Milliy taraqqiyotning ma’naviy-axloqiy negizlari Reja; 1. Taraqqiyot yo‘lining zaminlari. 2. Milliy taraqqiyotning ma’naviy-axloqiy negizlarining Prezident asarlarida yoritilishi. 3. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, vatanparvarlik, milliy o‘zlikni anglash, o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon etish masalalari. Inson xatti-harakatlarining sifati axloqiy darajasini ko‘rsatadi. Axloq qo‘rquv orqali bilinadi. Axloqni saqlashning o‘zi katta qadriyatdir, vijdonni, soflikni ziyoniz, manfaatsizlikdir. Inson ongli ravishda tanlagan yo‘li orqali boradi, ichki niyatlarni baholash qobiliyatini o‘zlashtirib, chunki aynan u qaror qabul qilish asosida yotadi. Axloqsizlik, g‘azab, boylikka o‘chlik, hasad, shuhratparastlik, g‘urur bilan bir qatorda baholanadi. Va buning teskarisi bo‘lgan axloq esa insonning shohona kuchi va qobiliyatidir. O‘z davrida Epikur “YOqimli yashash aqlli yashashsiz bo‘lmaydi, axloqiy va adolatli hayot, va teskarisi, aqlli yashash mumkin emas, axloqiy va adolatli, yoqimli yashashsiz”1 degan edi. O‘zining “Axloqi Kabir” ya’ni “Katta axloq kitobi” asarida Arastu axloqning mazmun-mohiyati haqida quyidagilarni yozadi: “Gapning lo‘ndasini aytsak, axloq siyosatning tarkibiy qismidir. CHindan ham muayyan axloqiy fazilatlarga ega bo‘lmagan, ya’ni munosib bo‘lmagan odam (taniqli jamoat arbobi sifatida) faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas. Munosib odam bo‘lmoq – fazilatlar egasi – fozil bo‘lmoq, demakdir”2. Bu fikrlardan ma’lum bo‘ladiki, axloq o‘zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g‘urur, tarixiy xotira, ma’naviy 1 Қаранг: Ахелис Т. Этика. История этики и критика ее систем. Явления нравственности. Принципы нравственности. Этика Либроком 2011. - 112 с. 2 Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Риторика. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2011. – 130 б. barkamollik kabi tuyg‘u va tushunchalar bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. CHunki, axloq aynan ana shu ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali oydinlashadi, umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy bir bo‘lagiga aylanadi. Ayni shu ma’noda, Arastu “Axloqiy fazilat lazzatlanish va azoblarda aks etadi: zero lazzatlanish uchun yomonlik qilsak, unda azoblanmaslik uchun go‘zal ishlardan bosh tortamiz”3, - deb yozadi. Arastudan keyin SHarqda Forobiychalik ulkan zot maydonga chiqmagan. Forobiy o‘z bilimi, ma’naviyati, fikr doirasining kengligi bilan SHarqda katta shuhrat qozongan va unga Arastudan keyingi yirik mutafakkir – “muallim as-soniy” – “ikkinchi muallim” degan unvon berilgan. Forobiy “Fozil shahar ahli qarashlari haqida kitob”, “Siyosat al-madaniya” (“SHaharlar ustidan siyosat yurgizish”) va boshqa asarlarida axloqiy fazilatlar haqida o‘z fikr-mulohazalarini bayon qilgan. Jumladan, baxt-saodat tushunchasi haqida fikr yuritib, u “faol aqlga eng yaqin turgan narsadir”4, va: “uning ma’no- mohiyati faol aql bilan qo‘shiluvida yashiringandir”5, - deb ta’kidlaydi. SHuning barobarida Forobiy baxt-saodat fazilatga tashqaridan yopishtirilgan yoki yuklangan amal bo‘lmasdan, balki uning o‘z jinsidan va zotning umumiyligidan chiqqan sifatiy holati ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Zero, baxt – insonning o‘z ichki borligidan qoniqish hissi, hayotdan zavqlanishi va insoniyligidan mamnun bo‘lishdir6. Bundan ko‘rinadiki, inson o‘zini qanchalik o‘rgansa, idrok qilsa, shunchalik axloqan poklanib boradi. Darhaqiqat, axloqiylik bilan uzviy bo‘lmagan bilim qancha kuchli bo‘lsa, shuncha zararlidir. CHunki axloqsiz inson o‘z bilimidan boshqalar va jamiyat zarariga foydalanishi mumkin va bu zarar bilimsiz kishinikidan ko‘p marta ortiq bo‘ladi. Buni eng kamida oddiy kissavur o‘g‘ri bilan kompyuterni yaxshi bilish orqali bankni o‘maradigan odamning jinoyatlari darajalari orasidagi farq misolida ko‘rish mumkin. Mashhur yunon donishmandi Arastu aytganiday, “Kimki bilimda ilgarilab, axloqda oqsaydigan bo‘lsa, bilingki u oldinga emas 3 Қаранг: Ахелис Т. Этика. История этики и критика ее систем. Явления нравственности. Принципы нравственности. Этика Либроком 2011. - 112 с. 4 Қаранг: Форобий. Рисолат фи ал-ақл (“Ақл ҳақида рисола”), –Байрут, 1939. –Б.31. (араб тилида) 5 Қаранг: Форобий. Фалсафату Аристотелис ва ажзои фалсафата ва маротиб ажзоиҳо (“Арасту фалсафаси ва фалсафанинг қисм ва босқичлари”). Мухсин Маҳди таҳрири остида “Матнлар силсиласи”. –Байрут, 1-жилд, 1961. –Б.128. (араб тилида). 6 Абулла Шер. Ахлоқшунослик. Ўқув қўлланма . – Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. – 208-214 б. katta tezlik bilan tubanlik sari ketipti”7. Axloqning bu yuksak vazifasi nemis klassik falsafasining taniqli namoyandasi I.Kant oldinga surgan “kategorial imperativ” g‘oyasida o‘z ifodasini topgan edi. Dinlarda esa bu imperativ g‘oya hurofiy qarashlarda aks etadi. Axloqiy fazilatlarni tarbiyalash barcha fazilatlarning sarchashmasidir. Axloqning amaliy ko‘rinishi axloqiy madaniyat hisoblanadi. Axloqiy madaniyat shaxsning olamga, voqea va hodisalarga, o‘zgalarga va ularning faoliyatiga, o‘z umri va uning mazmun-mohiyati kabi ko‘pdan-ko‘p tushunchalarga munosabati bo‘lib, ularni anglashi, tushunishi va qadrlashi oqibatida o‘z faolligini oshirishga e’tibor sifatida qarash nazariy jihatdan uning mazmun-mohiyatini yanada rivojlantirib boyitib borishda muhim ahamiyatga egadir. SHuning uchun, axloqiy madaniyat va shaxs faolligini mustaqillik bergan imkoniyat va sharoitlarni e’tiborga olib, o‘rganib chiqish kelajagi buyuk davlatning etuk insonlarini tarbiyalashda alohida o‘rin tutadi. Sivilizatsiyaning axloqiy mezonlari tegishli ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘liq ekani ta’kidlanadi. Ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi dunyoqarash prinsiplari ham, u bilan bog‘liq axloqiy mezonlarning o‘zgarishiga olib keladi deb uqtiriladi. Masalan, sivilizatsiya shakllanishining ilk davrlarida ruhoniylardan tashkil topgan ierarxiya qatlamidan, ehromlar, muqaddas davlatchilik urflari, jamiyatni bu dunyodan, tabiatdan yuqori turuvchi olam tomonidan boshqarilishi haqidagi tasavvurlardan kelib chiqadigan tashkillanish strukturalari intizomi kabilar. Sivilizatsiyaning keyingi yuqoriroq bosqichlarida esa ma’lumotli yuqori qatlam tomonidan maxsus tartibga solingan axloqiy meyorlar ishlab chiqiladi. Jamiyat strukturasida sodir bo‘lgan yangi o‘zgarishlar natijastda yangi axloqiy qadriyatlar yaratiladi. “Madaniyat”8 tushunchasining SHarq va G‘arbdagi talqinlariga kirishar ekanmiz, avvalo madaniyatshunoslikka bag‘ishlangan maxsus ishlarda lotincha lug‘aviy ma’nosi “ishlov berish”ni anglatuvchi bu tushunchaning 1000 ga yaqin ta’rifi mavjudligini ta’kiblab o‘tishimiz joiz. Ushbu talqinlar 7 Қаранг: Иодль Ф. История этики в новой философии: Кант и этика в девятнадцатом столетии. Пер. с нем. Либроком 2011. 528 с. 8 Биз бу ерда моддий маданият ҳақида эмас, маънавий маданият ҳақида фикр юритамиз. Зеро моддий маданият маънавий маданиятнинг махсули бўлгани учун ва , қолаверса, у маънавий маданиятнинг конкретлашган, айримликдаги ифодаси бўлгани учун, бизнинг таҳлилимизда шу маънавий асосини таҳлил этиш етарлидир. labirintida adashib qolmaslik uchun esa avvalo ularning birqancha tiplari mavjudligiga e’tibor berish kerak. Ular quyidagicha: 1. Tavsifiy talqin. Ushbu talqinda madaniyat tushunchasi inson faoliyatining barcha xillarini, ularning turli namunalarini o‘z ichiga oladi: turli tillar, kitoblar, tasviriy san’at asarlari, urf-odatlar, dinlar. 2. Tarixiy talqin. Bu talqinda madaniyat deyilganda insoniyat tomonidan yaratilgan barcha narsa va hodisalar, ya’ni suniy tabiat nazarda tutiladi. 3. Normativ talqin. Bunda madaniyat qadriyatlar majmuasidan iborat bo‘ladi. 4. Mafkuraviy talqin. Bunda madaniyat avloddan avlodga o‘tib keladigan g‘oyalar oqimini tashkil etadi. Va ho kazo. Madaniyat talqinlarining bunchalar ko‘pligi ushbu hodisaning juda murakkabligini bildiradi. YUqoridagi talqinlar tipologiyasida shu murakkab hodisaning muayyan biron tomoni oldinga surilgan, umumiy va yagona talqin esa yo‘q. Falsafaning vazifasi shu talqinlar orasidan eng umumiy va to‘g‘risini ajratib ko‘rsatishdan iborat. Lekin, yuqorida ko‘rganimizday, hozirgi davr falsafasining krizis xolatida ekani uning bu vazifasiga tayanish qiyinligini ko‘rsatadi. SHunga qaramay, bu borada falsafiy tafakkurda oldinga surilayotgan asosiy g‘oyalarni iloji boricha chuqurroq tahrir etib, ular orasidan o‘z yondoshuvimizni ajratib olishga harakat qilish joiz va zarur. Avvalo, Rossiyada nashr etilgan “Eng yangi falsafiy lug‘at”da berilgan ta’rifga to‘xtalamiz. “Madaniyat, - deyiladi unda, - ijtimoiy hayotning barcha asosiy tomonlarini qayta ishlash va o‘zgartirish uchun sharoit bo‘lib xizmat qiladigan, biologiyaviy jarayonlardan yuqori bo‘lgan, tarixan rivojlanib boradigan insoniy faoliyat va aloqalarning dasturiy tizimidir. Madaniyat binosini (korpusini) tashkil etadigan faoliyat, xatti-harakat va aloqa dasturlari turli xildagi shakllar rang-barangligida namoyon bo‘ladi: bilim, ko‘nikmalar, norma va ideallar, faoliyat va xatti harakat namunalari, g‘oyalar va farazlar, ishonch va e’tiqod shakllari, ijtimoiy maqsad va mo‘ljallar va h.k. SHularning hammasi birgalikda va o‘zgaruvchanlikda tarixan to‘plab (jamlab) boriladigan ijtimoiy tajribani tashkil etadi. Madaniyat faoliyat, xatti-xarakat va odamlar orasidagi aloqalar dasturlarini o‘ziga jo etadi, ularni avloddan avlodga uzatadi (translyasiya qiladi) va yangilab turadi “.9 Ushbu ta’rifning asosiy kamchiligi, bizningcha, avvalo uning juda murakkabligi, mavhumligi, nokonkretligidadir va cheklanganidadir. Zero, unda madaniyatning ijtimoiy hodisa sifatidagi barcha ikir-chikirlari sanab o‘tilgan esada (ta’rifni murakkablashtirgan jihat), uning eng muhim, zaruriy belgisi (xarakteristikasi) - inson faoliyatini va xatti-harakatlarini yo‘naltiruvchi vazifasi mutlaqo nazardan soqit qilingan. Madaniyatga ayni shunday, cheklangan yondoshuv aslida, nafaqat sobiq sovet madaniyatining, balki butun hozirgi davr G‘arb madaniyatining krizisi asosida yotgan asosiy faktordir. Zero, bu qarash ayni G‘arb dunyoqarashida shu kungacha madaniyatga XU11- XU111 asr marifatparvarlik davrida shakllangan shaxs va jamiyatning tabiat ustidan hukmronlik qilish ko‘rsatkichi sifatida qarashning natijasidir. Tabiat ustidan hukmronlik qilish imkonini beradigan asosiy vosita esa shu kungacha fan va texnika bo‘lib keldi. SHuning uchun ham madaniyatni G‘arbcha tushunish mazmunida vijdon, haqiqat, ezgulik, mehr-oqibat, hamdardlik, fidoyilik, muhabbat, ruhiyat(ma’naviyat) kabi sof sharqona qadriyatlarga o‘rin yo‘q. Ular asosan dinga va o‘tmish madaniyatiga ko‘proq xos tushunchalarga aylangan. SHuning uchun G‘arbda ma’naviy madaniyat deyilganda asosan intellektuallik, texnika va texnologiya bilan qurollanganlik nazarda tutiladi. SHundan kelib chiqib, odatda hozirgi davrda G‘arbda ko‘pchilik kishilar o‘zlarini SHarq kishilaridan ancha madaniyatli hisoblashadi. Vaholanki, G‘arbda ham ilgari madaniyatga ayni SHarqniki kabi qarash mavjud bo‘lgan va shu qarashlarni saqlash va himoyalashga intilishlar hozir ham mavjud. Lekin, ilmiy dunyoqarash, fan texnika taraqqiyotining keyingi davrlari mobaynida bunday yondoshuv tobora cheklanib bordi. SHuningdek, postsovet Rossiyasida ham endilikda madaniyatga G‘arbnikidan mutlaqo boshqacha yondoshuv mavjudligi diqqaga sazovor. Masalan, V.Porus madaniyatga quyidagicha ta’rif beradi. “Madaniyat - deydi U,- inson xulqu atvori, ijodi, har qanday faoliyatining bosh qoidalariga (prinsiplariga) aylangan o‘zini-o‘zi ichdan (ruhiy, ma’naviy) tiyib (jilovlab) 9 Можейко М.А. Культура // Новейший философский словарь: 3-е изд., исправл. - М.: Книжный Дом. 2003. — 1280 с. turishning poydevoriy tizimidir. Madaniyatli inson shunchaki qizil gap uchun emas, balki jiddiy ravishda “Men hech qachon, hech qanday sharoitda bunday (yomon, noto‘g‘ri) ish qila olmayman. CHunki, agar shunday ish qilsam, men odam bo‘lmayman” deb ayta oladigan insondir.””10 (Bu erda va ishimizning butun keyingi mazmunida “madaniyat” deyilganida asosan ma’naviy madaniyatni nazarda tutamiz.) Bu erdagi “Men hech qachon, hech qanday sharoitda bunday (yomon, noto‘g‘ri) ish qila olmayman. CHunki, agar shunday ish qilsam, men odam bo‘lmayman” degan ibora SHarq ma’naviyatidagi “vijdon” tushunchasiga (rus tilida esa “sovest”ga ) to‘g‘ri keladi. Nemis mumtoz faylasufi I.Kant ta’limotida esa bu tushunchalar o‘rniga “kategorial imperativ” degan maxsus atama ishlatilgan. Bu atama islom diniy falsafasida “shariat”, xristian diniy falsafasida “qonun”, yunon falsafasida “etika”, Xitoy falsafasida “dao” deb atalgan ta’limotlar mazmuniga kirgan asosiy tushunchalardan (kategoriyalardan) biridir. Porus tomonidan berilgan ta’rif, bizningcha, ancha tolerant va, ayni paytda, konkretroqdir. SHuningdek, bunda inson xatti-harakatlarini yo‘naltiruvchi faktor ham mavjudligi diqqatga sazovor. Bu faktor V.Porusda “vijdon”ga, I.Kantda esa “qalb (yurak) qonuni”ga to‘g‘ri keladi. Mashhur nemis faylasufi yurakdan chiqarib aytgan “Qancha ko‘p va uzoq o‘ylasam, har safar qalbimni shuncha ko‘p va avvalgidan kuchliroq hayrat va ehtirom bilan to‘ldiruvchi ikki narsa bor: biri boshim uzra yulduzli osmon, ikkinchisi qalbimdagi axloq qonuni”11 degan gapi ayni shu haqidadir. U o‘z qalbidagi shu axloq qonunini lotincha “imperativ” tushunchasi bilan ifodalagan edi. “Imperativ” tushunchasi “hukmronlik qiluvchi” degan ma’noni anglatadi. Bu bilan faylasuf o‘z qalbidagi vijdon uning hukmdori, hatti-harakatlarini yo‘naltiruvchi kuch ekanini ta’kidlaydi. Kantning “yulduzli osmon” dan hayratlanishi esa uning bu olam naqadar buyukligidan, uning yaralishi hikmatidan hamisha lol qolishini ifodalaydi. SHunday qilib, I.Kantning “kategorial imperativi”, har bir inson xulqu atvorini ichdan (yurakdan) 10 Порус В.Н. Обжить катастрофу. Своевременныее заметки о духовной культуре России// Вопросы фмлософии. 2005, № 11 . 27- б 11 Кант И. Сочинения. - М., 1965.Т.4.Ч.1. 499- б. yo‘naltirib, belgilab, nazorat qilib turadigan qonun sifatida namoyon bo‘ladi va u individ madaniyatining asosini tashkil etadi. Biz madaniyatning yuqoridagi ikki (Kant va Porus) ta’rifi ham to‘g‘riligini tan olganimiz holda oldimizda turgan maqsadni amalga oshirish uchun uni yanada ham to‘liqroq, kengroq va tushunarliroq qilish mumkin va kerak deb o‘ylaymiz. Bizningcha, madaniyat inson va insoniyat hayotining ma’no va maqsadini to‘g‘ri ko‘rsatib bera oladigan hamda uning faoliyatini shunga muvofiq yo‘naltira oladigan g‘oyalar, tasavvurlar va his-tuyg‘ularning organik birligidan iboratdir. Ushbu ta’rifning afzalligi shundaki, unda avvalo hayotning ma’nosini belgilab beradigan faktor nimalardan iboratligi konkret ko‘rsatadi.12 To‘liqroqligi shundaki, unda madaniyatning boshqa odatiy ta’riflarida hisobga olinmaydigan muhim faktor - his-tuyg‘ularga ham e’tibor qaratildi. Bunda biz insoniyat dunyoqarashning eng teran asosi bo‘lgan ezoterik ta’limotlarda his-tuyg‘ular, ayniqsa fidoyi (beminnat, pok) muhabbat (ishq) tuyg‘usi harqanday bilim yoki g‘oyadan muhimroq o‘rin egallashini hisobga oldik. Ta’rifning kengligi esa shundaki, u nafaqat individga, balki butun insoniyatga nisbatan keltirildi. Ta’rifning kengligi esa biz tahlil etmoqchi bo‘lgan asosiy mavzu, ya’ni “globallashuv davri insoniyat hayotining ma’nosi muammosi”ni yoritish ehtiyojidan kelib chiqdi. Lekin shuni alohida ta’kidlash joizki, hozirgi davr SHarq falsafasida biz bergan ta’rifdan chuqurroq va konkretroq yondoshuv ham mavjud. Bu yondoshuv Hind ezoterik faylasufi Aurobindo Gxoshga13 tegishli bo‘lib, uning uqtirishicha, “Madaniyat ruh, intellekt va vujud (tana) orasida uyg‘unlikka erishuv demakdir.”14 Bunda madaniyat insonni tashkil etuvchi uch asosiy jihat - vujud, aql va ruh - uyg‘unlashuvining mezoni (kriteriysi) sifatida maydonga chiqadi. 12 Албатта, инсон ҳаётининг маъноси масаласининг ўзи ҳам ҳали жиддий изланишни талаб қилади ва биз ишимизнинг навбатдаги қисмида бу масалага иложи борича чуқур тўхталишга ҳаракат қилиб кўрамиз. 13 Ауробиндо Гхош (1872-1950) – ҳинд мистики ва файласуфи. Англяда ўқиган. Ҳиндистонга қайтгач, Ҳиндистон озодлиги учун курашга раҳбарлик қилган. Ўз асарларида Платон, Брэдли ва Бергсон ғояларига ҳамфикрлик билдирган. Ҳиндистоннинг бешинчи Ведаси деб шарафоанаётган “Интеграл йога” таълимотининг асосчиси. Ғарбда Ж.Гербер унинг шогирди ва издоши бўлган. Ромен Роллан уни “Давримизнинг жуда буюк мутафаккири” деб ҳисоблаган. Робиндранат Тагор эса Уни “Ҳинд қалбининг овози” деб улуғлаган. Ҳиндистонда уни “Шри Ауробиндо”деб улуғлашади. “Шри” қўшимчаси ўзбек тилидаги “ҳазрат” тушунчасига мос келади. 14 Шри Ауробиндо. Основы индийской культуры. Санкт-Петербург. 1998. – Б.136. Ushbu ta’rifning biznikidan ustunligi shundaki, unda inson ma’naviy evolyusiyasining uch asosiy parametri - ruh, intellekt va vujud – konkretlikda qamrab olingan va ular orasidagi uyg‘unlik sharti alohida uqtirilgan . SHuning uchun ta’rif mutloq to‘liqlik va konkretlik kasb etgan. Bu ta’rif ruhiy jihatga e’tibor qaratilgani bilan madaniyatga G‘arbcha yondoshuvlardan farqlanadi. Ayni shunga ko‘ra bu ta’rif umuman SHarq madaniyati bilan va, xususan, o‘zimizning teran va buyuk milliy ma’naviy qadriyatlarimiz bo‘lgan tasavvuf ta’limoti bilan uzviy va uyg‘un. Ammo bizning evropalashgan (g‘arblashgan, moddiyunlashgan) hozirgi (postsovet davridagi) ongimiz umuman olganda uni teran qabul qilishga xali yaxshi tayyor emas. Zero unda biz bilmagan “ruh” tushunchasi fundamental kategoriyalardan biri sifatida qatnashmoqda. SHuning uchun madaniyatni tushunishning dastlabki bosqichida biz keltirgan ta’rifdan foydalanish qulayroq. Lekin bu ikki ta’rif uchun umumiy bo‘lgan bir g‘oya bor. Bu ularning ikkisida ham madaniyatning teran ildizi, inson hayotining qandaydir oliy ma’no-mohiyati mavjudligi haqidagi g‘oyadir. Lekin, agar biz “ruh” nimaligini tasavvur eta olsak , u holda A.Gxoshning ta’rifi biznikidan ancha teran, to‘liq va konkretligi ma’lum bo‘ladi. SHuning uchun mazkur ishimizning navbatdagi boblarida “ruh” tushunchasiga oydinlik kiritishga urinib ko‘ramiz. SHunda o‘z ta’rifimizni A.Gxoshniki bilan almashtirishimiz ham mumkin bo‘ladi. Hozircha biz “ruh” madaniyatning abadiyatga dahldor aspekti ekanini ta’kidlab o‘tish va ayni shuning uchun ham ruhiyatga tayangan madaniyat va sivilizatsiya vayron bo‘lmasligini ta’kidlash bilangina cheklanamiz. To‘g‘ri, G‘arb mutafakkirlari orasida ham madaniyatning tub asosini ruh, ruhiyat tashkil etishi haqidagi fikrlarni oldinga surganlar bo‘lgan. Masalan, nemis faylasufi V.fon-Gumboldt madaniyatni tarixda amal qiluvchi xalq “ruhi” deb qaragan, uni xalqni organik bir butun sifatida tashkillaydigan jihat sifatida talqin etgan. Uning “Tarixiy bilish” nazariyasiga ko‘ra jahon tarixi inson bilimlaridan yuqori turuvchi ruhiy kuch faoliyatining natijasidir, shuning uchun bu kuchni sababiylik nuqtai nazaridan tushunish mumkin emas. “Men o‘z qalbimda tug‘iladigan har bir hodisa yagona bir kuchning nuzuloti bo‘lib, bir butunlik tashkil etishini va har bir ayrim deb qaraladigan narsa ayni shu kuch bilan yo‘g‘rilgan kabi shu kuchning belgilariga ega bo‘lishi kerakligini chuqur his etaman”, - degan edi Gumboldt.15 Vaholanki, bu fikrlar tasavvuf ta’limotining “Vahdati vujud” haqidagi ta’limoti bilan uyg‘un. Nemis falsafasida Gyote, SHelling kabilar ham Gumboldtniki kabi g‘oyalarni oldinga surganlar. Lekin, G‘arb falsafiy tafakkurida bu g‘oyalar, tasavvuf yoki boshqa SHarq ta’limotlaridagi kabi ommalashgan emas, balki juda noyob hodisalar edi. SHuning uchun ham G‘arbda tez orada ratsionalizm tamoyili g‘alaba qildi va uning asosida fan va texnologiya gurkirab rivojlandi. Xatto Gegelning “Mutloq ruh”ni ulug‘lagan idealistik falsafasi ham ratsionalistik xarakterdagi falsafa edi. Buning uchun uning ta’limoti keyinchalik, XX asr o‘rtalarida “panlogizm” deya talqin etildi. SHuning uchun XX asr G‘arb falsafasida ham “ruh” tushunchasi xatto butkul iste’moldan ham chiqib ketishga ulgurgan edi. SHuning uchun ham bu davr qomusiy lug‘atlarida ruh, jon, qalb kabi tushunchalar xatto uchramaydi. Buning asosiy sababi shundaki, bu davrga kelib dunyoni ilmiy manzarasida ham, butun insoniyat borlig‘ida ham juda katta, global o‘zgarishlar sodir bo‘ldi va global muammolar yuzaga chiqdi. Fan mikroolam va makroolamni bilishda katta marralarga erishdi va bu uning tabiat ustidan behad hukmronligini ta’minlaydigan texnologiyalarni yaratishiga olib keldi. Buning natijasida insoniyat makondagi cheklanish doirasidan ancha tashqariga chiqdi, global makonda harakatlanish imkoniyatini qo‘lga kiritdi. Ikkinchi tomondan, jahon miqyosidagi iqtisodiy tizimlar (jahon bozori, xalqaro banklar, transkontinental monopoliyalar) tashkil topdi; ayrim mamlakatlarda bo‘layotgan ishlardan butun dunyoni xabardor qiladigan global informatsiya (axborot) tarmog‘i vujudga keldi (informatsion cheklanish barham topdi); ko‘p mamlakatlar birgalikda echishi mumkin bo‘lgan ekologik muammolar yuzaga chiqdi; bir emas, bir necha o‘nlab xalqlar va davlatlarni qamrab oladigan, odamlarni mislsiz qirilishiga olib kela oladigan jahon urushlari chiqishi xavfi tug‘ildi va h.k. Fan va texnika taraqqiyoti avvallari inson jismoniy quvvatlarini kuchaytigan vositalarni ishlab chiqqan bo‘lsa, endilikda uning intellektual qobiliyatlarini kuchaytiradigan vositalar ishlab chiqildi. 15 Грицанов А.А. В.фон-Гумбольдт.// Новейший философский словарь: 3-е изд. М.: Книжный Дом. 2003. SHu jarayonning oqibati o‘laroq endilikda G‘arb falsafasida madaniyatning ikki tipi – ommaviy va elitar madaniyat bir-biridan keskin ajratiladi. Ammo ommaviy va elitar madaniyatni xalq madaniyatidan va milliy madaniyatdan farqlash zarur. Halq madaniyati (ingliz tilida “folklor”) deyilganida odatda madaniyatning o‘z ildizlari bilan xalq o‘tmish tarixi bilan tutashib ketadigan, o‘tmishda shakllangan qadriyatlarga tayanadigan, milliy xarakterni aks ettiradigan jihati nazarda tutiladi. Xalq madaniyatining o‘ziga xosligi uni yaratgan konkret mualliflarning yo‘qligida, ularning rivoyat (mif), asotir, afsona, epos, ertak, ashuvla, raqslar, xatto latifalar, ommaviy bayram va urf odatlar tarzida namoyon bo‘ladi. Xalq madaniyati an’anaviyligi (traditsiyaviyligi), jamoaviyligi, teran ildiz otgani va barqarorligi bilan xarakterlidir. Milliy madaniyat tushunchasining falsafaga kiritilishi esa barcha xalqlar uchun umumiy bo‘lgan yagona madaniyat mavjud bo‘la olmasligi, har bir millatning faqat o‘zigagina xos madaniyati mavjud ekanini ta’kidlovchi, masalan, N.YA. Danilevskiy, O. SHpengler, A. Toynbi konsepsiyalar shakllanishi bilan bog‘liq. Har ikki tushunchaning ham madaniyatni xarakterlashda o‘z o‘rni bor. Birinchisida (“xalq madaniyati” tushunchasida) madaniyatning eng umumiy, muallifsiz tarixiy ildizi mavjudligi nazarda tutilayotgan bo‘lsa, ikkinchisida uning xalqlar millatlarga ajralganidan keyingi differensiallashgan, o‘ziga xoslik kasb etgan tarixiy shakllari vujudga kelgani hisobga olinmoqda. SHu ma’noda bularning ikkisi ham madaniyatning umumiy ta’riflari emas, balki uni evolyusiya jarayonida tushunishga xizmat qiluvchi muhim tushunchalardir. Va milliy madaniyatlarda internatsional tomonlarning mavjudligi, bir tomondan, barcha millatlarning bir vaqtlar hali millatlarga ajralmagan tarixiy davrdagi yalpi umumiy, differensiallashmagan , muallifsiz tarixiy ildizi mavjudligi tufayli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, millatlar madaniyati taraqqiyoti mobaynida ularning o‘zaro bog‘lanib, aloqa qilganlari natijasida shakllangan yangi umumiyatlarning yuzaga kelishi tufaylidir. Sobiq ittifoq mafkurasi madaniy aloqalar kuchaytirilsa, keyinchalik millatlar madaniyati bir-birini boyitadi, millatlar orasida tafovut qolmaydi, degan g‘oyani oldinga surgan va ayni shu ishni amalga oshirish niyatida bo‘lgan edi. Agar, g‘araz aralashmagan bo‘lsa, bu niyat o‘z holicha yaxshi. Lekin, barcha millatlar o‘z tarixiy ildizlari bilan qayta bog‘lanmaguncha bu uning amalga oshmasligi ravshan. Vaholanki, markscha mafkura bu ildizni inkor etib kelgan edi. Umuman, hozirgi davrda butun insoniyat bu ildizdan mutlaqo uzoqlashib ketgan. SHuning uchun endilikda milliylikni bartaraf etadigan har qanday ongli yoki ongsiz jarayonlar millatni o‘ldirish bilan tengkuchlidir. SHu ma’noda globallashuv jarayoni millat hayoti uchun juda xavfli va mamlakatimiz rahbarining milliy o‘zlikni shakllantirish va rivojlantirish yo‘lidagi chaqiriqlari quruq shior emas, badki endilikda hayot- mamot masalasidir. Millatning o‘limi esa uning o‘z ma’naviyati, madaniyatining yo‘qolishidadir. Elitar madaniyat deyilganda G‘arb falsafasida, xususan, elitar madaniyat mafkurchisi bo‘lgan X.Ortega-i-Gasset jamiyatning ijodiy daholari, sara insonlar (elita16) tomonidan yaratiladigan yangi, noyob, individual, hech qachon takror yaratib bo‘lmaydigan san’at, adabiyot, musiqa asarlarini tushunadi. Ushbu madaniyat keng omma tomonidan tushunilmaydigan va hammaga tushunarli bo‘lish maqsadini ham ko‘zlamaydigan madaniyatdir. U faqat san’atning o‘zigagina xizmat qiladi va faqat elita tomonidan tushunilishi mumkin bo‘lgan madaniyat hisoblanadi. Bu asarlarni tushunish omma bilmaydigan maxsus san’at tilini bilishni taqozo etadi. SHu ma’noda elitar madaniyatni oliy (yuqori) madaniyat deb ham ataladi. Masalan, Kafka asarlari, Pikasso rasmlari G‘arbda shunday asarlar hisoblanadi. Lekin oliy madaniyat xalq va millat madaniyati ildizlaridan ozuqlanadi va unda millat madaniyati taraqqiyoti akslanadi. Bu asarlar asrlar o‘tgach, jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida, masalan, CHaykovskiyning “Kichik oqqushlar raqsi” yoki Vivaldining “Yil fasllari” asari kabi hamma uchun tushunarli bo‘ladigan 16 Элита деганда бу ерда жамиятнинг юқори, ҳукмдорлар қатлами, аслзодалар эмас, балки руҳан, ахлоқан ва эстетик жиҳатдан юксак, буюк истеъдодга эга бўлган инсонлар тушунилади. Бундай шахслар жамиятнинг барча қатлами орасидан чиқиши мумкин ва улар жамиятни ҳам бошқаришга қодир ҳисобланади. Улар руҳий аслзодалар деб қаралади. vaqt kelishi mumkin. Unda bu madaniyat barchaning umumiy madaniyatiga aylanadi. Elitar madaniyat tushunchasi aslida yangi emas. Bu madaniyatning ko‘pqatlamli xodisa ekanini ifodalaydigan qarash bo‘lib, bu hamma davrlar madaniyatiga xos bo‘lgan. “Madaniyat, - deydi, masalan, N.A. Berdyaev, - ierarxiya tashkil etadi. Uning ichki mazmunida bu qadriyatlarning aniq pog‘onaviy tartiblashuvi mavjud...”17 CHindan ham, qadimdan madaniyat turli qatlamlarni tashkil etgan. Masalan, ilohiy bitiklar, muqaddas kitoblarga jo bo‘lgan mazmun payg‘ambarlar, kohinlar, avliyolargagina tushunarli bo‘lgan. Ular o‘z madaniyatlarining sirini (mistik mazmunni) saralab olingan izdoshlargagina etkazganlar, omma esa “rivoyatlar” bilan qanoatlanishiga to‘g‘ri kelgan. O‘rta asrlarning boshlarida Injilning savodi yo‘q kishilar uchun mo‘ljallangan, ko‘p rasmlardan iborat soddalashtirilgan varantlari mavjud bo‘lgan. Hamma savodxon bo‘lgan davrlar kelgach, madaniyatning ommabop (saviyasi yuzaki, oldi-qochdi, qaltis ishqiy va boshqa sargushatlardan tashkil topgan, keng omma ko‘ngilxushligiga mo‘ljallangan) mazmuni ham shakllandi, kengaydi va rivojlandi. Quyida madaniyatning ayni shu mazmuni haqida gap ketadi. Ommaviy madaniyat elitar madaniyatdan farqli o‘laroq har kim tushuna oladigan, lekin bahosi oliy bo‘lmagan madaniyat hisoblanadi. U jamiyat ko‘pchilik a’zolarining (ommaning) oliy (elitar, yuqori) qatlam madaniyatidan orqada ekanining ko‘rsatkichi bo‘ladi. Ommaviy madaniyat elitar madaniyatga nisbatan juda tez o‘zgaruvchan, harqanday yangilik, moda orqasidan ergashuvchi , har bitta yangi hodisaga javob berishga hozir ekani bilan ham xarakterli. Elitar madaniyat namoyandalari uchun eng muhimi o‘z g‘oyalarini, tuyg‘ularini o‘z asarlarida ifodalashdan iborat bo‘lsa, ommaviy madaniyat uchun eng muhimi bu asarlar tufayli keladigan daromad hisoblanadi. Ko‘pchilik G‘arb faylasuflari (F. Nitsshe,O.SHpengler, M. Veber, N. Berdyaev, Z. Freyd, E. Fromm, K. YUng, Dj. Bentam, D. Rismen, F. Livis, D. Tompson, R. Vilyams, R. Xoggart) ommaviy madaniyatni negativ baholaganlar, uni xalq madaniyatlari an’anaviy shakllarining o‘rniga kelgan 17 Бердяев Н.А. Воля к жизни и воля к культуре.// Слово. 1990. №1. maxsus madaniyat tipi deb qaraganlar. Ularning asarlarida “ommaviy madaniyat” ruhiy erksizlikning to‘liq ifodasi, inson shaxsini bir-biridan beganolashtiruvchi va ezuvchi ijtimoiy mexanizm deb talqin etiladi. Xatto O.SHpengler ommaviy madaniyatning kelib chiqishini sivilizatsiyaning inqirozi belgisi sifatida baholagan edi. A.B.Gofmanning tushuntirishicha, ommaviy madaniyat bu krizisga uchragan jamiyat madaniyati mazmunidagi qatlamlar parchalana boshlagan davr kelganini ko‘rsatuvchi o‘ziga xos holat deb tushuntiradilar. SHuning uchun ommaviy madaniyat odatda formal (rasmiy) xarakter kasb etadi, uning faoliyatida mohiyatga oid mazmun, xususan, an’anaviy axloqiylik yo‘q. Ommaviy madaniyat haqida gap ketarkan, bu borada kuchli tanqidiy konsepsiyani oldinga surgan taniqli ispan faylasufi Xose Ortega-i-Gasset qarashlariga to‘xtalmaslik mumkin emas. Uning fikriga ko‘ra jamiyat o‘ziga xos, noyob fazilat egalari bo‘lgan sara kishilardan iborat ozchilikka va bir- biridan deyarli farq qilmaydigan, shaxsiy qiyofasi va iqtidori ko‘rinmaydigan ko‘pchilikka, ya’ni ommaga ajratiladi. SHaharlarda aholi sonining tez ortishi va tor ixtisoslashuv “ommaviy insonni” vujudga keltirdi, madaniyat imkoniyatlarini kuchsizlantirdi va sivilizatsiyani ruhan barbod qildi. Vaholanki, bu xulosada ispan faylasufi yolg‘iz emas. Uning bu fikrlari avvalo O.SHpenglerning sivilizatsiya inqirozining belgilari sifatida sanab o‘tgan “industriya taraqqiyoti, ulkan shaharlarning vujudga kelishi, jamiyatning inqirozga uchrashi, odamlarning qiyofasi yo‘q “omma” ga aylanishi” haqida g‘oyalari bilan juda uyg‘undir. Ana ana shu qiyofasiz, agressiv omma tufayli, X1X da demografik portlash sodir bo‘ldi. Bu demografik portlash liberal demokratiya, eksperimental fan va texnika asosida dunyoni yangitdan qurish jarayoni bilan birga kechdi. YAngi jamiyat - siviliatsiya vujudga kelgach, inson qulay yashash shart-sharoitlariga ega bo‘ldi, tirikchilik uchun tinimsiz kurashdan ozod bo‘lgan, hamma narsani tayyor qo‘lga kiritadigan bo‘ldi. “Ommaviy inson” ayni shu sharoitning natijasi o‘laroq shakllandi. X.Ortega-i-Gassetning tushuntirishicha, ommaviylik tushunchasi kishining qaysi ijtimoiy qatlamga tegishliligi bilan bog‘liq emas, balki XX asr