Milliy hisobchilik va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
18.1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qoʻllaniladigan asosiy koʻrsatkichlar
18.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari
18.3. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa koʻrsatkichlar va ular oʻrtasidagi nisbat
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish boʻyicha
chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy koʻrsatkichlardan
foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qoʻllaniladigan
koʻrsatkichlardan farqli tarzda bu koʻrsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha
subyektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil oʻtkazish,
mamlakat iqtisodiyotining jahon xoʻjaligida raqobatga bardoshliligi darajasini
aniqlash imkonini beradi.
Bu koʻrsatkichlarga quyidagilar kiradi:
- Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Milliy daromad
(MD), Shaxsiy daromad (ShD), Shaxsiy tasarrufidagi daromad (ShTD), Iste’mol
(S), Jamgʻarish (S) koʻrsatkichlarining hajmi va oʻsish sur’atlari;
- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
- mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YaIMdagi ulushi va oʻsish
suratlari;
- resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi koʻrsatkichlar
(Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi);
- davlat
byudjeti
taqchilligi,
deflyator,
iste’mol
baholari
indeksi,
inflyatsiyaning oʻsish sur’atlari;
- ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi;
- aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, ularning
jamgʻarmalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Davlat byudjeti taqchilligi va inflyatsiya surʼati kabi koʻrsatkichlar umumiy
makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qoʻllanilsa, YaIM, SIM, MD, ShD, ShTD,
S, S koʻrsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va dinamikasini
tahlil etishda foydalaniladi.
Bu koʻrsatkichlar iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatlari natijasi
sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi (MHT)
tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini oʻtagani holda uning
standartlaridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni hisoblash,
mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini oʻrganish, unga tizimli baho
berish uchun yuqorida sanab oʻtilgan barcha koʻrsakichlardan foydalanish zarur,
aks holda bir tomonlama yondashuvga yoʻl qoʻyilishi mumkin.
18.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy
shartlari
Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy
mahsulot va yalpi ichki mahsulot koʻrsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi.
Har ikkala agregat koʻrsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini
xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular oʻzaro
farq qilishadi.
Bugungi kunga kelib Milliy hisobchilik tizimini qoʻllaydigan deyarli barcha
davlatlarda yalpi ichki mahsulot koʻrsatkichi asosiy makroiqtisodiy koʻrsatkich
sifatida tan olindi.
Koʻpgina iqtisodiy adabiyotlarda YaIMga ishlab chiqarilishida qoʻllanilgan
resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat’iy nazar, mamlakatning jugʻrofiy
hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yigʻindisi
deb ta’rif berib kelingan.
1993-yilda qabul qilingan BMT MHTning yangi talqiniga koʻra Yalpi ichki
mahsulot (YaIM) tushunchasiga aniqliklar kiritildi.
Yangicha talqiniga koʻra:
YaIM – mamlakat rezidentlari tomonidan ma’lum muddat davomida ishlab
chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng umumiy
yigʻindisidan iborat.
YaIMning “ichki” deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari
tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning yuridik va
jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa
mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa oʻsha mamlakat rezidenti deb
qaraladi.
“Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’iy nazar, mazkur mamlakatning
iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega boʻlgan (ishlab chiqarish
faoliyati bilan shugʻullanadigan, yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq
yashayotgan) barcha iqtisodiy birliklar ( korxonalar, uy xoʻjaliklari) rezident
hisoblanishadi”1.
Elchixonalar va harbiy bazalar oʻzlariga tegishli boʻlgan mamlakatlarning
iqtisodiy makoni boʻlib qolaveradilar. Aynan shu jihat YaIMni hisoblashda
iqtisodiy va jugʻrofiy hudud oʻrtasidagi farq deb qaraladi.
YaIM uch xil usul bilan hioblanadi:
1) ishlab chiqarish usuli;
2) xarajatlar usuli;
3) daromadlar usuli.
Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM koʻrsatkichi hajmi statistik xatolar
istisno etilganda oʻzaro teng boʻlishi lozim. Shu bilan birga har uchala usul bilan
YaIM koʻrsatkichni hisoblashda oʻziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni
ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qoʻshilgan qiymatlar yigʻindisi sifatida
1 Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-7-е изд.перераб. и доп.-
М.:Издательство “Дело и сервис”, 2005. 25-с.
aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay boʻlishi bilan birga
uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya’ni bir qiymatni ikki bor hisobga
olish yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chiqarish hajmini toʻgʻri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan
tovar va koʻrsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Koʻpgina
mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini oʻtaydi. Shu
sababli YaIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan koʻp marta hisobga olmaslik
uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq
mahsulotlar esa hisobga olinmaydi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki
ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste’mol, jamgʻarish yoki eksport uchun
foydalaniladigan qismi tushuniladi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar
va xizmatlar bahosi YaIMga qoʻshilmaydi.
Qoʻshilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab
chiqarish uchun foydalanilgan xomashyo va materiallarni sotib olishga qilingan
xarajatlar oʻrtasidagi farq koʻrinishida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM koʻrsatkichining strukturasini va
undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning
mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qoʻshilgan qiymatdagi ulushi, bu
ulushning oʻzgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va
kutilayotgan istiqboliga baho berish imkonini beradi.
Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YaIMni hisoblash
uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar oʻzaro
qoʻshib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:
Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (S):
a) uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga;
b) kundalik foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga;
d) iste’mol xizmatlari toʻloviga.
Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I):
a) asbob-uskunalar, mashinalarni yakuniy sotib olishga;
b) korxonalar, inshootlar, turar-joy binolarini qurishga sarflangan;
d) tovar zaxiralari oʻrtasidagi farqlar yoki zaxiralarning oʻzgarishi.
Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G).
Bu guruh xarajatlariga mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati idoralari
tomonidan korxonalarning pirovard mahsulotlari va resurslari xaridi (avtomobil
yoʻllari va pochta muassasalari qurilishi, davlat korxonalarida toʻlanadigan ish
haqi) xarajatlari kiritiladi. Lekin shu oʻrinda ta’kidlash lozimki, bu xarajatlarga
davlat transfert toʻlovlari kiritilmaydi.
YaIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha tasvirlash
mumkin:
YaIM = S + I + G + Xp
Sof eksport (Xp): mamlakatning import va eksport operatsiyalari boʻyicha
xarajatlar oʻrtasidagi farq.
YaIMni daromadlar boʻyicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish
jarayonida rezident-ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qoʻshilgan qiymatlar
hisobidan, toʻlangan dastlabki daromadlar qoʻshib chiqiladi.
YaIMni daromadlari yigʻindisi koʻrinishida hisoblashda asosan quyidagi
koʻrsatkichlardan foydalaniladi:
- sof bilvostia soliqlar (Tn) – bilvosita soliqlar (qoʻshilgan qiymat soligʻi,
aksizlar, bojxona bojlari) va subsidiyalar hajmlari oʻrtasidagi farq;
- yollanma ishchilarning ish haqlari (W) – xususiy va davlat
kompaniyalarining yollanma ishchilarga hisoblagan barcha turdagi mehnat haqi
toʻlovlarining nominal miqdori plyus ish beruvchilar tomonidan ish haqi fondiga
nisbatan hisoblanib toʻlanadigan ijtimoiy sugʻurta ajratmalari.
- Korporatsiyalarning yalpi foydasi + nokorporativ korxonalar daromadi (R).
Nokorporativ korxonalar – kichik hajmdagi, uy xoʻjaliklariga tegishli
korxonalar boʻlib, ularda korxona foydasi va korxona egasining ish haqi
elementlari oʻzaro qoʻshilib ketgan boʻladi. Bu holat aralash daromad atamasini
qoʻllashga sabab boʻladi.
R = Korporatsiyalarning sof foydasi (R1) + nokorporativ korxonalar sof
daromadlari (R2) + amortizatsiya (A);
YaIMni daromadlar koʻrinishida yalpi qoʻshilgan qiymatni koʻrsatilgan uch
guruhga boʻlib topish mumkin:
YaIM = Tn + W+R
Olingan dastlabki daromadlar qayta taqsimlanishi natijasida dividend, renta,
toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalardan olingan reinvestitsiya koʻrinishidagi
daromadlar paydo boʻladi.
Shuningdek,
YaIMni
daromadlar
koʻrinishida
aniqlashda,
iqtisodiy
nazariyada, daromadlarni quyidagi komponentlarga boʻlish koʻzda tutiladi:
- amortizatsiya (A);
- bilvostia soliqlar (T);
- yollanma ishchilarning ish haqlari (W);
- ijara haqi toʻlovi va renta koʻrinishidagi daromadlar (R1);
- kapital uchun olingan foiz daromadlari (R2);
-mulkdan keladigan daromad (nokorporativ korxonalar daromadi) (R1);
- korporatsiya foydasi (R2).
Korporatsiyalar foydasi oʻz navbatida quyidagilarga boʻlinadi:
a) korporatsiyasi foydasidan toʻlanadigan soliqlar (R1.1);
b) hissadorlar oʻrtasida taqsimlanadigan dividendlar (R1.2);
d) korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi(R1.3).
Keltirilgan yondashvuga koʻra:
YaIM (Y) = A + T + W + R1 + R2 + R1 + R2
Xarajatlar va daromadlar koʻrinishida hisoblab topilgan YaIM hajmi oʻzaro
mos keladi. Chunki milliy iqtisodiyot doirasida bir subyekt tomonidan qilingan har
qanday xarajat ikkinchi subyekt uchun daromad boʻlib tushadi.
18.3. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa koʻrsatkichlar va ular oʻrtasidagi
nisbat
![Milliy hisobchilik tizimiga koʻra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish
uchun
YaIM
koʻrsatkichidan
boshqa
yana
bir
qator
koʻrsatkichlardan
foydalaniladi. Bu koʻrsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YaMD)
koʻrsatkichi ham kiradi. Bu koʻrsatkich MHTning oldingi koʻrinishida hisoblangan
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) koʻrsatkichi bilan mohiyatan bir xil.
YaMD – mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat
tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlangʻich
daromadlari yigʻindisidir.
YaIM va YaMD koʻrsatkichlari oʻrtasidagi farqni quyidagi formula
koʻrinishida tasavvur etish mumkin:
YaMD = YaIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan
daromadlari – norezidentlarning mamlakatdan xorijga joʻnatgan daromadlari.
YaIM va YaMD ning prinsipal farqlari shundaki, ulardan birinchisi
mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar
oqimini oʻlchasa, ikkinchisi ular olgan boshlangʻich daromadlarni oʻlchaydi.
Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) koʻrsatkichlari
YaIM va YaMD koʻrsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital)
summasi miqdoriga farq qiladi.
SIM = YaIM - A
SMD = YaMD - A
Makroiqtisodiy tahlilda, shuningdek, MHTga kirmagan Shaxsiy daromad
(ShD) koʻrsaikichi ham qoʻlaniladi.
ShD = SMD –[ISA (Ijtimoiy sugʻurta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar)
+ (R1.1) korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning
taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari] + transfert toʻlovlari
(TR) + foizlar koʻrinishida olingan shaxsiy daromad.
Foizlar koʻrinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari boʻyicha olingan
foiz daromadlari ham kiritiladi.](/media/image/milliy-hisobchilik-va-makroiqtisodiy-korsatkichlar1294page_7.png "Milliy hisobchilik tizimiga koʻra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish
uchun
YaIM
koʻrsatkichidan
boshqa
yana
bir
qator
koʻrsatkichlardan
foydalaniladi. Bu koʻrsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YaMD)
koʻrsatkichi ham kiradi. Bu koʻrsatkich MHTning oldingi koʻrinishida hisoblangan
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) koʻrsatkichi bilan mohiyatan bir xil.
YaMD – mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat
tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlangʻich
daromadlari yigʻindisidir.
YaIM va YaMD koʻrsatkichlari oʻrtasidagi farqni quyidagi formula
koʻrinishida tasavvur etish mumkin:
YaMD = YaIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan
daromadlari – norezidentlarning mamlakatdan xorijga joʻnatgan daromadlari.
YaIM va YaMD ning prinsipal farqlari shundaki, ulardan birinchisi
mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar
oqimini oʻlchasa, ikkinchisi ular olgan boshlangʻich daromadlarni oʻlchaydi.
Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) koʻrsatkichlari
YaIM va YaMD koʻrsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital)
summasi miqdoriga farq qiladi.
SIM = YaIM - A
SMD = YaMD - A
Makroiqtisodiy tahlilda, shuningdek, MHTga kirmagan Shaxsiy daromad
(ShD) koʻrsaikichi ham qoʻlaniladi.
ShD = SMD –[ISA (Ijtimoiy sugʻurta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar)
+ (R1.1) korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning
taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari] + transfert toʻlovlari
(TR) + foizlar koʻrinishida olingan shaxsiy daromad.
Foizlar koʻrinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari boʻyicha olingan
foiz daromadlari ham kiritiladi.")
Milliy hisobchilik tizimiga koʻra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish
uchun
YaIM
koʻrsatkichidan
boshqa
yana
bir
qator
koʻrsatkichlardan
foydalaniladi. Bu koʻrsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YaMD)
koʻrsatkichi ham kiradi. Bu koʻrsatkich MHTning oldingi koʻrinishida hisoblangan
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) koʻrsatkichi bilan mohiyatan bir xil.
YaMD – mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat
tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlangʻich
daromadlari yigʻindisidir.
YaIM va YaMD koʻrsatkichlari oʻrtasidagi farqni quyidagi formula
koʻrinishida tasavvur etish mumkin:
YaMD = YaIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan
daromadlari – norezidentlarning mamlakatdan xorijga joʻnatgan daromadlari.
YaIM va YaMD ning prinsipal farqlari shundaki, ulardan birinchisi
mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar
oqimini oʻlchasa, ikkinchisi ular olgan boshlangʻich daromadlarni oʻlchaydi.
Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) koʻrsatkichlari
YaIM va YaMD koʻrsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital)
summasi miqdoriga farq qiladi.
SIM = YaIM - A
SMD = YaMD - A
Makroiqtisodiy tahlilda, shuningdek, MHTga kirmagan Shaxsiy daromad
(ShD) koʻrsaikichi ham qoʻlaniladi.
ShD = SMD –[ISA (Ijtimoiy sugʻurta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar)
+ (R1.1) korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning
taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari] + transfert toʻlovlari
(TR) + foizlar koʻrinishida olingan shaxsiy daromad.
Foizlar koʻrinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari boʻyicha olingan
foiz daromadlari ham kiritiladi.
Shaxsiy daromaddan aholi toʻlaydigan daromad soligʻi, mulk soligʻi va ayrim
nosoliq toʻlovlarini ayirib tashlab shaxsiy tasarrufdagi daromad (ShTD)
koʻrsatkichi topiladi.
ShTD uy xoʻjaliklari tomonidan iste’mol (C) va jamgʻarish (S) uchun
ishlatiladi.
ShTD =C + S
Makroiqtisodiy tahlilda uy xoʻjaliklarining ShTD va Yalpi milliy tasarrufdagi
daromad (YaMTD) koʻrsatkichlari oʻzaro farqlanadi.
YaMTD= YaMD + Xorijdan olingan sof transfertlar
Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan
transfertlar – Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar)
Yalpi milliy tasarrufidagi daromad yakuniy iste’mol va milliy jamgʻarish
uchun ishlatiladi.
YaMTD = Yakuniy iste’mol + Milliy jamgʻarmalar
Yakuniy iste’mol uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlaridan tashqari
hukumatning iste’molga xarajatlarini ham oʻz ichiga oladi.
18.4. Nominal va real YaIM
Iqtisodiyotda mavjud boʻlgan inflyatsiya jarayonlari YaIMni hisoblashni
qiyinlashtiradi.
Bu
koʻrsatkich
dinamikasi
bir
vaqtning
oʻzida
ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar miqdor va baho darajalarining oʻzgarishini ifodalaydi.
Bu shuni bildiradiki, YaIM miqdoriga bir vaqtning oʻzida ham ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajasi oʻzgarishi ta’sir
koʻrsatadi.
Iqtisodiyotda doimiy inflyatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy
koʻrsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qoʻyadi. Chunki,
inflyatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib koʻrsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish,
muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi.
Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal koʻrsatkichlardan
