“MILLIY TIKLANISHDAN MILLIY YUKSALISH”GA O'TISH DAVRIDA DAVLAT TILINING AHAMIYATI

Yuklangan vaqt

2024-05-03

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

62,0 KB


Ilmiybaza.uz 1 “MILLIY TIKLANISHDAN MILLIY YUKSALISH”GA O'TISH DAVRIDA DAVLAT TILINING AHAMIYATI Ona tili – millatning ruhidir. Til — davlat timsoli, mulki. Tilni asrash, rivojlantirish – millatning yuksalishi demak. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilgan. Shu tariqa o‘zbek tili mustaqil davlatimizning Bayrog‘i, Gerbi, Madhiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi. Bundan 32 yil muqaddam o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. Bu o‘z davrida tom ma'noda olamshumul voqea bo‘lgan edi. Chunki, Beruniy, Ibn Sino, Al Xorazmiy, Al Farg‘oniy, Alisher Navoiy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Bobur Mirzo singari buyuk siymolarni yetishtirgan xalq tili yo‘qolish arafasiga kelib qolgan edi. Mustaqillikka ilk qadamlar tashlanayotgan davrdayoq prezidentimiz tomonidan o‘zbek tiliga davlat maqomi berish masalasi kun tartibiga qo‘yilib, bu ish amalga oshirilgan edi. Ona tilimiz – o‘zbek tiliga 1989 yil 21 oktabrda davlat tili maqomi berildi. Bu mamlakatimiz, yurtdoshlarimiz hayotidagi unutilmas, tarixiy voqeaga aylandi. Agar o‘shanda til to‘g‘risida qonun qabul qilinmaganda edi, o‘zbek tili ham tarix saxifalaridan joy olgan bo‘larmidi?!. Shuni ta'kidlash kerakki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‘lidagi muhim qadamlaridan biri bo‘lgan edi. Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalarda bo‘lgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbek tilining xalqaro miqyosda obro‘si oshdi. “Davlat tili haqida”gi qonun ona tilimizning bor go‘zalligi va jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid ensiklopediya va lug‘atlar, darslik va Ilmiybaza.uz 1 “MILLIY TIKLANISHDAN MILLIY YUKSALISH”GA O'TISH DAVRIDA DAVLAT TILINING AHAMIYATI Ona tili – millatning ruhidir. Til — davlat timsoli, mulki. Tilni asrash, rivojlantirish – millatning yuksalishi demak. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilgan. Shu tariqa o‘zbek tili mustaqil davlatimizning Bayrog‘i, Gerbi, Madhiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi. Bundan 32 yil muqaddam o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. Bu o‘z davrida tom ma'noda olamshumul voqea bo‘lgan edi. Chunki, Beruniy, Ibn Sino, Al Xorazmiy, Al Farg‘oniy, Alisher Navoiy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Bobur Mirzo singari buyuk siymolarni yetishtirgan xalq tili yo‘qolish arafasiga kelib qolgan edi. Mustaqillikka ilk qadamlar tashlanayotgan davrdayoq prezidentimiz tomonidan o‘zbek tiliga davlat maqomi berish masalasi kun tartibiga qo‘yilib, bu ish amalga oshirilgan edi. Ona tilimiz – o‘zbek tiliga 1989 yil 21 oktabrda davlat tili maqomi berildi. Bu mamlakatimiz, yurtdoshlarimiz hayotidagi unutilmas, tarixiy voqeaga aylandi. Agar o‘shanda til to‘g‘risida qonun qabul qilinmaganda edi, o‘zbek tili ham tarix saxifalaridan joy olgan bo‘larmidi?!. Shuni ta'kidlash kerakki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‘lidagi muhim qadamlaridan biri bo‘lgan edi. Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalarda bo‘lgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbek tilining xalqaro miqyosda obro‘si oshdi. “Davlat tili haqida”gi qonun ona tilimizning bor go‘zalligi va jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid ensiklopediya va lug‘atlar, darslik va Ilmiybaza.uz 2 o‘quv qo‘llanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari, sakson mingdan ziyod so‘z va so‘z birikmasini, fan, texnika, sanoat, madaniyat va boshqa sohalarga oid atamalarni, shevalarda qo‘llaniladigan so‘zlarni o‘z ichiga olgan besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” bu borada amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridandir. Til – millat qiyofasining bir bo‘lagi. Dunyodagi barcha xalqlar o‘zining milliy rasmiy tiliga ega deb aytolmaymiz. Chunki bu xalqning milliy mustaqilligi bilan bog‘liq. Mutaxassislarning so‘zlariga qaraganda, bugungi kunda har ikki xaftada bitta til yo‘qolib bormoqda. Bu o‘z navbatida o‘sha tilda so‘zlashuvchi xalqlarning yo‘qolishini anglatadi. YuNeSKO vakillarining so‘zlariga qaraganda, qachonlardir odamlar so‘zlashadigan tillarning soni 7 mingdan 8 mingtagacha yetgan bo‘lsa, bugungi kunda sayyoramizda 6 mingta til mavjud bo‘lib, ularning 90 foizi yo‘qolib ketish arafasida turibdi. Bu asosan sivilizatsiya tufayli madaniyatidan ayrilayotgan kam sonli millatlarning tillaridir. Bu tillarda so‘zlovchi aholining ayrimlari yozuvga ega bo‘lsa, ayrimlari bundan bebahradir. Masalan, Afrika tillarida so‘zlashuvchi aholining 80 foizi xamon o‘z yozuvlariga ega emas. Minglab tillardan ta'lim tizimida foydalanishning imkoniyati yo‘q. Internetdan foydalana olmaydigan tillar haqida-ku aytmasa ham bo‘ladi. Chunki yangi texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ayrim xalqlar o‘z tillaridan ko‘ra zamonaviy tillardan foydalanishga majbur bo‘lmoqda. Bugun Internet tilining 81 foizi ingliz tiliga to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri, avvallari ham tillar paydo bo‘lgan, muammolada bo‘lib, ma'lum vaqtdan so‘ng yo‘q bo‘lib ketgan. Lekin hozirgidek tillarning jadallik bilan yo‘qolishi tarixda kuzatilmagan. Yo‘qolib ketish havfida bo‘lgan tillarning saqlab qolish yo‘lida amalga oshirilayotgan sa'y-harakatlarning asosiy maqsadi ham madaniyatlar va tillar xilma-xilligini ta'minlashdan iboratdir. Chunki aynan til tufayli xalq va elatlarning madaniyati, urf-odatlari saqlanib qoladi, sayyoramizda yashayotgan xalqlarning o‘tmishi va madaniyati hurmat qilinadi. Tilshunoslar yo‘qolib ketish arafasida turgan tillarni saqlab qolishning imkoniyatlari hozircha qo‘ldan boy berilmaganini aytishadi. Tillarni saqlab qolish Ilmiybaza.uz 2 o‘quv qo‘llanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari, sakson mingdan ziyod so‘z va so‘z birikmasini, fan, texnika, sanoat, madaniyat va boshqa sohalarga oid atamalarni, shevalarda qo‘llaniladigan so‘zlarni o‘z ichiga olgan besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” bu borada amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridandir. Til – millat qiyofasining bir bo‘lagi. Dunyodagi barcha xalqlar o‘zining milliy rasmiy tiliga ega deb aytolmaymiz. Chunki bu xalqning milliy mustaqilligi bilan bog‘liq. Mutaxassislarning so‘zlariga qaraganda, bugungi kunda har ikki xaftada bitta til yo‘qolib bormoqda. Bu o‘z navbatida o‘sha tilda so‘zlashuvchi xalqlarning yo‘qolishini anglatadi. YuNeSKO vakillarining so‘zlariga qaraganda, qachonlardir odamlar so‘zlashadigan tillarning soni 7 mingdan 8 mingtagacha yetgan bo‘lsa, bugungi kunda sayyoramizda 6 mingta til mavjud bo‘lib, ularning 90 foizi yo‘qolib ketish arafasida turibdi. Bu asosan sivilizatsiya tufayli madaniyatidan ayrilayotgan kam sonli millatlarning tillaridir. Bu tillarda so‘zlovchi aholining ayrimlari yozuvga ega bo‘lsa, ayrimlari bundan bebahradir. Masalan, Afrika tillarida so‘zlashuvchi aholining 80 foizi xamon o‘z yozuvlariga ega emas. Minglab tillardan ta'lim tizimida foydalanishning imkoniyati yo‘q. Internetdan foydalana olmaydigan tillar haqida-ku aytmasa ham bo‘ladi. Chunki yangi texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ayrim xalqlar o‘z tillaridan ko‘ra zamonaviy tillardan foydalanishga majbur bo‘lmoqda. Bugun Internet tilining 81 foizi ingliz tiliga to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri, avvallari ham tillar paydo bo‘lgan, muammolada bo‘lib, ma'lum vaqtdan so‘ng yo‘q bo‘lib ketgan. Lekin hozirgidek tillarning jadallik bilan yo‘qolishi tarixda kuzatilmagan. Yo‘qolib ketish havfida bo‘lgan tillarning saqlab qolish yo‘lida amalga oshirilayotgan sa'y-harakatlarning asosiy maqsadi ham madaniyatlar va tillar xilma-xilligini ta'minlashdan iboratdir. Chunki aynan til tufayli xalq va elatlarning madaniyati, urf-odatlari saqlanib qoladi, sayyoramizda yashayotgan xalqlarning o‘tmishi va madaniyati hurmat qilinadi. Tilshunoslar yo‘qolib ketish arafasida turgan tillarni saqlab qolishning imkoniyatlari hozircha qo‘ldan boy berilmaganini aytishadi. Tillarni saqlab qolish Ilmiybaza.uz 3 uchun esa, BMT ekspertlarining fikricha, bu tillardan ta'lim tizimida keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. Til – millatning ma'naviy boyligidir. Til nafaqat muammola vositasi – balki xalqning madaniyati, urf-odati, uning turmush tarzi, tarixidir. Turli xalqlarning tillariga xurmat esa o‘z navbatida o‘zaro tushunishni, muloqotlarga imkoniyat yaratadi. Tillarni saqlanib qolishi uchun esa bu tillarni qo‘llab-quvvatlash zarurdir. Aynan til tufayli insoniyat u yoki bu xalqqa mansubligidan faxrlanib yashaydi. Barcha tillarni tan olish va xurmat qilish tinchlikning birdan bir kafolatidir. Shu sababli ham xar bir xalq o‘z tili saqlanib qolishi uchun harakat qiladi. Lingvist olimlarning fikricha, yana 25 yildan so‘ng xozir muamolada bo‘lgan tillarning o‘ntasidan bittasi saqlanib qolar ekan. Bugungi kunda dunyoda 6809 ta til mavjud bo‘lib, ularning teng yarmi sakkizta davlat – Meksika, Indoneziya, Kamerun, Braziliya, Hindiston, Xitoy, AQSh va Rossiya xissasiga to‘g‘ri keladi. Eng ko‘p tilli mamlakat sifatida Hindiston tan olinadi. Bu mamlakatda axoli 845 til va laxjada so‘zlashadi. Ikkinchi o‘rinda esa 600ta til va shevada so‘zlashuvchi Papua — Yangi Gvineya turadi. Sayyoramizda eng ko‘p aholi so‘zlashadigan til sifatida xitoy, ingliz va ispan tillari tan olingan. Birinchi o‘nlikka hindi, bengal, arab, portugal, nemets, rus va yapon tillari ham kiritilgan. Jaxon tillarining atigi 4 foizi Yevropa qitasiga to‘g‘ri kelsa- da, eng ko‘p so‘zlashuvchi tillarning teng yarmi “ko‘hna qita”da ekani ma'lum bo‘ldi. 341 million kishi ingliz tilini ona tili sifatida tan oladi, biroq yana 350 million kishi bu tilni ikkinchi ona tili sifatida ko‘rishini ma'lum qilgan. Taxlilchilar xitoy va ingliz tillari foydalanish bo‘yicha o‘z mavqeini oshirib borayotganini aytishadi. Vaziyatni o‘rganayotgan kuzatuvchilarning fikricha, foydalanuvchilar soni bo‘yicha ayni damda ingliz tili yetakchilik qilayotgan bo‘lsa, XXI asr o‘rtalariga borib, xitoy tili asosiy til bo‘lib olishi mumkin. Mavjud tillarining 90%ning har biridan 100.000 aholi foydalanadi. Mana shuning o‘ziyoq bu tillarning kelajagi qorong‘uligidan dalolat beradi. Bugungi kunda 357 tilda atigi 50 nafar kishi so‘zlashar ekan. 46 tildan esa atigi bir kishining foydalanishi aytiladi. Ularning o‘limi bilan bu tillar ham yo‘qoladi. Ilmiybaza.uz 3 uchun esa, BMT ekspertlarining fikricha, bu tillardan ta'lim tizimida keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. Til – millatning ma'naviy boyligidir. Til nafaqat muammola vositasi – balki xalqning madaniyati, urf-odati, uning turmush tarzi, tarixidir. Turli xalqlarning tillariga xurmat esa o‘z navbatida o‘zaro tushunishni, muloqotlarga imkoniyat yaratadi. Tillarni saqlanib qolishi uchun esa bu tillarni qo‘llab-quvvatlash zarurdir. Aynan til tufayli insoniyat u yoki bu xalqqa mansubligidan faxrlanib yashaydi. Barcha tillarni tan olish va xurmat qilish tinchlikning birdan bir kafolatidir. Shu sababli ham xar bir xalq o‘z tili saqlanib qolishi uchun harakat qiladi. Lingvist olimlarning fikricha, yana 25 yildan so‘ng xozir muamolada bo‘lgan tillarning o‘ntasidan bittasi saqlanib qolar ekan. Bugungi kunda dunyoda 6809 ta til mavjud bo‘lib, ularning teng yarmi sakkizta davlat – Meksika, Indoneziya, Kamerun, Braziliya, Hindiston, Xitoy, AQSh va Rossiya xissasiga to‘g‘ri keladi. Eng ko‘p tilli mamlakat sifatida Hindiston tan olinadi. Bu mamlakatda axoli 845 til va laxjada so‘zlashadi. Ikkinchi o‘rinda esa 600ta til va shevada so‘zlashuvchi Papua — Yangi Gvineya turadi. Sayyoramizda eng ko‘p aholi so‘zlashadigan til sifatida xitoy, ingliz va ispan tillari tan olingan. Birinchi o‘nlikka hindi, bengal, arab, portugal, nemets, rus va yapon tillari ham kiritilgan. Jaxon tillarining atigi 4 foizi Yevropa qitasiga to‘g‘ri kelsa- da, eng ko‘p so‘zlashuvchi tillarning teng yarmi “ko‘hna qita”da ekani ma'lum bo‘ldi. 341 million kishi ingliz tilini ona tili sifatida tan oladi, biroq yana 350 million kishi bu tilni ikkinchi ona tili sifatida ko‘rishini ma'lum qilgan. Taxlilchilar xitoy va ingliz tillari foydalanish bo‘yicha o‘z mavqeini oshirib borayotganini aytishadi. Vaziyatni o‘rganayotgan kuzatuvchilarning fikricha, foydalanuvchilar soni bo‘yicha ayni damda ingliz tili yetakchilik qilayotgan bo‘lsa, XXI asr o‘rtalariga borib, xitoy tili asosiy til bo‘lib olishi mumkin. Mavjud tillarining 90%ning har biridan 100.000 aholi foydalanadi. Mana shuning o‘ziyoq bu tillarning kelajagi qorong‘uligidan dalolat beradi. Bugungi kunda 357 tilda atigi 50 nafar kishi so‘zlashar ekan. 46 tildan esa atigi bir kishining foydalanishi aytiladi. Ularning o‘limi bilan bu tillar ham yo‘qoladi. Ilmiybaza.uz 4 Olimlarning fikricha, til yashab qolishi uchun undan kamida bir millon kishi so‘zlashishi kerak ekan. Biroq bunday tillar dunyoda atigi 250 tadir. O‘zbek tili ham mana shu 250taning ichida ekani quvonarli, albatta. YuNeSKO tomonidan nashr qilinadigan “Yo‘qolib ketish xavfi arafasida turgan jahon tillari atlasi”da Yevropadagi 50ta, Tinch okeani mintaqasida esa 200ta til yo‘qolib ketish arafasida ekani ta'kidlanadi. Afrikadagi 1400ta tildan 600tasi kelajakda, 250tasi esa yaqin orada butunlay yo‘qolishi xaqida bong urilmoqda. AQSh hududlariga yevrropaliklar qadam qo‘yganlarida bu mintaqada minglab tillar mavjud edi. Ayni damda shimoliy Amerika hindularning kamida 150ta tili saqlanib qolgan. Leyptsig universiteti xodimi Baltazar Bikelyaning so‘zlariga qaraganda, Kavkazda atigi 3-4 kishi so‘zlashuvchi tillar bor. YuNeSKO xomiyligida Leyptsigda bo‘lib o‘tgan lingvistlarning xalqaro anjumanida kam sonli xalqlarning tillari yo‘qolib ketishiga globalizatsiya aybdor ekani aytildi. Biroq ayrim taxlilchilar, tillarning yo‘qolishiga globalizatsiyadan tashqari ayrim xukumatlar olib borayotgan siyosat xam aybdor ekanini eslatib o‘tishdi. Bu kabi vaziyat asosan Afrika mamlakatlarida uchramoqda. Olimlar insoniyat tarixida 9000 mingdan ortiq til yo‘q bo‘lib ketganini aytishadi. Nafaqat bosib olingan xududlardagi xalqlarning tillari, balki fotihlarning tillari xam yo‘qolib ketgani tarixdan ma'lum. Bu borada qadimgi yunon, oromiy, lotin, sanskrit, vediy, assuriy, qadimgi fors tillarini misol sifatida keltirish mumkin. YuNeSKO mutaxassislari o‘lib va yo‘qolib borayotgan tillarni qutqarib qolish mumkinligini aytishadi. Misol tariqasida o‘tgan asrning 80 yillarida atigi 8 kishi so‘zlashgan Yaponiyaning Xokkaydo orolidagi ayn tilini keltirish mumkin. Bugungi kunda tiklangan bu tilda bir necha ming kishi gaplashmoqda. Ikki ming yil davomida o‘lik til xisoblanib kelingan ivrit tili xam qayta iste'molga kiritildi. Bugungi kunda ivrit tilida 9 million kishi suxbatlashadi. Qadimda xalqlar o‘z turar joylaridan majburan ko‘chirilganlari bois ular boshqa mintaqalarda so‘zlashuvchi xalqlar bilan qorishib ketib, ularni tillarini o‘zlashtirishga majbur bo‘lgan. Lotin Amerikasidagi ayrim xalqlar esa alkogol va giyoxvand moddalar iste'moli tufayli yo‘q bo‘lib ketgan. Endilikda esa kichik bir Ilmiybaza.uz 4 Olimlarning fikricha, til yashab qolishi uchun undan kamida bir millon kishi so‘zlashishi kerak ekan. Biroq bunday tillar dunyoda atigi 250 tadir. O‘zbek tili ham mana shu 250taning ichida ekani quvonarli, albatta. YuNeSKO tomonidan nashr qilinadigan “Yo‘qolib ketish xavfi arafasida turgan jahon tillari atlasi”da Yevropadagi 50ta, Tinch okeani mintaqasida esa 200ta til yo‘qolib ketish arafasida ekani ta'kidlanadi. Afrikadagi 1400ta tildan 600tasi kelajakda, 250tasi esa yaqin orada butunlay yo‘qolishi xaqida bong urilmoqda. AQSh hududlariga yevrropaliklar qadam qo‘yganlarida bu mintaqada minglab tillar mavjud edi. Ayni damda shimoliy Amerika hindularning kamida 150ta tili saqlanib qolgan. Leyptsig universiteti xodimi Baltazar Bikelyaning so‘zlariga qaraganda, Kavkazda atigi 3-4 kishi so‘zlashuvchi tillar bor. YuNeSKO xomiyligida Leyptsigda bo‘lib o‘tgan lingvistlarning xalqaro anjumanida kam sonli xalqlarning tillari yo‘qolib ketishiga globalizatsiya aybdor ekani aytildi. Biroq ayrim taxlilchilar, tillarning yo‘qolishiga globalizatsiyadan tashqari ayrim xukumatlar olib borayotgan siyosat xam aybdor ekanini eslatib o‘tishdi. Bu kabi vaziyat asosan Afrika mamlakatlarida uchramoqda. Olimlar insoniyat tarixida 9000 mingdan ortiq til yo‘q bo‘lib ketganini aytishadi. Nafaqat bosib olingan xududlardagi xalqlarning tillari, balki fotihlarning tillari xam yo‘qolib ketgani tarixdan ma'lum. Bu borada qadimgi yunon, oromiy, lotin, sanskrit, vediy, assuriy, qadimgi fors tillarini misol sifatida keltirish mumkin. YuNeSKO mutaxassislari o‘lib va yo‘qolib borayotgan tillarni qutqarib qolish mumkinligini aytishadi. Misol tariqasida o‘tgan asrning 80 yillarida atigi 8 kishi so‘zlashgan Yaponiyaning Xokkaydo orolidagi ayn tilini keltirish mumkin. Bugungi kunda tiklangan bu tilda bir necha ming kishi gaplashmoqda. Ikki ming yil davomida o‘lik til xisoblanib kelingan ivrit tili xam qayta iste'molga kiritildi. Bugungi kunda ivrit tilida 9 million kishi suxbatlashadi. Qadimda xalqlar o‘z turar joylaridan majburan ko‘chirilganlari bois ular boshqa mintaqalarda so‘zlashuvchi xalqlar bilan qorishib ketib, ularni tillarini o‘zlashtirishga majbur bo‘lgan. Lotin Amerikasidagi ayrim xalqlar esa alkogol va giyoxvand moddalar iste'moli tufayli yo‘q bo‘lib ketgan. Endilikda esa kichik bir Ilmiybaza.uz 5 xalq yoshlarining kelajagi porloq sifatida ko‘riladigan ikkinchi xalq tilidan foydalanishga urinayotgani bois tillar yo‘qolmoqda. Qachonki bolalar o‘z ona tillarida o‘qishni to‘htatar ekan, o‘sha til yo‘qolib ketish arafasiga kelib qoladi. Tillarni saqlab qolish bu o‘sha xalqning madaniyati, urf-odati, rasm-rusumlarining saqlanib qolinishini anglatadi. Chunki, xalq taqdiri til taqdiri bilan bevosita bog‘liq. Til har bir millat madaniyatining o‘zagidir. Shu sababli ham tilning saqlanishi xalq taraqqiyoti va kelajagini belgilaydi. Til xalqni birlashtiradi, tarbiyalaydi, o‘qitadi, urf-odat, ananalarini saqlaydi. Shunday ekan, ona tilimizning xalqaro miqyosdagi obro‘-e'tiborini yuksaltirishda, uni milliy va umumbashariy tushunchalar asosida taraqqiy etgan tillar safiga qo‘shishda har birimiz tilimizga chuqur hurmat bilan yondashimiz kerak. Sharq qadimdan o‘z mutafakkir olimlari bilan ulug‘lanib kelingan. Chunki bu donishmandlarning ilm-fan sohasiga qo‘shgan ulkan merosi umumjahon madaniyati xazinasiga qo‘shilgan ulkan boylikdir. Bu meros bilan biz haqli ravishda faxrlanamiz. Sharqda va’zxonlik-balog‘a, balog‘at (chechanlik, notiqlik) deb yuritilgan va notiqlik san’ati rivojlanishi bilan nutq oldiga qo‘yilgan talablar ham murakkablashib bordi. Buyuk allomalardan Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Koshg‘ariy, Zamaxshariy, Abu Ya’qub Sakkokiylar ham tilga, lug‘atga so‘z odobi, grammatika va mantiqshunoslik ilmiga doir asarlar yozganlar, boshqa sohalarga doir yozgan asarlarida ham nutq madaniyati masalalariga katta e’tibor berganlar. Mana shunday Sharq mutafakkirlaridan biri Abu Rayhon Beruniy. Butun umrini ilm-fanga baxshida etgan olim Xorazmdagi notinchliklar tufayli bir muddat Jurjonda-shoh Qobus huzurida istiqomat qiladi, ilmiy asarlar yaratadi. Qobusga bag‘ishlab “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarini yozdi. Beruniy “Geodeziya” asarining kirish qismida fanlarning paydo bo‘lishi, tarmoqlanib ko‘payishi haqida so‘z yuritib, har bir fan inson hayotidagi zaruriy ehtiyoj tufayli paydo bo‘ladi deb fikr bildiradi. Olimning fikricha –grammatika, aruz va mantiq shu zaruriy ehtiyoj hosilasi, mevasi. Inson nutqi o‘z tuzilishiga Ilmiybaza.uz 5 xalq yoshlarining kelajagi porloq sifatida ko‘riladigan ikkinchi xalq tilidan foydalanishga urinayotgani bois tillar yo‘qolmoqda. Qachonki bolalar o‘z ona tillarida o‘qishni to‘htatar ekan, o‘sha til yo‘qolib ketish arafasiga kelib qoladi. Tillarni saqlab qolish bu o‘sha xalqning madaniyati, urf-odati, rasm-rusumlarining saqlanib qolinishini anglatadi. Chunki, xalq taqdiri til taqdiri bilan bevosita bog‘liq. Til har bir millat madaniyatining o‘zagidir. Shu sababli ham tilning saqlanishi xalq taraqqiyoti va kelajagini belgilaydi. Til xalqni birlashtiradi, tarbiyalaydi, o‘qitadi, urf-odat, ananalarini saqlaydi. Shunday ekan, ona tilimizning xalqaro miqyosdagi obro‘-e'tiborini yuksaltirishda, uni milliy va umumbashariy tushunchalar asosida taraqqiy etgan tillar safiga qo‘shishda har birimiz tilimizga chuqur hurmat bilan yondashimiz kerak. Sharq qadimdan o‘z mutafakkir olimlari bilan ulug‘lanib kelingan. Chunki bu donishmandlarning ilm-fan sohasiga qo‘shgan ulkan merosi umumjahon madaniyati xazinasiga qo‘shilgan ulkan boylikdir. Bu meros bilan biz haqli ravishda faxrlanamiz. Sharqda va’zxonlik-balog‘a, balog‘at (chechanlik, notiqlik) deb yuritilgan va notiqlik san’ati rivojlanishi bilan nutq oldiga qo‘yilgan talablar ham murakkablashib bordi. Buyuk allomalardan Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Koshg‘ariy, Zamaxshariy, Abu Ya’qub Sakkokiylar ham tilga, lug‘atga so‘z odobi, grammatika va mantiqshunoslik ilmiga doir asarlar yozganlar, boshqa sohalarga doir yozgan asarlarida ham nutq madaniyati masalalariga katta e’tibor berganlar. Mana shunday Sharq mutafakkirlaridan biri Abu Rayhon Beruniy. Butun umrini ilm-fanga baxshida etgan olim Xorazmdagi notinchliklar tufayli bir muddat Jurjonda-shoh Qobus huzurida istiqomat qiladi, ilmiy asarlar yaratadi. Qobusga bag‘ishlab “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarini yozdi. Beruniy “Geodeziya” asarining kirish qismida fanlarning paydo bo‘lishi, tarmoqlanib ko‘payishi haqida so‘z yuritib, har bir fan inson hayotidagi zaruriy ehtiyoj tufayli paydo bo‘ladi deb fikr bildiradi. Olimning fikricha –grammatika, aruz va mantiq shu zaruriy ehtiyoj hosilasi, mevasi. Inson nutqi o‘z tuzilishiga Ilmiybaza.uz 6 ko‘ra rost va yolg‘onni ifodalashi mumkin. Bu munozaraga sabab bo‘ladi. Bu munozaralar jarayonida inson rostni yolg‘ondan ajratib oladi, rostni yolg‘ondan ajratadigan mezon yaratadi. Bu mantiq fani hisoblanadi. Mantiqning sillogizmi (qiyosi) rostni yolg‘ondan ajratish vositasi bo‘ladi. Nutqdagi shubhali o‘rinlar sezilsa ular “mezon” asosida tuzatiladi. Abu Rayhon Beruniy mantiq ilmini o‘rganmasdan uni malomat qiladiganlarga achinib shunday yozadi: “Agar u dangasalikni tashlab oromga berilmasdan gap bilan bog‘lanib keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o‘lchovi) va mantiq (logika) ni mutolaa qilganda edi, so‘z (nutq) zotan, nasr va nazmga ajralishini bilgan bo‘lardi”. Beruniy nutqning nazm va nasr ko‘rinishlari borligini ko‘rsatadi. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi. Nasr nahv (grammatika) qonun-qoidalari asosida, nazm aruz talabiga binoan tuziladi. Aytilgan so‘zning me’yorini o‘lchovi va xatosini tuzatuvchi aniq ikkita mezon-nahv nasrda va aruz nazmda bo‘lib qoldi, grammatika umumiyroq bo‘lib, u nazmni ham, nasrni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Sharqda, ayniqsa Movarounnahrda va’zxonlik “Qur’on”ni targ‘ib qilish bilan mushtarak holda olib borilgani barchaga ma’lum. Shuning uchun ham so‘zning ahamiyati, ma’nosi va undan maqsadga muvofiq foydalanish borasida qadimdan ko‘p yaxshi fikrlar bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy ham bu sohada samarali ijod etgan. 152 asarning muallifi bo‘lgan Beruniydan bizgacha o‘ttizga yaqin asar saqlanib qolgan. “Geodeziya” asarida olim shakl va mazmun birligiga ham katta ahamiyat beradi. Shakl mazmunga xizmat qilishi kerak deb hisoblaydi mutafakkir. Mazmunsiz har qanday shakl ham el orasinda e’tibor qozonmaydi. Shuning uchun ham nutqning ikkala shaklida-ham nasriy, ham nazmiy shaklida mazmun bosh mezon hisoblanadi. Nutq o‘zining har ikki shaklida ham so‘zlovchi o‘z oldiga qo‘ygan ma’noni (fikrni) ifodalashi shart. Olim yozadi: “So‘ngra so‘z mana shu ikki qismda (nasr va nazmda) ham so‘zlovchi maqsad qilgan ma’nodan iborat bo‘lib qoladi”. Nasriy yoki nazmiy nutqda mazmun bor yoki yo‘qligini bilish Ilmiybaza.uz 6 ko‘ra rost va yolg‘onni ifodalashi mumkin. Bu munozaraga sabab bo‘ladi. Bu munozaralar jarayonida inson rostni yolg‘ondan ajratib oladi, rostni yolg‘ondan ajratadigan mezon yaratadi. Bu mantiq fani hisoblanadi. Mantiqning sillogizmi (qiyosi) rostni yolg‘ondan ajratish vositasi bo‘ladi. Nutqdagi shubhali o‘rinlar sezilsa ular “mezon” asosida tuzatiladi. Abu Rayhon Beruniy mantiq ilmini o‘rganmasdan uni malomat qiladiganlarga achinib shunday yozadi: “Agar u dangasalikni tashlab oromga berilmasdan gap bilan bog‘lanib keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o‘lchovi) va mantiq (logika) ni mutolaa qilganda edi, so‘z (nutq) zotan, nasr va nazmga ajralishini bilgan bo‘lardi”. Beruniy nutqning nazm va nasr ko‘rinishlari borligini ko‘rsatadi. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi. Nasr nahv (grammatika) qonun-qoidalari asosida, nazm aruz talabiga binoan tuziladi. Aytilgan so‘zning me’yorini o‘lchovi va xatosini tuzatuvchi aniq ikkita mezon-nahv nasrda va aruz nazmda bo‘lib qoldi, grammatika umumiyroq bo‘lib, u nazmni ham, nasrni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Sharqda, ayniqsa Movarounnahrda va’zxonlik “Qur’on”ni targ‘ib qilish bilan mushtarak holda olib borilgani barchaga ma’lum. Shuning uchun ham so‘zning ahamiyati, ma’nosi va undan maqsadga muvofiq foydalanish borasida qadimdan ko‘p yaxshi fikrlar bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy ham bu sohada samarali ijod etgan. 152 asarning muallifi bo‘lgan Beruniydan bizgacha o‘ttizga yaqin asar saqlanib qolgan. “Geodeziya” asarida olim shakl va mazmun birligiga ham katta ahamiyat beradi. Shakl mazmunga xizmat qilishi kerak deb hisoblaydi mutafakkir. Mazmunsiz har qanday shakl ham el orasinda e’tibor qozonmaydi. Shuning uchun ham nutqning ikkala shaklida-ham nasriy, ham nazmiy shaklida mazmun bosh mezon hisoblanadi. Nutq o‘zining har ikki shaklida ham so‘zlovchi o‘z oldiga qo‘ygan ma’noni (fikrni) ifodalashi shart. Olim yozadi: “So‘ngra so‘z mana shu ikki qismda (nasr va nazmda) ham so‘zlovchi maqsad qilgan ma’nodan iborat bo‘lib qoladi”. Nasriy yoki nazmiy nutqda mazmun bor yoki yo‘qligini bilish Ilmiybaza.uz 7 tuzilgan gaplarni bir-biri bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. Bu vazifani esa mantiq fani o‘z bo‘yniga oladi:” ... agar (biror) ma’noga ega (jumlalar) tuzilib, ular (bir- biri) bilan qiyos qilinsa ularda (ma’lum) ma’no topiladi yoki u inkor qilinadi”. “Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz mantiq fanlari hamkorligidan foydalinishi zarur bo‘ladi. Ularning birortasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay iloji yo‘q”. Olim o‘z fikrlarini davom ettirib, har qanday tilning o‘z grammatik qurilishi, grammatikasi, o‘z tartib-qoidalari bo‘lishi, bu qoidalarning shu tilda tuzilgan nutq uchun ahamiyati beqiyosligi aytib, bu qoidalar boshqa tillar uchun nozarur bo‘lishi mumkin deydi. Ammo olim har bir tilning afzalligi o‘sha tilda so‘zlovchilar uchun zarurdir deb hisoblaydi. Beruniy balog‘a san’atini arab tiliga xosligi haqida gapirib, bunday nutq texnikasi arablar uchun fazilat ekanligini bayon etadi. Chunki arab tilida balog‘a (notiqlik) ning mavjudligi Qur’on targ‘ibotida arab nutqining ziynati sanaladi. Notiqlik san’atidan foydalangan kishining yuqori mansabga erishuvi va boshqa bir kishining kambag‘allikka yashashiga balog‘a aybdor emas deb aytadi. Boshqa tillarda balog‘ani egallaganlarning obru topmasliklariga sabab, balki balog‘aning arablar tilidan boshqa tillarga ko‘chirishda bozor yurishmaganidir, ya’ni notiqlik ilmini har tomonlama chuqur o‘rganmaganligidir deydi. Shuningdek, Beruniy “Hindiston” asarida hindlarda Voyakarona deb ataladigan til ilmi borligini, bu ilm- ular so‘zlarini tuzatadigan nahv, xat yozishda balog‘atli, nutq so‘zlashda fasohatli, yetuk va usta qiladigan ishtiqoq ilmidan iboratdir deb ma’lumot beradi. Sharq allomalari axloqiy-tarbiyaviy asarlarining asosini Qur’oni karim suralari, Muhammad payg‘ambar faoliyati va ko‘rsatmalarini ifodalovchi hadislar, hikmatli hikoyatlar tashkil etadi. “Qobusnoma” ham bundan mustasno emas. Yana bir vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqorish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish” qanday so‘rash va qanday javob berish (masalasi) ga kelganimizda bu haqidagi bilimlarning eng Ilmiybaza.uz 7 tuzilgan gaplarni bir-biri bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. Bu vazifani esa mantiq fani o‘z bo‘yniga oladi:” ... agar (biror) ma’noga ega (jumlalar) tuzilib, ular (bir- biri) bilan qiyos qilinsa ularda (ma’lum) ma’no topiladi yoki u inkor qilinadi”. “Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz mantiq fanlari hamkorligidan foydalinishi zarur bo‘ladi. Ularning birortasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay iloji yo‘q”. Olim o‘z fikrlarini davom ettirib, har qanday tilning o‘z grammatik qurilishi, grammatikasi, o‘z tartib-qoidalari bo‘lishi, bu qoidalarning shu tilda tuzilgan nutq uchun ahamiyati beqiyosligi aytib, bu qoidalar boshqa tillar uchun nozarur bo‘lishi mumkin deydi. Ammo olim har bir tilning afzalligi o‘sha tilda so‘zlovchilar uchun zarurdir deb hisoblaydi. Beruniy balog‘a san’atini arab tiliga xosligi haqida gapirib, bunday nutq texnikasi arablar uchun fazilat ekanligini bayon etadi. Chunki arab tilida balog‘a (notiqlik) ning mavjudligi Qur’on targ‘ibotida arab nutqining ziynati sanaladi. Notiqlik san’atidan foydalangan kishining yuqori mansabga erishuvi va boshqa bir kishining kambag‘allikka yashashiga balog‘a aybdor emas deb aytadi. Boshqa tillarda balog‘ani egallaganlarning obru topmasliklariga sabab, balki balog‘aning arablar tilidan boshqa tillarga ko‘chirishda bozor yurishmaganidir, ya’ni notiqlik ilmini har tomonlama chuqur o‘rganmaganligidir deydi. Shuningdek, Beruniy “Hindiston” asarida hindlarda Voyakarona deb ataladigan til ilmi borligini, bu ilm- ular so‘zlarini tuzatadigan nahv, xat yozishda balog‘atli, nutq so‘zlashda fasohatli, yetuk va usta qiladigan ishtiqoq ilmidan iboratdir deb ma’lumot beradi. Sharq allomalari axloqiy-tarbiyaviy asarlarining asosini Qur’oni karim suralari, Muhammad payg‘ambar faoliyati va ko‘rsatmalarini ifodalovchi hadislar, hikmatli hikoyatlar tashkil etadi. “Qobusnoma” ham bundan mustasno emas. Yana bir vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqorish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish” qanday so‘rash va qanday javob berish (masalasi) ga kelganimizda bu haqidagi bilimlarning eng Ilmiybaza.uz 8 birinchisi jismlarga (substansiya-narsalar) va aksidensiya (hodisalar) ga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman. Ikkinchi ilm grammatikadir: u jismlarga berilgan ism (nom) larni qanday tartibga solishni hamda substansiya va aksidensiyaning joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so‘zlarni va nutqni qanday tuzishni o‘rgatadi. Uchinchi ilm mantiqdir: ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o‘rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to‘g‘ri, nima yolg‘on ekanligi haqida hukm chiqaramiz . Yuqorida ko‘rsatilganlardan ko‘rinadiki, grammatika va mantiq fanlarining nutq tuzishdagi ahamiyatini ikki buyuk olim ham yuksak darajada anglaganlar va ularga katta ahamiyat berganlar. Abu Nasr Farobiyning asli ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Ulug‘ Tarxon bo‘lib, u “Sharq Arustusi”, “Muallimi soniy” hisoblangan. Olim butun umri mobaynida 160 dan ortiq asar yaratgan. Forobiy asarlari XII-XIII asrlardayoq lotin, qadimiy yahudiy, fors tillariga tarjima qilingan Toshkentdagi Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida qadimgi Sharq faylasuflarining asarlaridan jami 107 risolani, jumladan, Forobiyning 16 risolasini o‘z ichiga olgan “Hakimlar risolalari” to‘plami mavjud. Olim grammatika, mantiq she’riyat ilmlar fanlardan to‘g‘ri foydalanishni, bilimlarni boshqalarga so‘z vositasida to‘g‘ri tushuntirish, aqliy tarbiya berish uchun xizmat qilishini ta’kidlaydi. Insonning ibtidosida, avvalo “oziqlantiruvchi quvvat” paydo bo‘lib, uning yordamida inson oziqlanadi. So‘ng “tashqi quvvat-tashqi ta’sir natijasida sezgi organlari orqali vujudga keluvchi quvvatlarning besh turi aytiladi”. (teri-badan sezgisi, ta’m bilish, hid bilish, eshitish, ko‘rish sezgisi). “Ichki quvvat” ga esda olib, qolish, xayol (xotira, tasavvur), his-tuyg‘u, nutq (fikrlash) “quvvat” lari kiradi. “Mantiq san’ati kishiga shunday qonunlar haqida tushuncha beradiki, bu qonunlar vositasida aql chiniqadi, inson sog‘lom fikr yuritishga o‘rganadi” deb Ilmiybaza.uz 8 birinchisi jismlarga (substansiya-narsalar) va aksidensiya (hodisalar) ga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman. Ikkinchi ilm grammatikadir: u jismlarga berilgan ism (nom) larni qanday tartibga solishni hamda substansiya va aksidensiyaning joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so‘zlarni va nutqni qanday tuzishni o‘rgatadi. Uchinchi ilm mantiqdir: ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o‘rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to‘g‘ri, nima yolg‘on ekanligi haqida hukm chiqaramiz . Yuqorida ko‘rsatilganlardan ko‘rinadiki, grammatika va mantiq fanlarining nutq tuzishdagi ahamiyatini ikki buyuk olim ham yuksak darajada anglaganlar va ularga katta ahamiyat berganlar. Abu Nasr Farobiyning asli ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Ulug‘ Tarxon bo‘lib, u “Sharq Arustusi”, “Muallimi soniy” hisoblangan. Olim butun umri mobaynida 160 dan ortiq asar yaratgan. Forobiy asarlari XII-XIII asrlardayoq lotin, qadimiy yahudiy, fors tillariga tarjima qilingan Toshkentdagi Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida qadimgi Sharq faylasuflarining asarlaridan jami 107 risolani, jumladan, Forobiyning 16 risolasini o‘z ichiga olgan “Hakimlar risolalari” to‘plami mavjud. Olim grammatika, mantiq she’riyat ilmlar fanlardan to‘g‘ri foydalanishni, bilimlarni boshqalarga so‘z vositasida to‘g‘ri tushuntirish, aqliy tarbiya berish uchun xizmat qilishini ta’kidlaydi. Insonning ibtidosida, avvalo “oziqlantiruvchi quvvat” paydo bo‘lib, uning yordamida inson oziqlanadi. So‘ng “tashqi quvvat-tashqi ta’sir natijasida sezgi organlari orqali vujudga keluvchi quvvatlarning besh turi aytiladi”. (teri-badan sezgisi, ta’m bilish, hid bilish, eshitish, ko‘rish sezgisi). “Ichki quvvat” ga esda olib, qolish, xayol (xotira, tasavvur), his-tuyg‘u, nutq (fikrlash) “quvvat” lari kiradi. “Mantiq san’ati kishiga shunday qonunlar haqida tushuncha beradiki, bu qonunlar vositasida aql chiniqadi, inson sog‘lom fikr yuritishga o‘rganadi” deb Ilmiybaza.uz 9 yozadi olim. Forobiy mantiq ilmi bilan grammatikaning mushtarakligini ta’kidlab, mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga munosabati kabidir deydi. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo‘ldan olib borish uchun aqlni to‘g‘rilab turadi. Demak, buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy ham insonni sog‘lom fikr yuritishga undovchi mukammal nutqni tarbiyalash yo‘llari haqida ilmiy fikrlarini bayon etadi. Nutq madaniyati masalalari Beruniy zamondoshi bo‘lgan Abu Abdulloh al Xorazmiy asarlarida ham o‘z aksini topgan. Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan yagona ma’lum asari- “Mafotih ul-ulum” (“Ilmlar kalitlari”) dir. Bu asarning uch nusxasi Buyuk Britaniya muzeyida, bir nusxasi Berlin kutubxonasida saqlanadi. Amerikalik olim K.Bosvort asrimizning 60- yillarida ushbu asarni olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini (Istambulda) aniqladi. Asarda nutq madaniyatining ba’zi bir masalalari-devonxona ish qog‘ozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan islohatlar; shuningdek adabiyotshunoslik fani islohatlari, ularning ta’rifi haqida ma’lumot beradi. Asarning beshinchi bobida aruz va qofiya ilmi hamda she’riyatda ishlatiladigan badiiy tasvir vositalari, ularning fazilatlari va nuqsonlari haqida so‘zlaydi. Asarning beshinchi bobi besh bo‘limdan tashkil topgan. Beshinchi bo‘lim X asr O‘rta Osiyo she’riyatiga bag‘ishlanadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, X asrdayoq o‘lkamizda badiiy nutq yuksak darajada rivojlangan, uning nazariyasi mukammal ishlangan. “Mafotih ul-ulum” asarining “arab ilmlari qismidagi yetti kalom, o‘n ikki bobdan grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan ish yurgizish, besh bob she’r va aruz ilmlariga bag‘ishlangan. Kitob arab tilida yozilganligi sababli ham arab adabiy tili grammatikasi, uning qonun-qoidalari bayon etiladi. Shu o‘rinda olim arab she’riyati va uning tarkibiy qismlaridan bo‘lgan aruz haqida ham mufassal ma’lumotlar berishga harakat qiladi”. Alisher Navoiy, Sa’diy Sheroziy, Husayn Voiz Koshifiy kabi Sharq allomalari ijodida ham nutq odobi qoidalari mufassal bayon etilgan. Ilmiybaza.uz 9 yozadi olim. Forobiy mantiq ilmi bilan grammatikaning mushtarakligini ta’kidlab, mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga munosabati kabidir deydi. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo‘ldan olib borish uchun aqlni to‘g‘rilab turadi. Demak, buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy ham insonni sog‘lom fikr yuritishga undovchi mukammal nutqni tarbiyalash yo‘llari haqida ilmiy fikrlarini bayon etadi. Nutq madaniyati masalalari Beruniy zamondoshi bo‘lgan Abu Abdulloh al Xorazmiy asarlarida ham o‘z aksini topgan. Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan yagona ma’lum asari- “Mafotih ul-ulum” (“Ilmlar kalitlari”) dir. Bu asarning uch nusxasi Buyuk Britaniya muzeyida, bir nusxasi Berlin kutubxonasida saqlanadi. Amerikalik olim K.Bosvort asrimizning 60- yillarida ushbu asarni olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini (Istambulda) aniqladi. Asarda nutq madaniyatining ba’zi bir masalalari-devonxona ish qog‘ozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan islohatlar; shuningdek adabiyotshunoslik fani islohatlari, ularning ta’rifi haqida ma’lumot beradi. Asarning beshinchi bobida aruz va qofiya ilmi hamda she’riyatda ishlatiladigan badiiy tasvir vositalari, ularning fazilatlari va nuqsonlari haqida so‘zlaydi. Asarning beshinchi bobi besh bo‘limdan tashkil topgan. Beshinchi bo‘lim X asr O‘rta Osiyo she’riyatiga bag‘ishlanadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, X asrdayoq o‘lkamizda badiiy nutq yuksak darajada rivojlangan, uning nazariyasi mukammal ishlangan. “Mafotih ul-ulum” asarining “arab ilmlari qismidagi yetti kalom, o‘n ikki bobdan grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan ish yurgizish, besh bob she’r va aruz ilmlariga bag‘ishlangan. Kitob arab tilida yozilganligi sababli ham arab adabiy tili grammatikasi, uning qonun-qoidalari bayon etiladi. Shu o‘rinda olim arab she’riyati va uning tarkibiy qismlaridan bo‘lgan aruz haqida ham mufassal ma’lumotlar berishga harakat qiladi”. Alisher Navoiy, Sa’diy Sheroziy, Husayn Voiz Koshifiy kabi Sharq allomalari ijodida ham nutq odobi qoidalari mufassal bayon etilgan. Ilmiybaza.uz 10 Husayn Voiz Koshifiy Navoiyning zamondoshi bo‘lib, nutq odobiga doir “Futuvvatnomayi sultoniy” asarini yozadi. Bu asarda nutq madaniyatiga oid fikrlar bildiriladi, so‘z qudrati batafsil ochib beriladi. “Agar so‘z senikimi yoki sen so‘znikimi, deb so‘rasalar, aytgil: men so‘zniki va so‘z menikidir, chunki so‘z insonlik daraxtining mevasidir, daraxtni mevadan va mevani daraxtdan ajratib bo‘lmaydi”, deb yozadi olim. Aytilgan so‘z odam uchun farzandi jigarbandiday, ota-ona farzandidan topolmagani singari, inson ham o‘z so‘zidan tonolmaydi. Farzand ham ota-onadan tonolmagani singari, so‘z ham notiqniki hisoblanadi. Shuning uchun ham deydi olim, aytiladigan so‘zga mas’ullik ota-onaning farzandga va farzandning ota-onaga mas’ulligi darajasida bo‘lmog‘i lozim. Xalqqa naf’i tegadigan farzand qobil, zarari tegadigan noqobil sanalsa, so‘z ham shunga o‘xshash bo‘ladi. Yaxshi so‘z egasiga sharaf keltirib, yomon so‘z o‘z egasini badnom etadi. Shuningdek, olim suhbat odobi qoidalari haqida ma’lumot beradi. So‘zlash ham, tinglash ham katta mas’uliyat va madaniyatni talab etadi. Agar inson yaxshi so‘zlasayu, tinglashni bilmasa, yoki tinglasayu, so‘zlashni bilmasa bu ma’naviy noqislik alomatidir. Madaniyatli va ma’rifatli inson so‘zni sidqu sadoqat, samimiyat bilan so‘zlamog‘i, suhbatdosh so‘zini jon qulog‘i bilan, diqqat-e’tibor, xayrixohliki va hamdardlik bilan tinglamog‘i maqsadga muvofiqdir. Suhbat va nutq odobida madaniyat va fahm-farosat bilan savol-javob qilish, so‘rashish ham muhim o‘rinda turadi. Mashhur notiq Koshifiy o‘z suxandonligi davrida bu qoidalarga to‘la rioya etishga harakat qilgan va bo‘lajak notiqlarni ham bu qoidalar asosida ish yuritishga undagan. O‘zbek adabiyoti tarixida Bobur lirikasi, “Boburnoma” asari nutqning go‘zal namunalaridir. “Boburnoma” nihoyatda ravon va go‘zal tilda yaratilgan. Shoir ham ommabop yozishni ma’qul ko‘rgan va o‘g‘li Xumoyunga yozgan xatida birovga yozgan maktubni bir necha bor o‘qish, uning ravonligiga, so‘zlarning ko‘zda tutilgan ma’nosi to‘g‘ri aks ettirayotganligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng jo‘natishga chaqirdi. Chunki, so‘zlarning xato yozilishi aytilmoqchi bo‘lgan fikrni Ilmiybaza.uz 10 Husayn Voiz Koshifiy Navoiyning zamondoshi bo‘lib, nutq odobiga doir “Futuvvatnomayi sultoniy” asarini yozadi. Bu asarda nutq madaniyatiga oid fikrlar bildiriladi, so‘z qudrati batafsil ochib beriladi. “Agar so‘z senikimi yoki sen so‘znikimi, deb so‘rasalar, aytgil: men so‘zniki va so‘z menikidir, chunki so‘z insonlik daraxtining mevasidir, daraxtni mevadan va mevani daraxtdan ajratib bo‘lmaydi”, deb yozadi olim. Aytilgan so‘z odam uchun farzandi jigarbandiday, ota-ona farzandidan topolmagani singari, inson ham o‘z so‘zidan tonolmaydi. Farzand ham ota-onadan tonolmagani singari, so‘z ham notiqniki hisoblanadi. Shuning uchun ham deydi olim, aytiladigan so‘zga mas’ullik ota-onaning farzandga va farzandning ota-onaga mas’ulligi darajasida bo‘lmog‘i lozim. Xalqqa naf’i tegadigan farzand qobil, zarari tegadigan noqobil sanalsa, so‘z ham shunga o‘xshash bo‘ladi. Yaxshi so‘z egasiga sharaf keltirib, yomon so‘z o‘z egasini badnom etadi. Shuningdek, olim suhbat odobi qoidalari haqida ma’lumot beradi. So‘zlash ham, tinglash ham katta mas’uliyat va madaniyatni talab etadi. Agar inson yaxshi so‘zlasayu, tinglashni bilmasa, yoki tinglasayu, so‘zlashni bilmasa bu ma’naviy noqislik alomatidir. Madaniyatli va ma’rifatli inson so‘zni sidqu sadoqat, samimiyat bilan so‘zlamog‘i, suhbatdosh so‘zini jon qulog‘i bilan, diqqat-e’tibor, xayrixohliki va hamdardlik bilan tinglamog‘i maqsadga muvofiqdir. Suhbat va nutq odobida madaniyat va fahm-farosat bilan savol-javob qilish, so‘rashish ham muhim o‘rinda turadi. Mashhur notiq Koshifiy o‘z suxandonligi davrida bu qoidalarga to‘la rioya etishga harakat qilgan va bo‘lajak notiqlarni ham bu qoidalar asosida ish yuritishga undagan. O‘zbek adabiyoti tarixida Bobur lirikasi, “Boburnoma” asari nutqning go‘zal namunalaridir. “Boburnoma” nihoyatda ravon va go‘zal tilda yaratilgan. Shoir ham ommabop yozishni ma’qul ko‘rgan va o‘g‘li Xumoyunga yozgan xatida birovga yozgan maktubni bir necha bor o‘qish, uning ravonligiga, so‘zlarning ko‘zda tutilgan ma’nosi to‘g‘ri aks ettirayotganligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng jo‘natishga chaqirdi. Chunki, so‘zlarning xato yozilishi aytilmoqchi bo‘lgan fikrni Ilmiybaza.uz 11 xiralashtiradi, o‘quvchini qiynaydi. Bu haqda “Boburnoma” da shunday fikrlar bayon etiladi: “...Yana men degandek, bu xatlaringni bitibsen va o‘qumaysen, ne uchunkim, agar o‘qur xayol qilsang edi, o‘quyolmas eding. O‘quyolmagandan so‘ng albatta tag‘yir bo‘lur eding. Xatingni xud tashvish bila o‘qusa bo‘ladur, vale asru mug‘laqdur. Nasri muammoni hech kishi ko‘rgan emas. Imlong yomon emas. Agarchi xili rost emas, iltifotni to bila bitibsen. Qulunjni yo bilan bitibsen. Xatingni har tavr qilib o‘qusa bo‘ladur, vale bu mug‘laq alfozingdin maqsad tamom lafhum bo‘lmaydur. G‘olibo xat bitirda kohilliging ham ushbu jihattindur. Takalluf qilmay deysan, ul jihatdin mug‘laq bo‘ladur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila biti; ham senga tashvish ozroq bo‘lur va ham o‘qig‘uvchig‘a” Bobur o‘zbek harbiy notiqlarining zabardast vakili bo‘lgan. Tarixnavis shoir Muhammad Solih bu haqda shunday deb yozadi: “Mavlono Bobur Mirzo nutq so‘zlaganda so‘z bilan tog‘ni narm aylardi”. O‘zbek mutafakkirlari nutq ma’nosida “nutq”, “til”, “so‘z” atamalarini ishlatganlar. Eng ko‘p uchragani “so‘z” atamasidir. Vaziyatga qarab til, so‘z, nutq o‘rnida qo‘llana bergan. Mavzuni xulosalar ekanmiz, Sharq mutafakkirlari notiq oldiga tilni chuqur o‘rganish, uning lug‘aviy boyligi va garammatikasini puxta egallash, mantiqli so‘zlashni o‘rganish, nutqning ichki va tashqi ko‘rinishiga (shakl va mazmuniga) birday e’tibor berish, ravon va ta’sirchan nutq tuza bilish, til boyliklarini o‘rinli va maqsadga muvofiq ishlatish vazifalarini qo‘yadilar. Sharq mutafakkirlari avvalo o‘zlari madaniyatli shaxs sifatida notiqlik ilmini o‘rganganlar, so‘z qudrati haqida ibratli fikrlar bildirganlar va bu notiqlik qoidalariga rioya qilganlar. Nutqiy madaniyatimizni rivojlantirishimiz uchun ham Sharq mutafakkirlarining nutq odobi haqidagi qarashlarini o‘rganmoq lozim. Ilmiybaza.uz 11 xiralashtiradi, o‘quvchini qiynaydi. Bu haqda “Boburnoma” da shunday fikrlar bayon etiladi: “...Yana men degandek, bu xatlaringni bitibsen va o‘qumaysen, ne uchunkim, agar o‘qur xayol qilsang edi, o‘quyolmas eding. O‘quyolmagandan so‘ng albatta tag‘yir bo‘lur eding. Xatingni xud tashvish bila o‘qusa bo‘ladur, vale asru mug‘laqdur. Nasri muammoni hech kishi ko‘rgan emas. Imlong yomon emas. Agarchi xili rost emas, iltifotni to bila bitibsen. Qulunjni yo bilan bitibsen. Xatingni har tavr qilib o‘qusa bo‘ladur, vale bu mug‘laq alfozingdin maqsad tamom lafhum bo‘lmaydur. G‘olibo xat bitirda kohilliging ham ushbu jihattindur. Takalluf qilmay deysan, ul jihatdin mug‘laq bo‘ladur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila biti; ham senga tashvish ozroq bo‘lur va ham o‘qig‘uvchig‘a” Bobur o‘zbek harbiy notiqlarining zabardast vakili bo‘lgan. Tarixnavis shoir Muhammad Solih bu haqda shunday deb yozadi: “Mavlono Bobur Mirzo nutq so‘zlaganda so‘z bilan tog‘ni narm aylardi”. O‘zbek mutafakkirlari nutq ma’nosida “nutq”, “til”, “so‘z” atamalarini ishlatganlar. Eng ko‘p uchragani “so‘z” atamasidir. Vaziyatga qarab til, so‘z, nutq o‘rnida qo‘llana bergan. Mavzuni xulosalar ekanmiz, Sharq mutafakkirlari notiq oldiga tilni chuqur o‘rganish, uning lug‘aviy boyligi va garammatikasini puxta egallash, mantiqli so‘zlashni o‘rganish, nutqning ichki va tashqi ko‘rinishiga (shakl va mazmuniga) birday e’tibor berish, ravon va ta’sirchan nutq tuza bilish, til boyliklarini o‘rinli va maqsadga muvofiq ishlatish vazifalarini qo‘yadilar. Sharq mutafakkirlari avvalo o‘zlari madaniyatli shaxs sifatida notiqlik ilmini o‘rganganlar, so‘z qudrati haqida ibratli fikrlar bildirganlar va bu notiqlik qoidalariga rioya qilganlar. Nutqiy madaniyatimizni rivojlantirishimiz uchun ham Sharq mutafakkirlarining nutq odobi haqidagi qarashlarini o‘rganmoq lozim.