorida ko’rilgan potentsiometrlarda o’lchash zanjirining nobalans toki nol indikator asbobi strelkasini xarakatga keltiradi, avtomatik potentsiometrlarda esa bu asbob yo’q. Uning o’rniga elektron blok ishlatiladi. Ko’chma potentsiometrlardan farqli o’larok, avtomatik potentsiometrlardagi reoxordning sirpang’ichi qo’l bilan emas, balki maxsus qurilma orqali avtomatik ravishda siljiydi. 2.10-rasmda avtomatik potentsiometrning tuzilish sxemasi ko’rsatilgan. TP termojuftli TEYUK yex ni o’lchash uni kalibrlangan RP reoxord kuchlanishining kamayishi bilan taqkoslash orqali bajariladi. Potentsiometrning kompensatsion sxemasi sirpang’ich K li reoxord Rr, o’zgarmas kuchlanish yex ni o’zgaruvchan kuchlanishga Ilmiybaza.uz Termojuftning TEYUK ni o’lchashda P almashlab ulagich I vaziyatdan O’ vaziyatga o’tkaziladi. Reoxord RR ning D sirpang’ichini siljitib b va s nuktalar orasidagi potentsiallar ayirmasini termojuft TEYUK iga tenglashtiriladi. SHu paytda termojuft zanjiridagi tok kuchi 0 ga teng, shuning uchun, E(t,t0) = l * RbD = 𝑬𝑵𝑬 𝑹𝑵𝑬*RbD (2.42) ENE va RNE larning qiymati o’zgarmas bo’lgani uchun TEYUK ni aniqlash qarshilik tarmog’ining uzunligini aniqlash bilan baravardir. EYUK ni kompensatsion usul bo’yicha o’zgaruvchan tok sharoitida ham o’lchash mumkin. Ammo bu holda o’lchash aniqligi birmuncha pastroq, o’zgaruvchan tokda ishlaydigan asboblar esa birmuncha murakkabroqdir. Ko’chma potentsiometrlar tsex va laboratoriya sharoitlarida tekshiruv va darajalash ishlarida EYUK ni kompensatsion usul bo’yicha o’lchash uchun qo’llaniladi; namuna potentsiametrlar aniq o’lchashlarda ishlatiladi. Bu asboblarning o’lchash sxemalari yuqorida ko’rilgan sxemaga o’xshash, faqat farqi shundaki, o’lchov reoxordi namuna qarshiliklardan tashkil topgan sektsiyalar shaklida tayyorlanadi. 2.10 – rasm. Avtomatik potentsiometrning tuzilish sxemasi. YUqorida ko’rilgan potentsiometrlarda o’lchash zanjirining nobalans toki nol indikator asbobi strelkasini xarakatga keltiradi, avtomatik potentsiometrlarda esa bu asbob yo’q. Uning o’rniga elektron blok ishlatiladi. Ko’chma potentsiometrlardan farqli o’larok, avtomatik potentsiometrlardagi reoxordning sirpang’ichi qo’l bilan emas, balki maxsus qurilma orqali avtomatik ravishda siljiydi. 2.10-rasmda avtomatik potentsiometrning tuzilish sxemasi ko’rsatilgan. TP termojuftli TEYUK yex ni o’lchash uni kalibrlangan RP reoxord kuchlanishining kamayishi bilan taqkoslash orqali bajariladi. Potentsiometrning kompensatsion sxemasi sirpang’ich K li reoxord Rr, o’zgarmas kuchlanish yex ni o’zgaruvchan kuchlanishga
Ilmiybaza.uz aylantirib beruvchi elektron kuchaytirgich 1, reversiv elektr dvigatel 2 va tok manbai yea dan iborat. Elektr dvigatel 2 reduktor 3 orqali sirpang’ich K va strelka 4 bilan bog’langan. Kompensatsion sxemaning sirpang’ichi reoxord bo’ylab kuchlanish tushuvi tomon avtomatik siljiydi. Bu siljish reversiv elektr dvigatel RD yordamida bajariladi va nomuvozanat (kuchlanish nolga teng) bo’lgunicha davom etadi. SHunday qilib sirpang’ich K va unga biriktirilgan strelkaning vaziyati TEYUK ning qiymatini, demak, o’lchanayotgan haroratni ko’rsatadi. Qarshilik R kompensatsion zanjirdagi ish tokini rostlash uchun xizmat qiladi. 2.11-rasmda zamonaviy avtomatik potentsiometr (KSP-4) o’lchash qismining printsipial sxemasi keltirilgan. Potentsiometr o’lchash ko’prigining diagonallaridan biriga elektron kuchaytirgich EK va termojuft TP ketma-ket ulangan. Termojuftni ulash elektromagnit maydon ta’sirini kamaytirish uchun mo’ljallangan filtr (rasmda filtrning Rf — Sf sodda sxemasi ko’rsatilgan) orqali bajariladi. O’lchash ko’prigining ikkinchi diagonaliga stabillashgan tok manbai STM ulanadi. Bu manba o’lchash zanjiridagi ish tokining o’zgarmasligini ta’minlaydi. Termojuft TP dan (yoki biron boshqa datchikdan) olingan o’lchash axboroti signalining o’zgarishi bilan elektron kuchaytirgichning kirishiga nobalanslik signali beriladi. Bu signal ma’lum bir o’zgartgich orqali o’zgaruvchan tokka aylanib, reversiv dvigatel RD aylanish holatiga kelguncha kuchayadi. Reversiv dvigatelning aylanish yo’nalishi nobalanslik ishorasiga bog’liq. Bu aylanish natijasida mexanik uzatma (shkiv yoki tros) yordamida Rr reoxord sirpang’ichi nobalanslik signali o’chguncha siljiydi. Ilmiybaza.uz aylantirib beruvchi elektron kuchaytirgich 1, reversiv elektr dvigatel 2 va tok manbai yea dan iborat. Elektr dvigatel 2 reduktor 3 orqali sirpang’ich K va strelka 4 bilan bog’langan. Kompensatsion sxemaning sirpang’ichi reoxord bo’ylab kuchlanish tushuvi tomon avtomatik siljiydi. Bu siljish reversiv elektr dvigatel RD yordamida bajariladi va nomuvozanat (kuchlanish nolga teng) bo’lgunicha davom etadi. SHunday qilib sirpang’ich K va unga biriktirilgan strelkaning vaziyati TEYUK ning qiymatini, demak, o’lchanayotgan haroratni ko’rsatadi. Qarshilik R kompensatsion zanjirdagi ish tokini rostlash uchun xizmat qiladi. 2.11-rasmda zamonaviy avtomatik potentsiometr (KSP-4) o’lchash qismining printsipial sxemasi keltirilgan. Potentsiometr o’lchash ko’prigining diagonallaridan biriga elektron kuchaytirgich EK va termojuft TP ketma-ket ulangan. Termojuftni ulash elektromagnit maydon ta’sirini kamaytirish uchun mo’ljallangan filtr (rasmda filtrning Rf — Sf sodda sxemasi ko’rsatilgan) orqali bajariladi. O’lchash ko’prigining ikkinchi diagonaliga stabillashgan tok manbai STM ulanadi. Bu manba o’lchash zanjiridagi ish tokining o’zgarmasligini ta’minlaydi. Termojuft TP dan (yoki biron boshqa datchikdan) olingan o’lchash axboroti signalining o’zgarishi bilan elektron kuchaytirgichning kirishiga nobalanslik signali beriladi. Bu signal ma’lum bir o’zgartgich orqali o’zgaruvchan tokka aylanib, reversiv dvigatel RD aylanish holatiga kelguncha kuchayadi. Reversiv dvigatelning aylanish yo’nalishi nobalanslik ishorasiga bog’liq. Bu aylanish natijasida mexanik uzatma (shkiv yoki tros) yordamida Rr reoxord sirpang’ichi nobalanslik signali o’chguncha siljiydi.
Ilmiybaza.uz 2.11 – rasm. Avtomatik potentsiometr o’lchash qismining printsipial sxemasi Bulardan tashqari potegtsiometr o’lchash sxemasiga qurilmaning umuman normal ishini ta’minlovchi bir kator elementlar kiradi. Rsh, Rk, rk qarshiliklar reoxord qarshiligi Rp ni rostlash uchun xizmat qiladi: bunda asbobning darajalanish va o’lchash oralig’i, ya’ni o’lchash chegaralari nazarda tutilishi lozim. Qarshilik Rn va gn lar yordamida shkala boshlanishi rostlanadi. Rd ballastli qarshilik, Rrt, Rrt va Rs rezistorlar STM ta’minlash manbaining ish tokini cheklash va rostlash uchun qo’llaniladi. Rm rezistor termojuft erkin uchlaridagi harorat o’zgarishining ta’sirini kompensatsiya qilish uchun mo’ljallangan va termojuft uchlari ulangan joy, ya’ni asbobning kirish panelida joylashgan, RM dan tashqari hamma rezistorlar manganindan, Rm rezistor esa mis yoki nikeldan tayyorlanadi. Potentsiometrlarning turli xil o’lchamlardagi ko’rsatuvchi, qayd qiluvchi, signal beruvchi, rostlovchi turlari chiqariladi. Avtomatik potentsiometrlarning aniqlik sinfi: 0,25; 0,5 va 1,0. Termojuftning TEYUK ini aniq o’lchash va magnitoelektr millivolmetr hamda avtomatik potentsiometrlarni tekshirish uchun o’zgarmas tokda ishlaydigan laboratoriya potentsiometrlaridan foydalaniladi: ko’chma PP-63 va PP-70; namuna R330, R371 va boshqa potentsiometrlar. Namuna asboblarning aniqlik sinfi: 0,002 va 0,005. TermoEYUKning me’yorlovchi o’zgartkichi. Termoelektrik o’zgartkichlardan olingan axborotni EHMga yoki avtomatik rostlash tizimiga kiritish uchun me’yorlovchi o’zgartkich keng qo’llanadi. U termoelektr o’zgartkichlarning signallarini 0—5 mA o’zgarmas tokdagi bir xillashtirilgan signalga almashtirish uchun mo’ljallangan. Me’yorlovchi o’zgartkichning ishlashi ish toki o’zgaruvchi kuchga ega bo’lgan potentsiometrning sxemasidan foydalangan holda termo EYUK ning kompensatsiyalovchi o’lchash usuliga asoslangan. Ilmiybaza.uz 2.11 – rasm. Avtomatik potentsiometr o’lchash qismining printsipial sxemasi Bulardan tashqari potegtsiometr o’lchash sxemasiga qurilmaning umuman normal ishini ta’minlovchi bir kator elementlar kiradi. Rsh, Rk, rk qarshiliklar reoxord qarshiligi Rp ni rostlash uchun xizmat qiladi: bunda asbobning darajalanish va o’lchash oralig’i, ya’ni o’lchash chegaralari nazarda tutilishi lozim. Qarshilik Rn va gn lar yordamida shkala boshlanishi rostlanadi. Rd ballastli qarshilik, Rrt, Rrt va Rs rezistorlar STM ta’minlash manbaining ish tokini cheklash va rostlash uchun qo’llaniladi. Rm rezistor termojuft erkin uchlaridagi harorat o’zgarishining ta’sirini kompensatsiya qilish uchun mo’ljallangan va termojuft uchlari ulangan joy, ya’ni asbobning kirish panelida joylashgan, RM dan tashqari hamma rezistorlar manganindan, Rm rezistor esa mis yoki nikeldan tayyorlanadi. Potentsiometrlarning turli xil o’lchamlardagi ko’rsatuvchi, qayd qiluvchi, signal beruvchi, rostlovchi turlari chiqariladi. Avtomatik potentsiometrlarning aniqlik sinfi: 0,25; 0,5 va 1,0. Termojuftning TEYUK ini aniq o’lchash va magnitoelektr millivolmetr hamda avtomatik potentsiometrlarni tekshirish uchun o’zgarmas tokda ishlaydigan laboratoriya potentsiometrlaridan foydalaniladi: ko’chma PP-63 va PP-70; namuna R330, R371 va boshqa potentsiometrlar. Namuna asboblarning aniqlik sinfi: 0,002 va 0,005. TermoEYUKning me’yorlovchi o’zgartkichi. Termoelektrik o’zgartkichlardan olingan axborotni EHMga yoki avtomatik rostlash tizimiga kiritish uchun me’yorlovchi o’zgartkich keng qo’llanadi. U termoelektr o’zgartkichlarning signallarini 0—5 mA o’zgarmas tokdagi bir xillashtirilgan signalga almashtirish uchun mo’ljallangan. Me’yorlovchi o’zgartkichning ishlashi ish toki o’zgaruvchi kuchga ega bo’lgan potentsiometrning sxemasidan foydalangan holda termo EYUK ning kompensatsiyalovchi o’lchash usuliga asoslangan.
Ilmiybaza.uz 2.12 – rasm. Termoelektr termometr (termojuft) bilan ishlaydigan me’yorlovchi o’zgartkichning sxemasi. O’zgartkichning sxemasi 2.12-rasmda keltirilgan. Bu yerda, I — o’lchash konturi; II — kompensatsiya konturi. I konturda tuzatuvchi ko’prik TK, chiqish toki Ichiq bo’lgan kuchaytirgich K1 va rezistor Rt bor. I konturga G’ va D uzayturuvchi o’tkazgichlar yordamida termojuft AV ulangan. Tuzatuvchi (korrektorlovchi) ko’prik termojuftning bo’sh uchi haroratining o’zgarishiga avtomatik tuzatma kiritish uchun, shuningdek, o’lchashning kuyi chegarasi 0°S ga teng bo’lmagan o’zgartkichlarda boshlang’ich termo EYUK ni kompensatsiyalash uchun mo’ljallangan. Ko’prik manbaining ab diagonaliga o’zgarmas tokning barqarorlashtirilgan kuchlanishi ulangan. R1,R2 va R3 rezistorlar — manganindan, Rm rezistor esa misdan yasalgan. K1 kuchaytirgich ikkita kaskaddan iborat: ikki taktli ikki yarim davrli sxema bo’yicha bajarilgan magnit MK va o’zgarmas tokning kuchayishi rejimida ishlovchi yarim o’tkazgichli kuchaytirgich K. Kuchaytirgich K1 - nol—indikator vazifasini bajaradi. II kompemsatsiya konturiga Rkk rezistor va teskari bog’lanish (aloqa) kuchaytirgichi K2 kiradi. Bu kuchaytirgich K1 kuchaytirgichga o’xshaydi, lekin kuchaytirgichning chiqish toki bo’yicha chuqur manfiy bog’lanish bilan ulangan. K2 kuchaytirgichning Imb, chiqish toki II konturning ishchi toki hisoblanadi va bu tok Rkk qarshilik bo’ylab o’tganda unda II kontur tomonidan Ukk =Imb·Rkk kompensatsiyalovchi kuchlanish vujudga keltiriladi. I kontur tomonidan Rab rezistorga Ilmiybaza.uz 2.12 – rasm. Termoelektr termometr (termojuft) bilan ishlaydigan me’yorlovchi o’zgartkichning sxemasi. O’zgartkichning sxemasi 2.12-rasmda keltirilgan. Bu yerda, I — o’lchash konturi; II — kompensatsiya konturi. I konturda tuzatuvchi ko’prik TK, chiqish toki Ichiq bo’lgan kuchaytirgich K1 va rezistor Rt bor. I konturga G’ va D uzayturuvchi o’tkazgichlar yordamida termojuft AV ulangan. Tuzatuvchi (korrektorlovchi) ko’prik termojuftning bo’sh uchi haroratining o’zgarishiga avtomatik tuzatma kiritish uchun, shuningdek, o’lchashning kuyi chegarasi 0°S ga teng bo’lmagan o’zgartkichlarda boshlang’ich termo EYUK ni kompensatsiyalash uchun mo’ljallangan. Ko’prik manbaining ab diagonaliga o’zgarmas tokning barqarorlashtirilgan kuchlanishi ulangan. R1,R2 va R3 rezistorlar — manganindan, Rm rezistor esa misdan yasalgan. K1 kuchaytirgich ikkita kaskaddan iborat: ikki taktli ikki yarim davrli sxema bo’yicha bajarilgan magnit MK va o’zgarmas tokning kuchayishi rejimida ishlovchi yarim o’tkazgichli kuchaytirgich K. Kuchaytirgich K1 - nol—indikator vazifasini bajaradi. II kompemsatsiya konturiga Rkk rezistor va teskari bog’lanish (aloqa) kuchaytirgichi K2 kiradi. Bu kuchaytirgich K1 kuchaytirgichga o’xshaydi, lekin kuchaytirgichning chiqish toki bo’yicha chuqur manfiy bog’lanish bilan ulangan. K2 kuchaytirgichning Imb, chiqish toki II konturning ishchi toki hisoblanadi va bu tok Rkk qarshilik bo’ylab o’tganda unda II kontur tomonidan Ukk =Imb·Rkk kompensatsiyalovchi kuchlanish vujudga keltiriladi. I kontur tomonidan Rab rezistorga
Ilmiybaza.uz tuzatuvchi ko’prik TK ning sd o’lchov diagonalida vujudga keluvchi Ucd(1 kuchlanish bilan ko’shilgan EAB(t,t0) termoelektr o’zgartkich signali keltiriladi. Bu kuchlanish, yuqorida aytilganidek, termoo’zgartkichning bo’sh uchlaridagi haroratning tuzatmasiga teng, ya’ni Ucd=EAB(t’0,t0). SHunday qilib, bu EAB(t,t0)= EAB(t,t’0)+Ucd ga teng yakka signal Ukk kuchlanish bilan taqqoslanadi. ΔU=EAB(t,t0)-Ukk ga teng nobalanslik K1 kuchaytirgichga beriladi, u yerda o’zgarmas tokning ΔU signali avval magnit kuchaytirgich MK da o’zgaruvchi tok signaliga aylantiriladi, so’ngra kuchaytiriladi va yana o’zgarmas tok signaliga aylantiriladi, u o’zgarmas tokning yarim o’tkazgichli kuchaytirgichi YAK da ko’shimcha ravishda kuchaytiriladi. K1 kuchaytirgichning chiqish signali Ichiq tokini vujudga keltiradi, u RTN tashqi zanjirga keladi va keyin kuchaytirgich orqali teskari aloqa kuchaytirgichi K2 ga keladi. K2 ku chaytirgichning Itb chiqish toki o’zgaradi va Rkk rezistorda Ukk, kuchlanish pasayishini (tu shishini) ΔU nobalans kompensatsiyalashning statik xatosi deb ataluvchi biror kichik δU kattalikkacha o’zgartiradi. Kompensatsiyalashning statik xatosining mavjud bo’lishi I o’lchash konturida kompensatsiyalanmagan tok o’tishga olib keladi. Bunda o’lchanuvchi termoEYUK qanchalik katta bo’lsa, bu tok shunchalik katta bo’ladi. Statik avtokompensatsion sxema bo’yicha bajarilgan qurilmalarda bunday xatolikni yo’qotib bo’lmaydi, chunki o’zgartkichning Ichiq chiqish toki va kompensatsiya konturining Itb toki bu xatolikning mavjudligi bilan aniqlanadi va unga mutanosibdir. SHu bilan birga avtokompensatsion sxemaning statik xatosi, agar kuchaytirish koeffitsiyenti katta bo’lgan kuchaytirgich foydalanilsa, ancha kamaytirilishi mumkin. Endi o’lchanayotgan termo EYUK yeAV(t,t0) bilan o’zgartkichning chiqish toki Ichiq orasidagi matematik bog’lanishni qarab chikamiz. YUqorida aytilganlarga muvofiq ΔU=EAB(t,t0) – Ukk (2.43) K1 va K2 kuchaytirgichlarning chiqishida quyidagi signallar shakllanadi: Ichiq = K1k ⋅ Ikir = K1k ⋅ 𝜟𝑼 𝑹𝒌𝒊𝒓 (2.44) Itb = K2k ⋅ Ichiq (2.45) Ilmiybaza.uz tuzatuvchi ko’prik TK ning sd o’lchov diagonalida vujudga keluvchi Ucd(1 kuchlanish bilan ko’shilgan EAB(t,t0) termoelektr o’zgartkich signali keltiriladi. Bu kuchlanish, yuqorida aytilganidek, termoo’zgartkichning bo’sh uchlaridagi haroratning tuzatmasiga teng, ya’ni Ucd=EAB(t’0,t0). SHunday qilib, bu EAB(t,t0)= EAB(t,t’0)+Ucd ga teng yakka signal Ukk kuchlanish bilan taqqoslanadi. ΔU=EAB(t,t0)-Ukk ga teng nobalanslik K1 kuchaytirgichga beriladi, u yerda o’zgarmas tokning ΔU signali avval magnit kuchaytirgich MK da o’zgaruvchi tok signaliga aylantiriladi, so’ngra kuchaytiriladi va yana o’zgarmas tok signaliga aylantiriladi, u o’zgarmas tokning yarim o’tkazgichli kuchaytirgichi YAK da ko’shimcha ravishda kuchaytiriladi. K1 kuchaytirgichning chiqish signali Ichiq tokini vujudga keltiradi, u RTN tashqi zanjirga keladi va keyin kuchaytirgich orqali teskari aloqa kuchaytirgichi K2 ga keladi. K2 ku chaytirgichning Itb chiqish toki o’zgaradi va Rkk rezistorda Ukk, kuchlanish pasayishini (tu shishini) ΔU nobalans kompensatsiyalashning statik xatosi deb ataluvchi biror kichik δU kattalikkacha o’zgartiradi. Kompensatsiyalashning statik xatosining mavjud bo’lishi I o’lchash konturida kompensatsiyalanmagan tok o’tishga olib keladi. Bunda o’lchanuvchi termoEYUK qanchalik katta bo’lsa, bu tok shunchalik katta bo’ladi. Statik avtokompensatsion sxema bo’yicha bajarilgan qurilmalarda bunday xatolikni yo’qotib bo’lmaydi, chunki o’zgartkichning Ichiq chiqish toki va kompensatsiya konturining Itb toki bu xatolikning mavjudligi bilan aniqlanadi va unga mutanosibdir. SHu bilan birga avtokompensatsion sxemaning statik xatosi, agar kuchaytirish koeffitsiyenti katta bo’lgan kuchaytirgich foydalanilsa, ancha kamaytirilishi mumkin. Endi o’lchanayotgan termo EYUK yeAV(t,t0) bilan o’zgartkichning chiqish toki Ichiq orasidagi matematik bog’lanishni qarab chikamiz. YUqorida aytilganlarga muvofiq ΔU=EAB(t,t0) – Ukk (2.43) K1 va K2 kuchaytirgichlarning chiqishida quyidagi signallar shakllanadi: Ichiq = K1k ⋅ Ikir = K1k ⋅ 𝜟𝑼 𝑹𝒌𝒊𝒓 (2.44) Itb = K2k ⋅ Ichiq (2.45)
Ilmiybaza.uz bu yerda, K1k va Kk2 — kuchaytirgich K1 va K2 larning kuchaytirish koeffitsiyentlari; Ikir = ΔU/Rkr kuchaytirgichning kirish zanjirida ΔU signal vujudga keltiradigan tok; Rkir — K1 kuchaytirgich kirish zanjirining qarshiligi. Rkk rezistorda kuchlanishning tushishini topamiz: Uchik = ITb ⋅ Rkk = Kk 2 ⋅ Ichiq ⋅ Rkk (2.46) (2.43), (2.44) va (2.46) ifodalar orqali ushbuni topamiz: Ichiq=K·EAB(t,t0) (2.47) bunda me’yorlovchi K = 𝟏 𝑹𝒌𝒊𝒓 𝑲𝟏 𝒌 +𝑲𝟐 𝒌∗𝑹𝒌𝒌 o’zgartkichning o’zgartirish koeffitsiyenti [K1k → ∞ da K =1 / Kk2 * Rkk ] SHunday qilib, me’yorlovchi o’zgartkichning chiqish toki termoelektr o’zgartkich (TEO’) ning signaliga mutanosib bo’ladi. Kirish signalining qiymatiga qarab, termoelektr o’zgartkichlar bilan ishlovchi me’yorlovchi o’zgartkichlar 0,6...1,5 aniqlik sinflariga ega. 2.5-§. Qarshilik termometrlar Haroratni qarshilik termometrlari bilan o’lchash harorat o’zgarishi bilan o’tkazgich hamda yarim o’tkazgichlar elektr qarshiligining o’zgarish xususiyatiga asoslangan. Demak, o’tkazgich yoki yarim o’tkazgichning elektr qarshiligi uning harorati funktsiyasidan iborat, ya’ni R = f(t). Bu funktsiyaning ko’rinishi termometr qarshiligi materialining xossalariga bog’liq. Ko’pchilik toza metallarning elektr qarshiligi harorat ko’tarilishi bilan ortadi, metall oksidlari (yarim o’tkazgichlar)ning qarshiligi esa kamayadi. Qarshilik termometrlarini tayyorlashda quyidagi talablarga javob beruvchi toza metallar qo’llaniladi: 1) o’lchanayotgan muhitda metall oksidlanmasligi va kimyoviy tarkibi o’zgarmasligi kerak; 2) metallning haroratga qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va barqarorlashgan bo’lishi lozim; Ilmiybaza.uz bu yerda, K1k va Kk2 — kuchaytirgich K1 va K2 larning kuchaytirish koeffitsiyentlari; Ikir = ΔU/Rkr kuchaytirgichning kirish zanjirida ΔU signal vujudga keltiradigan tok; Rkir — K1 kuchaytirgich kirish zanjirining qarshiligi. Rkk rezistorda kuchlanishning tushishini topamiz: Uchik = ITb ⋅ Rkk = Kk 2 ⋅ Ichiq ⋅ Rkk (2.46) (2.43), (2.44) va (2.46) ifodalar orqali ushbuni topamiz: Ichiq=K·EAB(t,t0) (2.47) bunda me’yorlovchi K = 𝟏 𝑹𝒌𝒊𝒓 𝑲𝟏 𝒌 +𝑲𝟐 𝒌∗𝑹𝒌𝒌 o’zgartkichning o’zgartirish koeffitsiyenti [K1k → ∞ da K =1 / Kk2 * Rkk ] SHunday qilib, me’yorlovchi o’zgartkichning chiqish toki termoelektr o’zgartkich (TEO’) ning signaliga mutanosib bo’ladi. Kirish signalining qiymatiga qarab, termoelektr o’zgartkichlar bilan ishlovchi me’yorlovchi o’zgartkichlar 0,6...1,5 aniqlik sinflariga ega. 2.5-§. Qarshilik termometrlar Haroratni qarshilik termometrlari bilan o’lchash harorat o’zgarishi bilan o’tkazgich hamda yarim o’tkazgichlar elektr qarshiligining o’zgarish xususiyatiga asoslangan. Demak, o’tkazgich yoki yarim o’tkazgichning elektr qarshiligi uning harorati funktsiyasidan iborat, ya’ni R = f(t). Bu funktsiyaning ko’rinishi termometr qarshiligi materialining xossalariga bog’liq. Ko’pchilik toza metallarning elektr qarshiligi harorat ko’tarilishi bilan ortadi, metall oksidlari (yarim o’tkazgichlar)ning qarshiligi esa kamayadi. Qarshilik termometrlarini tayyorlashda quyidagi talablarga javob beruvchi toza metallar qo’llaniladi: 1) o’lchanayotgan muhitda metall oksidlanmasligi va kimyoviy tarkibi o’zgarmasligi kerak; 2) metallning haroratga qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va barqarorlashgan bo’lishi lozim;