1 Mavzu: Milliy iqtisodiyotda davlat krediti va davlat qarzini boshqarish. Reja: Kirish 1. Davlat kreditining mazmun- mohiyati, funksiyalari va davlat qarzining tasniflanishi. 2. O’zbekiston Respublikasi davlat qarzining amaldagi xolati va tahlili. 3. Milliy iqtisodiyotda davlat krediti va davlat qarzini takomillashtirish va boshqarish yo‘llari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 2 Kirish Xalqaro tajriba shuni koʻrsatadiki, qarz munosabatlari dunyodagi juda koʻplab mamlakatlarga xos boʻlib, uning ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Qadimgi zamonlarda odamlar urug‘larni sotib olish uchun qarz olgan, qarzni esa hosilni yig‘ib olgandan keyin qaytarishgan. “Hozir ham banklar va kreditorlar kelajak taraqqiyot uchun urug‘lar ekishda muhim rol oʻynamoqda. Shu bilan birga tarix hech narsa bilan kafolatlanmagan kredit ajiotaji jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga olib kelgani kabi qarz berishning salbiy tomonlarini ham biladi. Bunday muammolardan qochish uchun qarz olishga e’tiborliroq boʻlish hamda uning oʻrniga investitsiyalarga koʻproq ahamiyat berish zarur”1 Globallashgan dunyoda har qanday davlatning asosiy vazifasi makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, aholining farovonligini oshirish va yuqori oʻsish sur’atlariga erishish hisoblanishi hech kimga sir emas. Oʻzbekiston Respublikasi ham soʻnggi yillarda jahon hamjamiyati bilan faol iqtisodiy va siyosiy integratsiyaga kirishmoqda. Xususan, tashqi moliyaviy resurslar va qarzlar jalb qilishda Oʻzbekiston juda faol tarzda qatnashmoqda, ya’ni mamlakatimizning yalpi davlat qarzi 2016-yilda 9,5 mlrd. AQSh dollarini (YaIMga nisbatan 11,6 foiz) tashkil etgan boʻlsa, 2022-yil 1- yanvar holatiga bu koʻrsatkich 26,3 mlrd. AQSh dollari yoki YaIMning 38 foizini tashkil etmoqda. Bu statistik ma’lumotlar bir tomondan bizni tashvishga solishi ham turgan gap, ya’ni rivojlanayotgan davlatlarda qarzlardan foydalanish samaradorligi ancha past hamda shaffoflik masalasi ham jiddiy masala ekanligi tashvishga soladi. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi tavsiyasiga koʻra rivojlanayotgan davlatlarda, jumladan, Oʻzbekistonda ham davlat qarzining YaIMga nisbatan xavfsiz darajasi 55-60 foizni tashkil etishi aytib oʻtilganini hisobga oladigan boʻlsak, Oʻzbekistonning davlat qarziga xizmat koʻrsatish darajasi barqaror deya e’tirof etishimiz mumkin. Shu bilan birga qarzlarning iqtisodiy taraqqiyotga qoʻshayotgan 1 https://www.imf.org/en/News/Articles/2019/11/07/sp110719-how-to-use-debt-wisely 3 hissasi qarzning darajasidan ham koʻproq ahamiyat kasb etadi. Shu xususida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev bu borada o‘z fikrlarini aytib oʻtdilar: “Tashqi qarz shu xalqimizning farovonligiga xizmat qilyapti. Eng muhimi - tashqi qarz miqdori qonun doirasida. Tashqi qarz ham hamma davlatlarga berilmaydi: ishonch borki, bizga taqdim qilishyapti. Hammasi maqsadli ishlatilyapti va vaqtida qaytariladi. Boshqa davlatlar tashqi qarzi bilan solishtirganda bizniki ancha past koʻrsatkichda”2. Oʻzbekiston oʻzining mustaqil taraqqiyoti davrida qisqa muddatli spekulyativ kreditlardan voz kechib, chet el investitsiyalarini oʻrta, uzoq muddatli va imtiyozli foiz stavkalar boʻyicha jalb etish tamoyillariga doim amal qilib kelmoqda. Davlat qarzlaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega ekanligi, hozirgi paytda O‘zbekistonning davlat qarzi jadallik bilan o‘sayotganligi mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Ayni vaqtda, davlat qarzini xavfsiz darajada saqlab turilishi kelgusida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashning asosiy omillaridan biri ekanligini inobatga olib, bugungi kunda davlat qarzini boshqarish tizimi samaradorligini xalqaro andozalar asosida oshirish choralariga alohida ahamiyat berilmoqda.. Shu nuqtai-nazardan, mazkur sharh Moliya vazirligi faoliyati shaffofligini yanada oshirish hamda O‘zbekiston Respublikasi Davlat qarzini shakllantiruvchi omillar, davlat qarzi hisobidan moliyalashtirilayotgan loyihalar hamda davlat qarzini boshqarish tizimi samaradorligini oshirish borasida amalga oshirilayotgan choralar to‘g‘risida batafsil va tizimli xabardor qilishga qaratilgan. Davlat qarzining mazmun va mohiyatini oʻrganishdan oldin davlat qarzi va unga aloqador boʻlgan atamalarning ma’nosini tushunib olishimiz kerak boʻladi. Misol uchun davlat qarzi deyilganda Oʻzbekiston Respublikasining ichki va tashqi mablagʻlarni jalb qilish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlari tushuniladi. Rivojlanayotgan davlatlar tajribasida juda koʻp uchraydigan va og‘riqli muammo hisoblanadigan atama bu davlat kafolatidir, ya’ni Oʻzbekiston Respublikasi rezidenti 2 https://kun.uz/uz/news/2022/02/19/hammasi-maqsadli-ishlatilyapti-prezident-tashqi-qarz-boyicha- xavotirlarorinsizligini-aytdi. 4 oʻzidan undiriladigan summani qarz shartnomasida belgilangan muddatda toʻlamagan yoki qarz shartnomasida belgilangan boshqa shartlarni muddatida bajarmagani tufayli defolt hodisasini bartaraf qilmagan taqdirda Oʻzbekiston Respublikasining qarz beruvchi oldidagi qarzni toʻliq yoki qisman toʻlab berish majburiyati hisoblanadi. 5 1. Davlat kreditining mazmun- mohiyati, funksiyalari va davlat qarzining tasniflanishi. “Qarz” soʻzi arabcha soʻzdan olingan boʻlib, “kesish” degan ma’noni anglatib, Oʻzbek tilining izohli lug‘atida qarz - ma’lum muddat oʻtgandan keyin qaytarish sharti bilan berilgan yoki olingan narsa (pul, buyum)3. Davlat krediti hokimiyat va boshqaruv organlari orqali, bir tomondan, davlat va ikkinchi tomondan, jismoniy va yuridik shaxslar oʼrtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iborat boʼlib, unda davlat qarz oluvchi, kreditor (qarz beruvchi) va kafil sifatlarida maydonga chiqadi. Bunday iqtisodiy (kredit) munosabatlar(i)ning mumtoz (klassik) shaklida davlat, odatda, mablagʼlarni qarz oluvchi boʼlib hisoblanadi. Аgar davlat yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarish va haq (toʼlov, toʼlash) asosida mablagʼlarni taqdim etib, kreditor (qarz beruvchi) sanalsa, unda amalga oshirilishi lozim boʼlgan operatsiyalar hajmi ancha kamayadi (pasayadi). Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan olingan qarzlarni uzish (qaytarish) yoki ularning boshqa majburiyatlarini bajarish javobgarligini davlat oʼz zimmasiga olgan holatda, u kafilga aylanadi. Markazlashtirilgan pul fondlarining oʼlchamiga bevosita taʼsir koʼrsatuvchi kredit munosabatlarining dastlabki ikki koʼrinishidan (qarz oluvchi va kreditor) farq qilgan holda davlat tomonidan kafolatning berilishi oʼsha markazlashtirilgan pul fondining, albatta, oʼzgarishiga olib kelmasligi mumkin. Аgar qarzdor oʼzining zimmasiga yuklatilgan majburiyatlar boʼyicha toʼliq hajmda va oʼz vaqtida hisob-kitob qilishni uddalay olsa, kafil hech qanday qoʼshimcha xarajatlarni amalga oshirmaydi. Biroq amaliyotda yetarli darajada ishonchli boʼlgan qarz oluvchilar davlat kafolatiga muhtoj boʼlmaydi. Ular mustaqil ravishda kredit bozoridan mablagʼlarni jalb qilishga qodirdir. Odatda, davlat kafolatlari yetarli darajada ishonchli boʼlmagan qarz oluvchilarga nisbatan 3 O‘zbek tilining izohli lug‘ati. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent. 247-bet. 6 qoʼllaniladi va bu narsa shunga mos ravishda, markazlashtirilgan pul fondidan xarajatlarning oʼsishiga olib keladi. Davlat krediti iqtisodiy kategoriya sifatida ikki koʼrinishdagi – moliya va kredit – pul munosabatlarining oʼrtasida joylashgan boʼlib, shunga mos ravishda, u ham moliyaga va ham kreditga tegishli boʼlgan xususiyatlarga egadir. Moliya tizimining alohida olingan boʼgʼini sifatida esa davlat krediti davlatning markazlashtirilgan pul fondlarini (budjet va budjetdan tashqari fondlarni) shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoniga xizmat qiladi4. Davlat kreditining mazmun-mohiyati u tomonidan bajariladigan funktsiyalar orqali yaqqol namoyon boʼladi. Moliyaviy kategoriya sifatida davlat krediti quyidagi funktsiyalarni bajaradi: • taqsimlash; • tartibga solish; • nazorat. Davlat kreditining taqsimlash funktsiyasi orqali davlatning markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish yoki muddatlilik, haqlilik va qaytaruvchanlik printsiplari asosida ulardan foydalanish amalga oshiriladi. Davlat qarz oluvchi (qarzdor) sifatida maydonga chiqib, oʼz xarajatlarini moliyalashtirishni qoʼshimcha mablagʼlar bilan taʼminlaydi. Sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarda davlat qarzlari budjet defitsitini moliyalashtirishning asosiy manbai boʼlib hisoblanadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat qarzlari orqali olinadigan tushumlar budjet xarajatlarini moliyalashtirishning soliqlardan keyingi ikkinchi metodidir. Bu narsa soliq tushumlarining oshishiga nisbatan budjet xarajatlari oʼsish surʼatlarining yuqoriligi bilan izohlanadi. Shunday qilib, koʼrinib turibdiki, davlat krediti taqsimlash funktsiyasining ijobiy taʼsiri natijasida, vaqt nuqtai-nazaridan, soliq yuki ogʼirligining nisbatan 4 Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 565-bet. 7 tekisroq taqsimlanishiga erishiladi. Davlat qarzlari hisobidan xarajatlarni moliyalashtirish davrida olinayotgan soliqlar miqdori oshmaydi va uning ogʼirlik yuki ortmaydi. Аks holda, yaʼni xarajatlarni moliyalashtirishga davlat tomonidan qarzga olingan mablagʼlar jalb qilinmasa, bu narsani, boshqa sharoitlar teng boʼlgan taqdirda, faqat soliqlar miqdorini oshirish va uning ogʼirlik yukini orttirish evaziga moliyalashtirish mumkin. Shuning uchun ham keyin – olingan kreditlar qaytarilayotgan (uzilayotgan) paytda - soliqlar ularni toʼlash uchun olinmasdan, balki qarzlar boʼyicha foizlarni uzish (qaytarish) uchun ham olinadi. Davlat kreditining nazorat funktsiyasi moliyaning nazorat funktsiyasi bilan organik ravishda qoʼshilib ketgandir. Lekin uning bu funktsiyasi shu kategoriyaning oʼziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan quyidagi xarakterli belgilarga ega: • davlatning faoliyati va markazlashtirilgan pul mablagʼlari fondining ahvoli bilan uzviy bogʼlangan; • qiymatning ikki tomonlama harakatini qamrab oladi, chunki mablagʼlar olinishining qaytarilishi va tiklanishini taqoza etadi; • faqat moliyaviy tarkibiy tuzilmalar tomonidan emas, balki kredit institutlari tomonidan ham amalga oshiriladi. Davlat kreditining nazorat funktsiyasi orqali mablagʼlarning maqsadli foydalanilishi, ularning qaytarilish muddatlari va foizlarning oʼz vaqtida toʼlanishi nazorat ostiga olinadi. Davlat krediti quyidagi bir necha belgilarga koʻra klasssifikatsiya qilinadi: 1) emitentlar boʻyicha: ✓ markaziy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar; ✓ hududiy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar; 2) joylashtirilish joyiga qarab: ✓ ichki qarzlar; ✓ tashqi qarzlar. 8 3) bozorda muomala qilishiga (aylanishiga) qarab: ✓ bozorli qarzlar; ✓ nobozorli qarzlar. Bozorli qarzlar erkin sotiladi va sotib olinadi. Ular budjet defitsitini moliyalashtirishda asosiy boʻlib hisoblanadi. Nobozorli qarzlar erkin ravishda oʻz egalarini almashtirishi mumkin emas. Ular qimmatli qog‘ozlar bozorida muomalada boʻlmaydi. Maʼlum bir investorlarni jalb qilish uchun bunday qarzlar davlat tomonidan chiqariladi va shu investorlarning oʻziga xos boʻlgan manfaatlariga mos keladi. Masalan, g‘arb mamlakatlarida nobozorli davlat obligatsiyalari nodavlat pensiya fondlari, sug‘urta kompaniyalari va kichik investorlarning mablag‘larini jalb qilish uchun chiqariladi. 4) mablag‘larni jalb qilish muddatiga koʻra: ✓ qisqa muddatli (bir yilgacha qaytarish muddati bilan); ✓ oʻrta muddatli (bir yildan besh yilgacha); ✓ uzoq muddatli (besh yil va undan yuqori)5 . Qisqa muddatli qarzlardan budjet daromadlarining kelib tushishi va xarajatlarini amalga oshirishdagi qisqa muddatli uzilishlarni moliyalashtirish uchun foydalaniladi. Odatda, bunday maqsadlar uchun veksellar chiqariladi. Italiyada g‘aznachilik veksellari 3, 6, 12 oylik muddatlarda, Yaponiyada - 60 kunlik, Buyuk Britaniyada - 91 kunlik muddatlarda chiqariladi. G‘aznachilik veksellari ikki yilgachalik muddatlarda chiqariladigan Germaniya bundan mustasnodir. 5) qarziy majburiyatlarning taʼminlanganligiga qarab: ✓ garovli; ✓ garovsiz. Garovli obligatsiyalar konkret yoki aniq mulk bilan taʼminlanadi. Bunday obligatsiyalar xorijning rivojlangan mamlakatlarida tez-tez mahalliy hokimiyat organlari tomonidan muomalaga chiqariladi. Garovsiz obligatsiyalar aniq bir narsa 5 Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 570-bet. 9 taʼminlanmaydi: uning taʼminlanish asosi boʻlib davlatning yoki mahalliy hokimiyat organlarining jami mulki hisoblanadi. Markaziy boshqaruv organlari, odatda, garovsiz obligatsiyalarni muomalaga chiqarishadi. Ularning ishonchliligi juda yuqori boʻlganligi uchun ular qoʻshimcha kafolatga ehtiyoj sezmaydi. 6) toʻlanadigan daromadning xarakteri boʻyicha: ✓ yutuqli qarziy majburiyatlar; ✓ foizli qarziy majburiyatlar; ✓ nol kuponli qarziy majburiyatlar6. Yutuqli obligatsiyalar boʻyicha daromadlarning toʻlanishi lotereyalar asosida amalga oshiriladi. Bu obligatsiyalar katta talabga ega emas. Chunki investorlar tasodifga tayanib emas, balki barqaror daromad olishga intiladilar. Yutuq olishni istaganlar esa lotereya chiptalari sotib olishni ixtiyor etadilar. Bu turdagi qarziy majburiyatlarning asosiysi foizli obligatsiyalar boʻlib, ular boʻyicha daromad kuponlar asosida yilda bir, ikki yoki toʻrt marta toʻlanadi. Investorlarning juda koʻpchiligi ana shunday qarziy majburiyatlarni ma’qul koʻrishadi. Davlatning qisqa muddatli qarziy instrumentlari kuponlarga ega emas. Ular nominalidan chegirmalash asosida sotiladi va nominal bo‘yicha sotib olinadi. Ayrim uzoq muddatli qarziy majburiyatlar ham kuponlarga ega bo‘lmasligi mumkin. Ular bo‘yicha barcha daromadlar asosiy qarzning summasi bilan birgalikda to‘lanadi. Xuddi qisqa muddatli obligasiyalar singari ular ham nominalidan chegirmalash orqali sotiladi va nominali bo‘yicha sotib olinadi. Amaliyotda bunday obligasiyalar nol' kuponli obligasiyalar nomini olgan. 7. Daromadlarni aniqlash metodiga ko‘ra: • barqaror (qat'iy) daromadli qarziy majburiyatlar; • “suzuvchan” daromadli qarziy majburiyatlar. 6 Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 571-bet. 10 Ayrim hollarda qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha qat'iy stavkalar foizlarni to‘lash borasida davlat xarajatlari o‘sishining sabablari bo‘lishi, boshqa bir hollarda esa ular foiz darajasining oshishini kutib o‘tirgan investorlarni qo‘rqitib yuborishi mumkin. Byudjet defisitini qoplash uchun qarzlarni nisbatan yuqoriroq darajada bo‘lgan foiz stavkalarida joylashtirishga to‘g‘ri keladi. Qarz muddati, odatda, 20-30 yilni tashkil etayotgan qarz davri davomida o‘zining qarziy majburiyatlari bo‘yicha ana shunday foizni o‘rnatib, davlat soliq to‘lovchilarning zimmasiga qo‘shimcha xarajatlarni yuklaydi. Amaliyotda bunday vaziyatdan chiqib ketishning ikki varianti mavjud: 1) pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojni qisqa yoki uzoq muddatli qarzlarni va uzoq muddatli qarzlarni (foiz stakasi pasayib ketgan paytda) chiqarish. Biroq bu holda qarz oluvchi yana bitta qarzni chiqarish, joylashtirish va uni qaytarish (uzish) bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlarni amalga oshirishga majbur bo‘ladi. Bundan tashqari, foiz stavkasining oshishini (ko‘tarilishini) kutib, investorlar ikkinchi chiqarilgan qarzga nisbatan o‘z qiziqishlarini namoyon qilmaslik ehtimoli ham bu yerda bor; 2) qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha to‘lanadigan foizlarni sistematik (uzluksiz) ravishda qayta ko‘rib borish. Bu holda yuqorida keltirilgan barcha muammolar hal qilinadi. Hisob-kitob bazasi (asosi) sifatida, odatda, mamlakatdagi banklararo kreditlar bo‘yicha foiz stavkasidan foydalaniladi. Biroq bunday qarzlar o‘zining juda katta kamchiligiga ega, ya'ni qarzdor o‘z xarajatlarini rejalashtirish imkoniyaga ega bo‘lmaydi. 8. Qarz chiqarilgan paytda belgilangan (o‘rnatilgan) qarzni qaytarish muddatlariga qat'iy rioya qilish bo‘yicha qarzdorning majburiyatlariga muvofiq: • muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo‘lgan majburiyatlar; • muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo‘lmagan majburiyatlar. Moliyaviy bozorda keskin o‘zgarishlar sodir bo‘lgan paytda qarziy majburiyatlarni muddatidan oldin qaytarish (uzish) masalasi alohida dolzarblik kasb etadi. Masalan, qarz oluvchi yillik qat'iy daromadli 12%li obligasiyalar chiqargan va bir yildan so‘ng foiz stavkasi pasayib, 6%ga teng bo‘lgan bo‘lsin. Bunday vaziyatda qarzdor (qarz oluvchi) keskin yuqotishlarga, investor esa aksincha, katta yutuqlarga ega 11 bo‘ladi. Agar obligasiyalar muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo‘lgan holda chiqarilgan bo‘lsa, yangi qarzni chiqarish va ularni joylashtirish hamda eski qarzni qaytarib (uzib) investor o‘z yuqotmalarini kamaytirishi mumkin. Qarzlarni qaytarishning (uzishning) ikki usuli bo‘lishi mumkin: • bir vaqtning o‘zida; • qismlarga bo‘lib (qisman-qisman). Agar qarzlar qismlarga bo‘linib qaytarilayotgan bo‘lsa, qaytarish muddatlari bo‘yicha qarz summalarining taqsimlanishga ko‘ra quyidagi uch variant bo‘lishi mumkin: 1) aniqlangan davr, masalan, 4 yil ichida teng qismlarga bo‘lib qaytarish. Bu holda, masalan, qarzning summasi 10 mln. so‘m bo‘lgan bo‘lsa, har yili 2,5 mln. so‘mdan qaytariladi; 2) oshib boriladigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi yil 1 mln. so‘m, ikkinchi yilda – 2 mln. so‘m, uchinchi yilda – 3 mln. so‘m va to‘rtinchi yilda – 4 mln. so‘m. Qarzdorning daromadlari yildan-yilga o‘sib (oshib) borayotgan paytda bu tizim juda qulay hisoblanadi. Masalan, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, ishbilarmonlik faolligining oshishi natijasida soliq tushumlari o‘sishi ko‘zda tutiladi yoki qurilishiga qarziy mablag‘lar jalb qilingan ob'ekt, sekin-astalik bilan o‘z quvvatiga ega bo‘la borib, yidan-yilga kattaroq summadagi foydani keltira boshlaydi; 3) pasayib boradigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi yilda – 4 mln. so‘m, ikkinchi yilda – 3 mln. so‘m, uchinchi yilda – 2 mln. so‘m va h.k. Bunday tizim qarzdor daromadlarining pasayishi yoki xarajatlarining ortishi kutilayotgan paytda afzalliklarga ega va ustuvor ahamiyat kasb etadi. Davlat kreditini boshqarishni keng va tor ma'nolarda ko‘rib chiqish mumkin. Keng ma'noda davlat kreditini boshqarish deyilganda qarzdor, kreditor va garant (kafil) sifatida davlatning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan uning moliyaviy siyosati yo‘nalishlaridan birini shakllantirish tushuniladi. Moliyaviy siyosatning yo‘nalishlaridan biri sifatidagi davlat kreditini boshqarish davlatning boshqaruv va hokimiyat organlari qo‘lidadir. Faqat ular 12 byudjet defisitining umumiy hajmini va demak, uni moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan qarzlarning hajmini, pul muomalasi, kredit, ishlab chiqarish, aholi bandligiga ta'sir qilishning asosiy yo‘nalishlari va maqsadlarini hamda kichik biznes va mamlakat ayrim mintaqalarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha umumdavlat dasturlarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Davlat byudjetining doimiy yoki xronologik tarzda defisitliligi va yuqori darajadagi davlat qarzlarining mavjudligi hozirgi sharoitda sanoati rivojlangan barcha davlatlarga xosdir. Davlatning kredit ekspansiyasi natijasida boshqa qarz oluvchilar moliyaviy bozordan siqib chiqarilayapti, kreditga nisbatan bo‘lgan yuqori foiz stavkalari hamon saqlanib qolmoqda. Davlat qarzlariga xizmat qilish bo‘yicha katta xarajatlar soliq tushumlarining katta qismini o‘ziga tortayapti. Shuning uchun ham byudjet defisiti va davlat qarzini qisqartirish sanoati rivojlangan mamlakatlar boshqaruv organlari tomonidan eng dolzarb masalalardan biri sifatida e'tirof etilayapti. Tor ma'noda davlat kreditini boshqarish deyilganda davlat qarziy majburiyatlarini muomalaga chiqarish va joylashtirish, davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish, davlat qarziga xizmat ko‘rsatish va uni qaytarish (uzish), ssuda va garantiyalar taqdim etish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlar majmui tushuniladi. Davlat kreditini boshqarish jarayonida quyidagi vazifalarni yechish ko‘zda tutiladi: • qarzdorning qarzi qiymatini minimallashtirish; • bozorni davlatning qarziy majburiyatlari bilan ortiqcha to‘lib ketishiga va ular kursining keskin tebranishiga yo‘l qo‘ymaslik; • jalb qilingan mablag‘lardan samarali foydalanish va ajratilgan kreditlarning maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshirish; • kreditlarning o‘z vaqtida qaytrilishini ta'minlash; • moliyaviy siyosat bilan aniqlangan vazifalarni maksimal yechish. 13 Davlat kreditini boshqarishni boshqaruv organlari, moliya va kredit institutlari amalga oshiradi. Uni operativ boshqarish esa mamlakat hukumatining rahbarligi ostida Moliya vazirligining Markaziy bank bilan hamkorligida ta'minlanadi. 1-jadval7 Davlat qarzining mazmun-mohiyatidan kelib chiqib gapiradigan boʻlsak, davlat qarzi har qanday bozor iqtisodiyoti va ochiq bozor yoʻlini tanlagan mamlakatlarga xos boʻlib, agar ulardan foydalanish ustidan toʻliq samarali nazorat olib borilsa, davlat qarzi iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qilgan holda aholi 7 https://parliament.gov.uz/en/articles/321 14 faravonligiga xizmat qilishi mumkin deya olishimiz mumkin. Bunga yaqqol misol sifatida Yaponiyaning iqtisodiy moʻjizasini keltiramiz, ya’ni yaponlar oʻz hukumatlariga ishongan va yetarlicha qarz bergan. 2. O’zbekiston Respublikasi davlat qarzining hozirgi holati tahlili. 1-rasm. Davlat tashqi va ichki qarzi8 1 aprel holatiga, O‘zbekiston hukumati nomidan va davlat kafolati ostida jalb qilingan qarz qoldig‘i dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra 18,2 mlrd AQSH dollari ekvivalentini yoki yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbatan 31,3 foizni tashkil etdi. 8 https://www.mf.uz/ 15 Bu haqda Moliya vazirligi 2020 yilning I choragi bo‘yicha mamlakatning Davlat qarzi holati va dinamikasi bo‘yicha sharhida ma’lum qildi. Xususan, I chorakda davlat tashqi qarzi 0,5 mlrd AQSH dollariga yoki yil boshiga nisbatan 2,9 foizga oshib, 1 aprel holatiga 16,11 mlrd AQSH dollariга yoki YAIMga nisbatan 27,7 foizga yetdi. Bunda, hukumat nomidan jalb qilingan tashqi qarz — 10,9 mlrd va Hukumat kafolatlagan tashqi qarz — 5,2 mlrd AQSH dollari tengligi ma’lum qilindi. Davlat ichki qarzi esa 20,01 trln so‘mni (2,1 mlrd AQSH dollari) yoki YAIMga nisbatan 3,6 foizni tashkil etdi. Shundan hukumat nomidan jalb qilingan ichki qarz — 1,7 trln so‘m (0,2 mlrd AQSH dollari) va hukumat kafolatlagan ichki qarz — 18,3 trln so‘m (1,9 mlrd AQSH dollari). Davlatning aholi, firma, tashkilot, banklar, xorijiy moliya-kredit muassasalari oldidagi qarz majburiyatlari. Davlat oʻz daromadlari bilan harajatlarini qoplay olmay qolganda budjet taqchilligi paydo boʻladi va u qarz koʻtarish yoʻli bilan qoplanadi. Davlat qarzni turli qimmatli qogʻozlar, obligatsiyalar, zayomlar chiqarib sotish, moliya muassasasi (bank)dan ssuda olish va boshqa usullar bilan oladi. Investiitsiya davlat qarzi deb hisoblanmaydi. Davlat qarzining toʻlov davriga koʻra qisqa muddatli va uzoq muddatli, tarkibiga koʻra ichki qarz va tashqi qarz kabi turlari bor. Ichki qarz va uning foizlari milliy pulda, tashki qarz va uning foizlari esa erkin almashtiriladigan valyutada toʻlanadi. Davlat qarzining darajasi, yaʼni qarz yuki qarz va uning foiz summasi yigʻindisini davlat budjeti summasiga nisbati bilan oʻlchanadi, yaʼni toʻlov majburiyati budjetning qancha qismiga teng ekanligi bilan belgilanadi. Davlat qarzining haddan tashqari ortib ketishi iqtisodiyotni izdan chiqaradi, xalq turmush darajasini pasaytiradi (chunki qarzni toʻlash uchun zarur pul budjetda soliklarni oshirish orqali toʻplanadi), mamlakatdagi iqtisodiy faollikni susaytiradi. Tashqi qarzning koʻpayib ketishi milliy mustaqillikka tahdid soladi, undan qutulishi uchun milliy iqtisodiyotni yuksaltirishga ketadigan investitsiyalarni qisqartirish va hatto milliy boylikning bir qismini xorijga sotishga ham toʻgʻri keladi. Vaqtida toʻlanmagan tashqi qarzga qoʻshimcha foiz toʻlanadi, undiriladigan foiz qarzga qoʻshilib, uning miqdori yanada oshadi. 16 2020 yilga kelib, O‘zbekistonning Xitoy oldidagi qarzi 3,006 milliard AQSh dollariga yetadi. Bu raqamlar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining “Fuqarolar uchun byudjet loyihasi”da keltirilgan. Davlatning Xitoy oldidagi tashqi qarzlari 2015 yilning yanvar oyidan 2019 yilning yanvarigacha asta-sekin 1,055 milliarddan 1,964 milliard AQSh dollariga qadar o‘sib borgan. Ya’ni, yiliga taxminan 200-300 million AQSh dollari atrofida qarzdorlik qo‘shilgan. 2020 yilning boshiga kelib, bir yil uchun 1,042 milliard AQSh dollari yoki umumiy qarzning 53 foizi qarzdorlik sifatida qo‘shiladi. Xitoy O‘zbekiston iqtisodiyotidagi eng katta investorlardan biri hisoblanadi. 2018 yilda ikki davlat o‘rtasidagi tovar aylanmasi 6,4 milliard AQSh dollarini tashkil qilgan. Shu yilning avgust oyida Xitoy va O‘zbekiston ustav fondi 1 milliard dollar bo‘lgan investitsiyaviy fond tuzishdi. O‘zbekiston qarzdor bo‘lgan ikkinchi yirik davlat bu – Yaponiya. 2019 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekiston ushbu davlatdan 1,049 milliard AQSh dollari qarz bo‘lgan. 2020 yil boshida bu raqamlar 1,831 milliard AQSh dollariga o‘sadi. 2-jadval9 9 https://www.mf.uz/ 17 2-Rasm, O’zbekiston xorijiy davlatlardan qarzi.10 O‘zbekiston qarzdor bo‘lgan davlatlar keyingi o‘rinlarda, mos ravishda quyidagicha joylashgan: Fransiya - 27 million AQSh dollaridan 573,1 million AQSh dollariga (21 barobar) o‘sgan; Janubiy Koreya - 114,1 million AQSh dollaridan 568,2 million AQSh dollariga (deyarli 5 barobar) o‘sgan; Rossiya - 69,8 million AQSh dollaridan 120,5 million AQSh dollariga (deyarli 2 barobar) o‘sgan; AQSh - 28,9 million AQSh dollaridan 26,7 million AQSh dollariga kamaygan. 2020 yilning boshida O‘zbekiston davlat qarzining umumiy summasi 21,3 milliard AQSh dollari bo‘lishi bashorat qilinmoqda. Bundan, 15,3 milliard 10 https://stat.uz 18 AQSh dollari tashqi qarz hisoblanadi va u quyidagicha taqsimlangan: 3-Rasm, O’zbekiston davlat qarzining umumiy summasi. Mlrd. AQSH dollar11 Xorijiy davlatlardan - 6,7 milliard AQSh dollari; Xalqaro moliya institutlaridan - 7,7 milliard AQSh dollari; Investorlardan - 1 milliard AQSh dollari. Xalqaro moliya institutlari bo‘yicha qarzdorlik esa quyidagicha taqsimlangan: Osiyo taraqqiyot banki - 3,929 milliard AQSh dollari; Jahon banki - 2,795 milliard AQSh dollari; Islom taraqqiyot banki - 869,7 million AQSh dollari. Davlat makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish uchun 2020 yilda yangi qarzlarni olishga limit o‘rnatmoqchi. Endi hukumat nomidan yoki uning kafilligi ostida olinadigan qarzlar miqdori 4 milliard AQSh dollaridan oshib ketmasligi, maqsadli davlat dasturlari uchun jalb 11 https://stat.uz 19 qilingan zayomlar miqdori esa 1,5 milliard AQSh dollaridan oshmasligi kerak. Bu kelasi yil uchun belgilangan limit miqdori. Avvalroq, xalqaro reyting agentliklarida, O‘zbekistondagi davlat qarzlarining kamligini (YaIMning 25 foizidan kam) davlatning o‘z majburiyatlarini bajarish imkoniyatlarini baholashda ijobiy faktor sifatida ko‘rilgan. 2019 yilning mart oyiga kelib Reax Europe xalqaro agentligi mamlakat reytingini milliy va xorijiy valyutalarda “B+”(hukumatning kreditga layoqatligining yetarlicha past darajasi) dan “BB-” (hukumatning kreditga layoqatligining yetarli darajasi) ga ko‘tardi. Sentabr oyida esa, Reax Europe agentligi O‘zbekistonning mustaqil reytingi “BB-” darajada ekanligini tasdiqladi va bu ko‘rsatkich, MDH davlatlari orasida eng past ko‘rsatkichlardan biri ekanligini ta’kidlab o‘tdi. Davlat qarzining joriy holati 2019 yilning yanvar-sentyabr oylarida jami davlat qarzi 4,5 mlrd. AQSh dollar ekvivalentiga yoki yil boshiga nisbatan 30,9 foizga oshib, joriy yilning 1 oktyabr' holatiga O‘zbekiston Respublikasi Hukumati nomidan va uning kafolati ostida jalb qilingan qarz1 qoldig‘i 19,2 mlrd. AQSh dollari ekvivalentini yoki yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan 33,6 foizni tashkil etdi. Davlat qarzlarini boshqarish va u bilan bog‘liq risklarni oldini olish keng qamrovli huquqiy, iqtisodiy va texnologik asoslar orqali amalga oshiriladi. Shu paytga qadar davlat tashqi qarzi bilan bog‘liq barcha munosabatlar 1996-yil 29- avgustdagi Oʻzbekiston Respublikasining “Xorijdan mablag‘ jalb qilish toʻg‘risida”gi 263-I-son Qonuni orqali tartibga solingan boʻlib, davlat qarzlarini iqtisodiy oʻsishni rag‘batlantirish, kreditorlarga oʻz vaqtida ishonchli tarzda toʻlovlarni amalga oshirish, davlat qarzining YaIMga nisbatan yillik limitlarni belgilash va boshqa davlat qarzi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solish zaruriyati “Davlat qarzi tog‘risida”gi qonunni ishlab chiqishni taqozo etdi deyishimiz mumkin. Shu maqsadda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoniga asosan Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan “Davlat qarzi toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi 20 2021-yilning 12-noyabrida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga kiritildi12. Qonun loyihasida davlat qarzini boshqarishga doir asosiy qoidalar va davlat qarzining yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan eng yuqori miqdori belgilanmoqda. Shu bilan birga, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlisi palatalari, Hisob palatasi, Vazirlar Mahkamasi, Markaziy bank va Moliya vazirligining davlat qarzini boshqarish sohasidagi vakolatlari, hamda davlat qarzi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar ochiqligini taʼminlash, jumladan, OAVda yoritib borish va rasmiy veb-saytlarda chop etish boʻyicha qoidalar alohida koʻrsatib oʻtilmoqda. Xususan, davlat qarzini boshqarishda parlament rolini oshirish maqsadida Oliy Majlis palatalariga davlat qarzining cheklangan hajmini belgilash, davlat qarzini boshqarish strategiyasi ijrosini koʻrib chiqish hamda jalb qilingan mablag‘larning maqsadli ishlatilishi toʻg‘risidagi hisobotlarni eshitish vakolatlari berilmoqda. Qonun loyihasida davlat kafolatini berish tizimi takomillashtirish qoidalari va davlat qarzi boʻyicha xatarlarni boshqarish boʻyicha amalga oshiriladigan harakatlar majmui aks ettirilmoqda. Qonun loyihasi davlat qarzini boshqarish jarayoni fragmentatsiyalashuvining oldini olish, davlat qarzini barqaror darajada saqlash, xorijiy kreditor va investorlarning mamlakatning qarzlarni toʻlay olish salohiyatiga boʻlgan ishonchining ortishi hamda davlat tomonidan qarzlarning qulay shartlarda va barqaror narxlarda jalb qilinishi uchun zarur muhit shakllantirishga qaratilgan. Bu qonun loyihasidan avval ilk bora mamlakatimizda davlat qarzini xavfsiz darajada saqlab turish uchun uning cheklangan miqdorlarini qonun bilan belgilash amaliyoti joriy etilgan edi. “2020-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasining Davlat budjeti toʻg‘risida”gi Qonunda 2020-yilda davlat tashqi qarzi shartnomalariga limit 5,5 mlrd. AQSh dollari miqdorida qat’iy belgilab qoʻyildi. Bu amaliyot keying yilda ham mantiqan davom etgan holda Oʻzbekiston Respublikasining “2021-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasining davlat budjeti toʻg‘risida”gi OʻRQ-657-son 12 https://regulation.gov.uz/oz/d/47850. 21 Qonuniga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi nomidan va Oʻzbekiston Respublikasining kafolati ostida jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz koʻrsatkichiga nisbatan 60 foizdan oshmasligi kerakligi belgilab qoʻyildi. Shuningdek, 2021-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasi (Oʻzbekiston Respublikasi hukumati) nomidan va Oʻzbekiston Respublikasining kafolati ostida ichki va tashqi qarzlarni jalb qilish boʻyicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan sof hajmi 5,5 mlrd. AQSh dollari, shundan Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun - 2,2 mlrd. AQSh dollari (shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlari - 5 trln. soʻm), investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun - 3,3 mlrd. AQSh dollari miqdorida belgilanishi qonun bilan belgilab qoʻyildi. Bu koʻrsatkich hukumatni target emas, balki ichki va tashqi shok boʻlgan taqdirda ham davlat qarzining barqarorligini saqlashga qaratilgani bilan ham ahamiyatli13. 2022-yil uchun davlat budjetining parametrlari va 2023-2024- yillarga budjet moʻljallari toʻg‘ridagi 742-sonli Qonunda ham yillik limit va chegarlar belgilandi va davlat qimmatli qog‘ozlarining sof qiymati degan tushuncha kiritildi. Unga koʻra, 2022-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasi nomidan va Oʻzbekiston Respublikasining kafolati ostida tashqi qarzlarni jalb qilish boʻyicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan hajmi 4,5 mlrd AQSh dollari, shundan Oʻzbekiston Respublikasining Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun - 2,5 mlrd AQSh dollari, investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun - 2,0 mlrd AQSh dollari miqdorida belgilandi va Moliya vazirligi tomonidan chiqariladigan davlat qimmatli qog‘ozlarining cheklangan sof hajmi 6 trln soʻm miqdorida belgilangaligini alohida qayd etishimiz mumkin14. Davlat qarzini boshqarishdan asosiy maqsad davlat tomonidan mablagʻ jalb qilish hisobidan Oʻzbekiston Respublikasining Davlat budjeti taqchilligini qoplashga, shuningdek, ijtimoiy va infratuzilma loyihalar hamda rivojlanish davlat 13 O‘zbekiston Respublikasining “2021-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi O‘RQ-657- son Qonuni, 2020-yil 25-dekabr // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi 23.12.2021-y., 03/21/738/1184-son 14 O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 30-dekabrdagi “2022-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi O‘RQ-742-son Qonuni // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 30.12.2021-y., 03/21/742/1229-son. 22 dasturlarini moliyalashtirishga boʻlgan ehtiyojni hamda davlat qarziga xizmat koʻrsatishni oʻz vaqtida eng maqbul xarajat va xatar darajasi evaziga taʼminlash, davlat qarzining oʻrtacha soʻndirish muddatini uzaytirish hamda valyutalar va manbalari boʻyicha diversifikatsiya qilish, davlat tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi valyutasida mablagʻ jalb qilish amaliyotini kengaytirish, davlat qarziga xizmat koʻrsatish bilan bogʻliq xatarlarni oldini olish, bartaraf etish yoki kamaytirishdan iboratdir. 4-rasm. Davlat qarzini boshqarishning asosiy prinsiplari Davlat qarzini boshqarishning asosiy prinsiplari davlat qarzini boshqarish jarayonining barcha bosqichlarida qoʻllanilsagina ijobiy natijalar berishi mumkinligini ham esdan chiqarmasligimiz lozim. Yana bir muhim masalardan biri shuki, davlat qarzini samarali boshqarish turli davlatlarda turli vakolatli organlarga beriladi. Oʻzbekiston Respublikasida Moliya vazirligi davlat qarzini boshqarish sohasida yagona vakolatli organdir. Davlat qarzini oʻrta va uzoq muddatli samarali boshqarish strategiyalarini ishlab chiqishda jahonda katta ta’sir kuchiga ega xalqaro moliya institutlar (Jahon Banki Guruhi va Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi) alohida oʻrin tutadi. Xususan Oʻzbekistonda ham ilk bor ushbu ikki xalqaro moliya tashkilotlarining texnik koʻmagida 2019-yil oktabr oyida 2019-2022-yillarga moʻljallangan “Davlat qarzini boshqarishning oʻrta muddatli strategiya”si ishlab chiqildi va hozirda barcha qilinayotgan islohotlar ushbu hujjatga asoslanib amalga oshirilmoqda. Ushbu strategiyaga muvofiq quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: 23 ✓ davlat qarzlarini boshqarish strategiyasini doimiy tarzda rivojlantirish va yangilab borishni yoʻlga qoʻyish choralarini koʻrish; ✓ yillik qarz olish rejalarini ishlab chiqish va Oʻzbekistton Respublikasining davlat budjeti toʻg‘risidagi qonunida aks ettirish; ✓ har chorakda davlat qarzi holati va dinamikasi sharhi statistik blyutenini ishlab chiqish va jamoatchilikka ochiq ma’lumotlar berish tizimini kengaytirish; ✓ davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini jozibadorligini oshirish hamda individual shaxslar va xorijiy investorlarga DQQ bozorini ochib berish choralarini koʻrish; ✓ davlat qarzlarini muddatlar, investorlar, valyutalar va boshqa muhim jihatlari boʻyicha samarali diversifikatsiya qilish choralarini koʻrish. Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan hamkorlikda “2020-2022 yillar uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat qarzini boshqarish strategiyasi” loyihasi ishlab chiqildi. Strategiya mohiyatidan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi davlat qarzini boshqarishda quyidagi ustuvor maqsadlarga qat'iy rioya qilishni nazarda tutadi. Hukumatning jami qarzga bo‘lgan ehtiyojini eng maqbul narxlarda moliyalashtirish, davlat qarzini jalb qilishda xarajat va xatarlar mutanosibligini ta'minlash hamda davlat qarzi portfelini diversifikasiya qilish. Strategiyani ishlab chiqishda, 2020-2022 yillar uchun O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarzga bo‘lgan ehtiyoji aniqlandi. Hukumatning qarzga bo‘lgan ehtiyojini moliyalashtirishning muqobil strategiyalari tahlil qilindi; Ma'lumot uchun: 2019 yilning 1-11 aprel' kunlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga Davlat qarzini boshqarishning o‘rta muddatli strategiyasini ishlab chiqishda texnik ko‘mak ko‘rsatish maqsadida Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasining qo‘shma texnik missiyasi tashrifi amalga oshirildi. Missiya vakillari tomonidan 2019 yilning oktyabr' oyida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga texnik ko‘mak hisoboti taqdim etildi. Mazkur hisobotda keltirilgan taklif va mulohazalar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan davlat qarzini boshqarish strategiyasida aks ettirilgan. Jahon bankining ta'kidlashicha, O‘zbekiston 24 Respublikasi 2030 yilga qadar yuqori o‘rta daromadli (upper middle-income) mamlakatlar qatoriga qo‘shiladi.9 Bu, o‘z navbatida, mamlakatning imtiyozli kreditlar olish imkoniyatini cheklab, uning qarzga bo‘lgan ehtiyojini tijorat shartlarida moliyalashtirishni taqozo etadi. Shunday ekan, barcha muqobil strategiyalarda mahalliy instrumentlarning jami moliyalashtirish manbalaridagi ulushini oshirish, asta-sekinlik bilan tijorat shartlarida davlat qarzini jalb qilish hamda mahalliy qarz bozorini faollashtirish ustuvor maqsad etib tanlandi. 3. Milliy iqtisodiyotda davlat krediti va davlat qarzini takomillashtirish va boshqarish yo‘llari Davlat qarzini boshqarishni uch bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqichda rikardocha ekvivalentlik uchun shartlar bajariladi, soliqlar va qarzlar o‘rtasida tanlov ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Yetarli shart shunday: soliqlar bir summada tushadi; kelajakdagi daromadlar, xarajatlar va foiz stavkalariga nisbatan noma’lumliklar yo‘q; kapital bozori mukammal; uy xo‘jaliklari uchun vaqt doirasi cheksiz. Unda soliqlarning joriy qiymati budjet xarajatlari bilan belgilanadi. Bunday manzara (davlat uchun “tekin tushlik”ning yo‘qligi) davlat to “Pontsi o‘yinlari”ni boshlaguniga qadar davom etadi. Qarzlar soliqlarning joriy qiymatiga emas, balki yig‘ilish grafigiga ta’sir ko‘rsatadi. Soliqlarni bir dollarga kamaytirish uchun qarzga olingan keyingi har bir dollar kelajakdagi soliqlarning joriy qiymati bir dollarga ko‘tarilganini bildiradi. Biz yuqorida keltirgan shartlar bo‘lganda “e’tiborli” uy xo‘jaligi faqat soliqlarning joriy qiymati bilan qiziqadi. Soliqlarni to‘lash vaqti muhim emas. Qarzlar hisobiga moliyalashtirilgan soliqlarning pasayishi ularning joriy qiymatini o‘zgartirmaydi. Shu sababli soliqlarni pasaytirish iste’mol talabini ham o‘zgartirmaydi. Uy xo‘jaliklari soliqlarning pasayishi bahonasida chiqariladigan qo‘shimcha davlat qimmatli qog‘ozlarini foiz stavkalari uchun biron-bir oqibatlarni o‘ylab o‘tirmay, bajonudil sotib oladilar. Davlat nojamg‘armalarining har bir yangi dollari xususiy jamg‘armalarning navbatdagi dollari bilan qoplanadi va shu sababli milliy jamg‘armalar o‘zgarishsiz qoladi. Bunday rikardocha ekvivalentlik olamida 25 davlat qarzini maqsadga muvofiq boshqarishning 169 hech qizig‘i yo‘q. Qarzning faqat shakli emas, balki miqdori ham hech bir ahamiyatga ega emas. Asosiy shartlarga bir qadar yangiliklar kiritilgandan keyin ham rikardocha ekvivalentlik saqlanib qoladi. Faraz qilamizki, uy xo‘jaliklari kuni yetganda o‘ladigan bandalar. Agar uy xo‘jaliklari altruizmga asoslangan faol avlodlararo o‘tkazmalar tarmog‘i orqali kelajak avlodlarga “bog‘langan” bo‘lsalar, unda ham soliqlar va qarzlardan birini tanlash ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Masalan, soliqlarning pasayishini qarzlar bilan moliyalashtirish boylikning bir qismini avlodlardan ajdodlarga olib o‘tadi. Ammo tipik ajdodlar bu o‘tkazishning qadriga etmaydilar, chunki ular resurslarni avlodlarga ixtiyoriy beradilar. Demak, avlodlar boyligi va u bilan birga iste’mol talabi ilgarigidek qoladi. Rikardocha ekvivalentlikning o‘rinsizligiga eng muhim sabab soliqqa tortishning buzuvchilik samarasidir. Daromad solig‘i qancha, qayerda va qachon ishlash qaroriga ta’sir ko‘rsatsa, xarajatlar va ishlab chiqarishga soliqlar qancha, qayerda va qachon sarflashga va ishlab chiqarish qarorlariga ta’sir etmay qolmaydi. Bunday hollarda iqtisodiy tanlov soliqlarning joriy qiymati bilan birga ularni to‘lash vaqtiga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, kishilar daromad solig‘i stavkalari yuqori bo‘lganda kamroq, bu soliq stavkalari past bo‘lganda ko‘proq ishlashga moyil bo‘ladilar. Bu ikkinchi bosqichda davlat soliq stavkalarini vaqt bo‘yicha ravonlashtirish maqsadlarida qarz tuzilmasini o‘zgartirmoqchi bo‘ladi. Ravonlashtirish soliqqa tortishning buzuvchanlik samarasini pasaytiradi. Empirik nuqtayi nazardan bundan ikki xulosa kelib chiqishi mumkin. Birinchidan, xarajatlar vaqtinchalik yuqori bo‘lganda budjetni defitsitga keltirish lozim. Klassik holat – “harbiy qarzlar”. To‘planib qolgan qarzni moliyalashtirish tinchlik paytida ham soliqlarning o‘sishini talab etadi. Bu o‘sish qarz o‘sishiga mutanosib bo‘lishi lozim. Shunga muvofiq, tinchlik paytida budjetni profitsitga keltirish kerak. Xuddi shu narsa tabiiy ofatlarga ham taalluqli. Ularning oqibatlarini bartaraf etish xarajatlarini, asosan, qarzlar orqali moliyalashtirish, qarzni esa soliqlardan to‘lash lozim. Xarajatlarni qarzlardan to‘lash siyosati xarajatlar o‘sishi vaqtinchalik bo‘lgan hollardagina “ishlaydi”. Agar xarajatlar ko‘p martalab va hamisha o‘sib borsa, unda qarzni moliyalashtirish kelajakda soliqlarning yanada o‘sishini qisman ko‘payib 26 ketgan xarajatlarni qoplash uchun, qisman yangi qarzga xizmat ko‘rsatish uchun bildiradi. Shunday qilib, xarajatlarni uzluksiz ortib borishiga to‘g‘ri javob soliq tushumlarini shunga teng qilib uzil-kesil oshirish, vassalom. Retsessiyaga katta defitsit, yuksalishga past defitsit, yaxshisi profitsit to‘g‘ri keladi. Agar xarajatlar retsessiya vaqtida real daromadga mutanosib qisqarmaydigan bo‘lsa, muvozanatlangan budjet siyosati soliqlar stavkalarini oshirishni talab etadi. Bu talab esa soliq stavkalarini vaqt bo‘yicha ravonlashtirish vazifasiga zid keladi. Demak, davlat retsessiya vaqtida soliqlar stavkalarini o‘zgartirmaslik uchun qarzini ko‘paytirishi lozim. Yuksalish vaqtlarida, real daromad o‘sganda xuddi o‘sha stavkalarda soliq tushumlari ham ko‘payadi. Ikkinchi bosqichda soliqlar va qarzdan birini tanlash muhim, rikardocha ekvivalentlik esa yo‘q. Ammo qarz dastaklarini tanlash hali ahamiyat kasb etmaydi. Foiz stavkalari, narxlar, valyuta kurslari va boshqa o‘zgaruvchanlarga nisbatan to‘la aniqlik bo‘lganda qarz vositalari bozorida maqbul narxlar belgilanishi qarzning har qanday tuzilmasida ham real foiz to‘lovlarining vaqt bo‘yicha aynan bir xil taqsimlanishini ta’minlaydi. Qarz tuzilmasining maqbulligini baholash uchun noma’lumlik mavjud bo‘ladigan uchinchi bosqichga o‘tish kerak. Xarajatlar, real YaIM (soliq bazasi unga bog‘liq) va foiz stavkalari (davlat qimmatli qog‘ozlari daromaddorligi ularga bog‘liq) bo‘yicha ham aniqlik bo‘lmasa, unda soliqlarni maqbullashtirish muammosi noma’lumlik muhitida xarajatlarni moliyalashtirishda o‘rnini qoplab bo‘lmaydigan zararning joriy qiymatini minimallashtirishdan iborat bo‘ladi. Agar davlat va xususiy sektorning ayni bir moliya aktivlaridan foydalanishga imkoniyat bo‘lganda ham bu muammoning mamlakat oldidagi umumiy xatarga aloqasi yo‘q. Faraz qilaylik, davlat o‘z ixtiyoricha valyuta obligatsiyalarini chiqaradi va milliy valutada denominatsiyalangan ayrim obligatsiyalar haqini to‘laydi. Bu o‘zgarish xususiy sektor tomonidan qoplanish harakatlari bo‘lmaganda mamlakat yo‘liqishi mumkin bo‘lgan umumiy xatarni ko‘paytiradi (valyuta xatari hisobiga). Agar milliy valyuta retsessiya vaqtida devalvatsiya qilinsa, unda tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar real ifodada o‘sib ketadi. Ammo, xususiy sektor o‘z portfelidagi milliy valutada denominatsiyalangan obligatsiyalarni valyuta obligatsiyalariga almashtirsa, umumiy 27 xatarni oldingi darajasida qoldirgan bo‘ladi. Xususiy sektorning bunday javobi (ishi) umumiy xatarni davlatning tashqi va ichki qarzlar o‘rtasidagi ixtiyoriy (o‘zboshimchalik) tanloviga “befarq” holga keltiradi. Demak, umumiy xatar soliq bosimining kuchayishidan ko‘riladigan o‘rnini qoplab bo‘lmaydigan zararning joriy qiymatiga xarajatlar va YaIMning salbiy ta’sir ko‘rsatishini ifoda etadi. Noma’lumlik davlatning xatarni tekislab yuborishga qurbi etadigan obligatsiyalarni chiqarishga qiziqishini orttiradi. Masalan, davlat xarajatlar katta bo‘lganda kam daromad beradigan va xarajtlar kam bo‘lganda katta daromad beradigan obligatsiyalarni chiqarishi ham mumkin edi. Ayrim tadqiqotchilar xarajatlar bo‘yicha indeksatsiyalangan obligatsiyalarni chiqarish davlat uchun ma’naviy muammoni paydo etadi deb hisoblaydilar. Xususan, bu davlatni keragidan ortiqcha sarflashga, hatto davomli urushlar olib borishga rag‘batlantiradi (Adam Smit va David Rikardo XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Buyuk Britaniyaga nisbatan shunday dalillarni olg‘a surgan edilar). Balki, ehtimol, shu muammo sabab bo‘lib, xarajatlar bo‘yicha indeksatsiyalangan obligatsiyalar chiqarilmaydi. Xalqaro amaliyot tajribasi shundan dalolat beradiki, hozir dunyoda xalqaro moliya institutlaridan, yirik tijorat banklaridan va boshqa mamlakat hukumatlaridan ma’lum miqdorda tashqi qarz olingan davlat uchramaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, so‘nggi yillarda yuzaga chiqqan jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozining oqibatlarini bartaraf etish maqsadida iqtisodiyotni taraqqiy etgan davlatlar, jumladan, AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va hozirgi vaqtda Gretsiya, Portugaliya va Ispaniya kabi ko‘plab davlatlar o‘z iqtisodiyotiga, ayniqsa, moliya-bank sohasini saqlab qolish maqsadida aynan shu sohaga katta mablag‘larni yo‘naltirish uchun ulkan tashqi qarzlarni olishga majbur bo‘ldi. Ushbu holat esa juda ko‘plab mamlakatlarda katta miqdordagi davlat budjeti taqchilligi bilan birga davlat tashqi qarzlarini keltirib chiqardi. Yevropa Ittifoqiga a’zo va iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar 175 o‘zlarining rivojlanish bosqichida davlat tashqi qarzi va davlat budjeti taqchilligi o‘ziga xos tajribaga egadirlar. Aynan, yevrohudud mamlakatlarida (yevrohudud mamlakatlariga hozirda 27 mamlakat kiradi) Maastrixt shartnomasida Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar uchun “yevro zonasi”da ishtirok 28 etishlari uchun 1993-yil 2-maydan boshlab quyidagi qat’iy mezonlar o‘rnatilgan: - davlat budjeti taqchilligi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3,0 % dan ortmasligi lozim. Agarda belgilangan ushbu normativ buzilsa, uni buzgan davlatga nisbatan iqtisodiy sanksiyalar qo‘llaniladi; - davlat tashqi qarzi miqdori yalpi ichki mahsulotga nisbatan 60,0 % dan ortmasligi lozim (yoki ushbu ko‘rsatkichga barqaror yaqinlashib borishlik mumkin); - inflatsiya darajasi Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlardan eng mo’tadil narx -navo mavjud bo‘lgan uchta mamlakatdagi ko‘rsatkichdan 1,5 % dan ortmasligi lozim; Dunyoning har bir olingan mamlakatida davlat va uning vakolatli organlari o‘zlariga yuklatilgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarni bajarishi uchun ma’lum daromad manbalariga ega bo‘lishi lozimligi barchamizga ma’lum. Ushbu manbalarga soliqlar, turli majburiy to‘lovlar va boshqa soliqsiz daromadlar kiradi. Xuddi shu yerda davlat nima sababdan qarz oladi, degan savolga javob berish lozim. Davlatning qarz olishi, birinchidan, davlat budjetida davlat daromadlari va xarajatlari o‘rtasida muvozanat bo‘lmagan holatda, ya’ni taqchillik yuzaga chiqqanda amalga kelishi mumkin. Ikkinchidan, mamlakatda ko‘p yillik yirik davlat loyihalarini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Uchinchidan, mamlakatdagi favqulodda vaziyatlar (urushlar, tabiiy ofatlar va boshqalar) natijasida, mavjud zaxiralar yetishmay qolganda va alohida turdagi manbalarga murojaat qilishga to‘g‘ri kelganda paydo bo‘ladi. Qarzga xizmat ko‘rsatish me’yori (koeffitsienti) tashqi qarz holatini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Bu ko‘rsatkich mamlakat qarziga xizmat ko‘rsatish to‘lovlari foizdagi ifodasining tovar va xizmatlar eksportidan kelgan tushumlarga nisbati ko‘rinishida bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich davlat tashqi qarzini va davlat tomonidan kafolatlangan tashqi qarzni tavsiflaydi. Ichki qarz va uning foizlari milliy pulda, tashqi qarz va uning foizlari esa erkin almashtiriladigan valutada to‘lanadi. Davlat qarzining darajasi, ya’ni qarz yuki qarz va uning foiz summasi yig‘indisini davlat budjeti summasiga nisbati bilan o‘lchanadi, ya’ni: 29 bunda: D.Q.B – davlat qarz darajasi, D.Q – davlat qarzi, S (%) –foiz summasi, D.B.S-davlat budjeti summasi. To‘lov majburiyati budjetning qancha qismiga teng ekanligi bilan belgilanadi. Davlat qarzining haddan tashqari ortib ketishi iqtisodiyotni izdan chiqaradi, xalq turmush darajasini pasaytiradi (chunki qarzni to‘lash uchun zarur pul budjetda soliqlarni oshirish orqali to‘planadi), mamlakatdagi iqtisodiy faollikni susaytiradi. Tashqi qarzning ko‘payib ketishi milliy mustaqillikka tahdid soladi, undan qutulishi uchun milliy iqtisodiyotni yuksaltirishga ketadigan investitsiyalarni qisqartirish va hatto milliy boylikning bir qismini xorijga sotishga ham to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik yirik Yevropa mamlakatlarida chet elliklar oldidagi qarzdorlik milliy rezervga nisbatan 5 – 7 barobar ko‘p. Bizning qarashimizcha, bu holat anchagina tashvishli va yaqin kelajakda dunyo qarzining jadallashib o‘sish sur’atiga olib keladi. Bu rivojlangan mamlakatlar tomonidan hozirgi kunda davlat qarz majburiyatlarini so‘ndirish uchun qo‘yilgan mablag‘larni yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. 30 Xulosa Har bir mamlakat o‘z xarajatlarini soliqlar yoki qarzlar bilan moliyalashtirishni mo‘ljallaydi va defolt kutilmaydi. Qarz olish davlatni diskontlash yo‘li bilan joriy vaqtga keltirilgan soliqlar undirish zaruratidan ozod qilmaydi. Qarzlar miqdori va shakllarini tanlash soliqlarning kutiladigan joriy qiymatiga ta’sir ko‘rsatmaydi, ammo soliqlar yig‘ish grafigiga va soliqlarning iqtisodiy oqibatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat qarzini boshqarishning maqsadi xarajatlarni moliyalashtirishdan ko‘riladigan zararning joriy qiymatini minimallashtiriladi. Fan yutuqlari davlat qarzini boshqaruvchilar tafakkurida davlat qarzini boshqarish maqsadlariga erishish vositalariga aylanadi. Davlat tomonidan olinayotgan qarzlar bu davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larini moliya bozorlaridan qarz olish yo‘li bilan jalb qilishdagi davlat faoliyatidir. Davlat olayotgan qarzlari davlat nomidan qarz olishni amalga oshirish vakolatini olgan davlat organlarining qarz majburiyatlari hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, ular davlatning qarzdorlik qimmatli qog‘ozlari bo‘lib, bozorda erkin aylanishi mumkin bo‘ladi. Davlat qarzdorliklari ikkita vazifani bajaradi: davlat g‘aznasiga pul mablag‘larini jalb etish va iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish. Davlat qarzlarini boshqarish davlat moliyaviy resurslar fondini shakllantirish va uni taqsimlash tizimini o‘rganish bilan birga, iqtisodiy-matematik modellar orqali amaliyotda vujudga keladigan iqtisodiy muammolarni tahlil qilishda va ularning yechimini topishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni ta'kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi Hukumati xalqaro moliya tashkilotlari va xorijiy hukumat moliya tashkilotlaridan qarz mablag‘larini jalb qilishda konservativ yondashuvga va xatarlarni boshqarish tamoyillariga amal qiladi. Shuningdek, davlat tashqi qarzini makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavfsiz darajada saqlash, uni diversifikasiyalash va xatarlarni samarali boshqarishni ta'minlash maqsadida Moliya vazirligi tomonidan Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan hamkorlikda 2020-2022 yillar uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat qarzini boshqarish strategiyasi ishlab chiqildi.8 31 Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan hamkorlikda “2020-2022 yillar uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat qarzini boshqarish strategiyasi” loyihasi ishlab chiqildi. Strategiya mohiyatidan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi davlat qarzini boshqarishda quyidagi ustuvor maqsadlarga qat'iy rioya qilishni nazarda tutadi. Hukumatning jami qarzga bo‘lgan ehtiyojini eng maqbul narxlarda moliyalashtirish, davlat qarzini jalb qilishda xarajat va xatarlar mutanosibligini ta'minlash hamda davlat qarzi portfelini diversifikasiya qilish. Strategiyani ishlab chiqishda, 2020-2022 yillar uchun O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarzga bo‘lgan ehtiyoji aniqlandi. Hukumatning qarzga bo‘lgan ehtiyojini moliyalashtirishning muqobil strategiyalari tahlil qilindi; Ma'lumot uchun: 2019 yilning 1-11 aprel kunlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga Davlat qarzini boshqarishning o‘rta muddatli strategiyasini ishlab chiqishda texnik ko‘mak ko‘rsatish maqsadida Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasining qo‘shma texnik missiyasi tashrifi amalga oshirildi. Missiya vakillari tomonidan 2019 yilning oktyabr' oyida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga texnik ko‘mak hisoboti taqdim etildi. Mazkur hisobotda keltirilgan taklif va mulohazalar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan davlat qarzini boshqarish strategiyasida aks ettirilgan. Jahon bankining ta'kidlashicha, O‘zbekiston Respublikasi 2030 yilga qadar yuqori o‘rta daromadli (upper middle-income) mamlakatlar qatoriga qo‘shiladi. Bu, o‘z navbatida, mamlakatning imtiyozli kreditlar olish imkoniyatini cheklab, uning qarzga bo‘lgan ehtiyojini tijorat shartlarida moliyalashtirishni taqozo etadi. Shunday ekan, barcha muqobil strategiyalarda mahalliy instrumentlarning jami moliyalashtirish manbalaridagi ulushini oshirish, asta-sekinlik bilan tijorat shartlarida davlat qarzini jalb qilish hamda mahalliy qarz bozorini faollashtirish ustuvor maqsad etib tanlandi. Xulosa qilib aytganda, Davlat krediti va davlat qarzlarini boshqarish va uning maqsadlari O’zbekistonda innovatsion loyihalar olib borish har xil sohalarni rivojlantirish hususan, davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish sohasida, iqtisodiyotni rivojlantirish va investitsiyalarni faol jalb etish sohasida, ijtimoiy rivojlanish sohasida, va ilm-fanni rivojlantirishga qaratilgan. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2023.01.05. 2. O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi. O‘RQ-360-son. 26.12.2013. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2013 y. №52-I-son. 3. O‘zbekiston Respublikasining “2021-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat budjeti to‘g‘risida”gi O‘RQ-657- son Qonuni, 2020-yil 25-dekabr // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi 23.12.2021-y., 03/21/738/1184-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 30-dekabrdagi “2022-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat budjeti to‘g‘risida”gi O‘RQ-742-son Qonuni // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 30.12.2021-y., 03/21/742/1229-son. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29- dekabrdagi “2018-yilda Davlat budjeti asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va parametrlari prognozi to‘g‘risida"gi PQ-3454-sonli qarori. 6. U.O‘roqov. O‘zbekiston Respublikasining budjet kodeksi: mohiyati, ahamiyati va afzallliklari. “Moliya” jurnali 2014 yil, 1-son. 7. U.O‘roqov, I.Irgashev, O.G‘aybullaev. Fuqarolar ishtirokidagi mahalliy budjet. Baktria press, 2022 8. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent. 247-bet. 9. Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 571-bet. 10. O.G‘aybullaev, U.O‘roqov. O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni. Toshkent: Baktria press, 2016. -168 b. 11. I.Mamadjanov, Q.Toparov, U.O‘roqov, O.G‘aybullaev. O‘rta muddatli budjet. Namangan shahar budjeti misolida. Uslubiy qo‘llanma / I.Mamadjanov [va boshq.]. - Toshkent: Baktria press, 2017. -302 b. 12. U.Yu. O‘roqov, J.A.Yomg‘irov. Mahalliy budjetlar barqarorligini ta’minlash masalalari. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS). ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 33 13. Tahlilga asos sifatida Uzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining «Fuqarolar uchun budjet loyixasi» olingan. 14. Taxlilga asos sifatida Uzbekiston Respublikasi Moliya vazirlgining «Fukarolar uchun budjet loyihasi» olingan. Internet saytlari:  https://www.imf.org/en/News/Articles/2019/11/07/sp110719-how-to-use- debt-wisely  https://kun.uz/uz/news/2022/02/19  https://regulation.gov.uz/oz/d/47850.  t.me/minfinuzb  http://mf.uz  http://dmo.mf.uz/  https://stat.uz/uz/