MILLIY URF-ODAT, QADRIYAT VA AN’ANALAR-TARBIYA ASOSI (Tarbiya darslarida milliy qadriyatlar, urf-odat va marosimlarni o’rganish, Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish)

Yuklangan vaqt

2024-04-13

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

34,6 KB


ILMIYBAZA.UZ MILLIY URF-ODAT, QADRIYAT VA AN’ANALAR-TARBIYA ASOSI Reja: 1. Tarbiya darslarida milliy qadriyatlar, urf-odat va marosimlarni o’rganish. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish. 3. Milliy qadryatlarning shaxs kamolotiga ta’siri. 4. Huquqiy tarbiya. 5. Maktabda huquqiy tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari. ILMIYBAZA.UZ MILLIY URF-ODAT, QADRIYAT VA AN’ANALAR-TARBIYA ASOSI Reja: 1. Tarbiya darslarida milliy qadriyatlar, urf-odat va marosimlarni o’rganish. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish. 3. Milliy qadryatlarning shaxs kamolotiga ta’siri. 4. Huquqiy tarbiya. 5. Maktabda huquqiy tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari. Tayanch so’z va iboralar: Tarbiya darslari, milliy qadriyatlar, urf-odatlar marosimlar, shaxs kamoloti, huquqiy tarbiya. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini barpo etish va mustahkamlash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, uning qonuniy zaminlari huquqiy asoslarini takomillashtirish fuqarolarning siyosiy-huquqiy faolligiga, onglilik, bilimdonlik darajasiga uzviy aloqadorlikdadir. Buning uchun O‘zbekistonning har bir fuqarosi, eng avvalo, hayotimizning Asosiy qonuni -O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, uning har bir moddasini puxta o‘rganishi lozim. Konstitutsiyada inson huquqlarining davlat huquqidan ustuvorligi tamoyili qonun yo‘li bilan belgilab qo‘yilgan bo‘lib, Prezidentimiz tomonidan ta’kidlanganidek, fuqarolar manfaati ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan. Unda inson, uning hozirgi erki, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa huquq hamda erkinliklari muqaddas bo‘lib, davlat himoyasida deyilgan. Yuqorida keltirilgan talab va vazifalarni amalda joriy qilish, asosan, ta’lim- tarbiya muassasalaridan boshlanadi. Ushbu ma’noda o‘quvchilarda fuqarolik tarbiyasini shakllantirish uchun ularni o‘tmish merosimiz va xalqimizning ming yillik qadriyatlari asosida ma’lumotlar berish maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarga fuqaro sifatida o‘z xulq-atvori mazmunini tahlil qilish imkonini berish lozim. Ya’ni „Bugun xalq farovonligi taraqqiyoti uchun nima qila oldim?“ „Zimmamdagi burchni ado etdimmi?“ tarzidagi savollarga javob topishga o‘rgatish kerak. O‘quvchilarga o‘qish, a’lo baholarga o‘zlashtirish, o‘z tafakkuri, qarashini shakllantirish, bolaga fuqarolik burchini ado etish mas’uliyatini tushuntirib borish zarur. Fidoyilik, intizomlilik, tashabbuskorlik, qat’iyat, matonat, uyushqoqlik kabi xislatlar fuqarolik tarbiyasini olib borish jarayonida yuzaga keladi. Fuqarolik tarbiyasini tashkil etish uchun ma’lum shart-sharoitlar taqozo etiladi. Tayanch so’z va iboralar: Tarbiya darslari, milliy qadriyatlar, urf-odatlar marosimlar, shaxs kamoloti, huquqiy tarbiya. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini barpo etish va mustahkamlash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, uning qonuniy zaminlari huquqiy asoslarini takomillashtirish fuqarolarning siyosiy-huquqiy faolligiga, onglilik, bilimdonlik darajasiga uzviy aloqadorlikdadir. Buning uchun O‘zbekistonning har bir fuqarosi, eng avvalo, hayotimizning Asosiy qonuni -O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, uning har bir moddasini puxta o‘rganishi lozim. Konstitutsiyada inson huquqlarining davlat huquqidan ustuvorligi tamoyili qonun yo‘li bilan belgilab qo‘yilgan bo‘lib, Prezidentimiz tomonidan ta’kidlanganidek, fuqarolar manfaati ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan. Unda inson, uning hozirgi erki, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa huquq hamda erkinliklari muqaddas bo‘lib, davlat himoyasida deyilgan. Yuqorida keltirilgan talab va vazifalarni amalda joriy qilish, asosan, ta’lim- tarbiya muassasalaridan boshlanadi. Ushbu ma’noda o‘quvchilarda fuqarolik tarbiyasini shakllantirish uchun ularni o‘tmish merosimiz va xalqimizning ming yillik qadriyatlari asosida ma’lumotlar berish maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarga fuqaro sifatida o‘z xulq-atvori mazmunini tahlil qilish imkonini berish lozim. Ya’ni „Bugun xalq farovonligi taraqqiyoti uchun nima qila oldim?“ „Zimmamdagi burchni ado etdimmi?“ tarzidagi savollarga javob topishga o‘rgatish kerak. O‘quvchilarga o‘qish, a’lo baholarga o‘zlashtirish, o‘z tafakkuri, qarashini shakllantirish, bolaga fuqarolik burchini ado etish mas’uliyatini tushuntirib borish zarur. Fidoyilik, intizomlilik, tashabbuskorlik, qat’iyat, matonat, uyushqoqlik kabi xislatlar fuqarolik tarbiyasini olib borish jarayonida yuzaga keladi. Fuqarolik tarbiyasini tashkil etish uchun ma’lum shart-sharoitlar taqozo etiladi. Bular: 1. Maktabdagi ta’lim-tarbiya jarayoni yuksak darajada uyushtirilishi kerak. 2. Fuqarolik tarbiyasi jarayonining muvaffaqiyati o‘quvchilar va o‘qituvchilar jamoasiningsaviyasigabog‘liq. 3. Tarbiyaviy ishning rejali, uzluksiz, tizimli bo‘lishiga erishish katta ahamiyat kasbetadi. 4. Oila, maktab va mahallalarda o‘zaro hamkorlik va hamjihatlikning yuzaga kelishi fuqarolik tarbiyasi muvaffaqiyatini ta’mnnlaydi. 5. O‘quvchilarni axloqiy va huquqiy me’yorlarga hamda umumiy tartibga rioya qilishga o‘rgatish va hokazo. Fuqarolik tarbiyasini tashkil etishda suhbat-munozara, ma’ruza, bahslardan foydalanish, mashq, test, anketa savollariga javob olish kabilar yuksak natijalarga olib keladi. Fuqarolik tarbiyasida uning natijasini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Bunda bolaning tarbiyalanganlik darajasi asos qilib olinadi. Ushbu maqsadda diagnostika (tashxis qo‘yish), statistik, qiyosiy tahlilni o‘tkazish lozim. Fuqarolik tarbiyasining tashkil etilishi natijasida kamol top-gan fuqaro o‘zida quyidagi sifatlarni namoyon eta olishi lozim: — fuqarolik burchini bajara olishi (o‘z vatani, xalqi, ota-onasi oldidagi qarzni his eta olishi) qobiliyatiga egalik; — milliy g‘urur va ma’rifatparvarlik tuyg‘usiga ega bo‘lish; — davlat Konstitutsiyasi, davlat hokimiyati organlari, mamlakat Prezidenti hamda davlat ramzlari (gerb, bayroq va madhiya)ga nisbatan hurmatda bo‘lish; — mamlakat taqdiri va istiqboli uchun javobgarlik, mas’ullik; — ijtimoiy-huquqiy hamda axloqiy me’yorlarga nisbatan hurmat va itoatda bo‘lish; — mamlakat milliy boyliklariga hurmat bilan qarash; — milliy davlat tili, madaniyati va an’analariga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, ularni asrash; — ijtimoiyfaollik; — demokratik tamoyillarga amal qilish; Bular: 1. Maktabdagi ta’lim-tarbiya jarayoni yuksak darajada uyushtirilishi kerak. 2. Fuqarolik tarbiyasi jarayonining muvaffaqiyati o‘quvchilar va o‘qituvchilar jamoasiningsaviyasigabog‘liq. 3. Tarbiyaviy ishning rejali, uzluksiz, tizimli bo‘lishiga erishish katta ahamiyat kasbetadi. 4. Oila, maktab va mahallalarda o‘zaro hamkorlik va hamjihatlikning yuzaga kelishi fuqarolik tarbiyasi muvaffaqiyatini ta’mnnlaydi. 5. O‘quvchilarni axloqiy va huquqiy me’yorlarga hamda umumiy tartibga rioya qilishga o‘rgatish va hokazo. Fuqarolik tarbiyasini tashkil etishda suhbat-munozara, ma’ruza, bahslardan foydalanish, mashq, test, anketa savollariga javob olish kabilar yuksak natijalarga olib keladi. Fuqarolik tarbiyasida uning natijasini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Bunda bolaning tarbiyalanganlik darajasi asos qilib olinadi. Ushbu maqsadda diagnostika (tashxis qo‘yish), statistik, qiyosiy tahlilni o‘tkazish lozim. Fuqarolik tarbiyasining tashkil etilishi natijasida kamol top-gan fuqaro o‘zida quyidagi sifatlarni namoyon eta olishi lozim: — fuqarolik burchini bajara olishi (o‘z vatani, xalqi, ota-onasi oldidagi qarzni his eta olishi) qobiliyatiga egalik; — milliy g‘urur va ma’rifatparvarlik tuyg‘usiga ega bo‘lish; — davlat Konstitutsiyasi, davlat hokimiyati organlari, mamlakat Prezidenti hamda davlat ramzlari (gerb, bayroq va madhiya)ga nisbatan hurmatda bo‘lish; — mamlakat taqdiri va istiqboli uchun javobgarlik, mas’ullik; — ijtimoiy-huquqiy hamda axloqiy me’yorlarga nisbatan hurmat va itoatda bo‘lish; — mamlakat milliy boyliklariga hurmat bilan qarash; — milliy davlat tili, madaniyati va an’analariga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, ularni asrash; — ijtimoiyfaollik; — demokratik tamoyillarga amal qilish; — tabiatga nisbatan ehtiyotkorona va mas’uliyatli munosabatda bo‘lish; — fuqarolarning huquq va burchlarini hurmat qilish; — huquqiy ong va fuqarolik madaniyatiga ega bo‘lish; — to‘g‘riso‘z, adolatli, muruvvatli, mehribon bo‘lish; — o‘z faoliyati va xatti-harakatiga nisbatan mas’ulligi; — baynalmilallik, o‘zga mamlakatlar xalqlariga nisbatan hurmatda bo‘lish va boshqalar. Milliy istiqlol mafkurasi mazmuni va mohiyati, demokratik huquqiy davlat qurishda adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan dadil borayotgan mustaqil O‘zbekistonda fuqarolarning huquqiy bilimlari va huquqiy madaniyatlarini yuksaltirish g‘oyat muhim va dolzarb ekanligi ustuvor ahamiyat kasb etadi. Milliy istiqlol mafkurasida Vatanimizning rivojlanishi va istiqboli, mamlakatimizda keng ko‘lamda o‘tkazilayotgan iqtisodiyot, siyosat, davlat qurilishi, huquqiy tizimini ma’naviy o‘zgartirish sohasidagi islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan xalqning huquqiy ongi, bilimi va madaniyati darajasiga bog‘liqligi alohida ta’kidlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish. Dunyoqarash kishilarning olam va uning o‘zgarishi, rivojlanishi haqidagi ilmiy, falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy va hokazo qarashlari va tasavvurlari majmuasidan iborat. Dunyoqarash ijtimoiy borliqning in’ikosidir. Unda ijtimoiy turmush aks etadi va u muayyan tarixiy davrda insoniyat yaratgan bilimlar darajasiga hamda ijtimoiy tuzumga bog‘liq bo‘ladi. Dunyoqarash faqat insongagina xos xususiyat bo‘lib, hayvonot dunyosi, boshqa narsa, buyumlar va mavjudotlar uchun bu hol yotdir. Demak, dunyoqarash bu olam haqidagi yaxlit umumiylashtirilgan bilimlar to‘plamidir. Dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishi murakkab, ko‘p qirrali, ichki jihatdan bog‘langan jarayon bo‘lib, unda juda ko‘p xilma-xil omillar qatnashadi, harakat qiladi va o‘zaro bog‘liq bo‘ladi, inson hayotining moddiy sharoitlari, mikromuhit va makro muhit, ommaviy axborot vositalari, ta’lim va tarbiya ana shu omillar qatoriga kiradi. Bu omillarning hammasi bir kuch va samara — tabiatga nisbatan ehtiyotkorona va mas’uliyatli munosabatda bo‘lish; — fuqarolarning huquq va burchlarini hurmat qilish; — huquqiy ong va fuqarolik madaniyatiga ega bo‘lish; — to‘g‘riso‘z, adolatli, muruvvatli, mehribon bo‘lish; — o‘z faoliyati va xatti-harakatiga nisbatan mas’ulligi; — baynalmilallik, o‘zga mamlakatlar xalqlariga nisbatan hurmatda bo‘lish va boshqalar. Milliy istiqlol mafkurasi mazmuni va mohiyati, demokratik huquqiy davlat qurishda adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan dadil borayotgan mustaqil O‘zbekistonda fuqarolarning huquqiy bilimlari va huquqiy madaniyatlarini yuksaltirish g‘oyat muhim va dolzarb ekanligi ustuvor ahamiyat kasb etadi. Milliy istiqlol mafkurasida Vatanimizning rivojlanishi va istiqboli, mamlakatimizda keng ko‘lamda o‘tkazilayotgan iqtisodiyot, siyosat, davlat qurilishi, huquqiy tizimini ma’naviy o‘zgartirish sohasidagi islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan xalqning huquqiy ongi, bilimi va madaniyati darajasiga bog‘liqligi alohida ta’kidlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish. Dunyoqarash kishilarning olam va uning o‘zgarishi, rivojlanishi haqidagi ilmiy, falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy va hokazo qarashlari va tasavvurlari majmuasidan iborat. Dunyoqarash ijtimoiy borliqning in’ikosidir. Unda ijtimoiy turmush aks etadi va u muayyan tarixiy davrda insoniyat yaratgan bilimlar darajasiga hamda ijtimoiy tuzumga bog‘liq bo‘ladi. Dunyoqarash faqat insongagina xos xususiyat bo‘lib, hayvonot dunyosi, boshqa narsa, buyumlar va mavjudotlar uchun bu hol yotdir. Demak, dunyoqarash bu olam haqidagi yaxlit umumiylashtirilgan bilimlar to‘plamidir. Dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishi murakkab, ko‘p qirrali, ichki jihatdan bog‘langan jarayon bo‘lib, unda juda ko‘p xilma-xil omillar qatnashadi, harakat qiladi va o‘zaro bog‘liq bo‘ladi, inson hayotining moddiy sharoitlari, mikromuhit va makro muhit, ommaviy axborot vositalari, ta’lim va tarbiya ana shu omillar qatoriga kiradi. Bu omillarning hammasi bir kuch va samara bilan harakat qilmasligi fanga ma’lum. Shu sababli qarashlar stixiyali tarzda vujudga kelishining oldini olish hamda dunyoqarashni yo‘naltirilgan tarzda shakllantirish omillarini boshqarishni o‘rganib olish muhimdir. Dunyoqarashning psixologik qurilishini bilish emotsional va irodaviy komponentlarni o‘z ichiga oladi. Dunyoqarashning bilishga oid komponentlari „dunyoni idrok etish, dunyoni mu- shohada qilish“, „dunyoni tushunish“ singari terminlar bilan ataladi. Dunyoqarash tarkibiga kishilarning olamni bilish va baholashga oid bo‘lgan ishonch va e’tiqodlari, niyat va maqsadlari, ideallari, orzu-umidlari, ular faoliyatiga ma’lum yo‘nalish beruvchi barcha qadriyatlar ham kiradi. Demak, dunyoqarash o‘z ichiga dunyoni his qilish, dunyoni tushunish jarayonlarida hosil bo‘ladigan iroda, idrok, kayfiyatlarni ham qamrab oladigan tushunchadir. Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjud. Uning birinchisini kishilarning kundalik hayotiy amaliy tajribasi hamda kasbiy faoliyati asosida to‘plangan bilimlar, tasavvurlar, qarashlar tashkil qilsa, ikkinchisini ilm-fan tufayli to‘plangan nazariy bilimlar, g‘oyalar yig‘indisi tashkil etadi. Ularning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. Dunyoqarash qotib qolgan, hech qachon o‘zgarmaydigan o‘lik g‘oyalar yig‘indisi emas. Jamiyatning o‘zgarishi bilan bir qatorda u ham doimo rivojlanib, mazmunan o‘zgarib turadi. Buni biz o‘z jamiyatimiz hayotidan yaqqol ko‘rib turibmiz. Mustaqillik tufayli endilikda umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga asoslangan, hozirgi davr talabiga javob beradigan yangi mafkura yaratilmoqda va uning asosida kishilarda yangicha tafakkur, dunyoqarash shakllanib, rivojlanmoqda. Faylasuf olimlarimiz dunyoqarashning mifologik, diniy, falsafiy kabi turlarini farqlaydilar. Mifologik dunyoqarash (yunoncha „mifos“ — naql, rivoyat, „logos“ — tushuncha, ta’limot) — ijtimoiy taraqqiyotning eng boshlang‘ich davriga xos bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi — naql va afsonalarda gavdalantirilgan ijtimoiy ongning asosiy shaklidir. Mifologik dunyoqarash ilm-fan taraqqiy etmagan vaziyatda keng tarqalgan ijtimoiy ongning shakli bo‘lib, uning kelib chiqish sababining asosini insonning o‘zini qurshab turgan olamdan ajralib qarashga ojizligi tashkil etadi. Shuning uchun ham mifologik dunyoqarashda jamiyat bilan tabiat, bilan harakat qilmasligi fanga ma’lum. Shu sababli qarashlar stixiyali tarzda vujudga kelishining oldini olish hamda dunyoqarashni yo‘naltirilgan tarzda shakllantirish omillarini boshqarishni o‘rganib olish muhimdir. Dunyoqarashning psixologik qurilishini bilish emotsional va irodaviy komponentlarni o‘z ichiga oladi. Dunyoqarashning bilishga oid komponentlari „dunyoni idrok etish, dunyoni mu- shohada qilish“, „dunyoni tushunish“ singari terminlar bilan ataladi. Dunyoqarash tarkibiga kishilarning olamni bilish va baholashga oid bo‘lgan ishonch va e’tiqodlari, niyat va maqsadlari, ideallari, orzu-umidlari, ular faoliyatiga ma’lum yo‘nalish beruvchi barcha qadriyatlar ham kiradi. Demak, dunyoqarash o‘z ichiga dunyoni his qilish, dunyoni tushunish jarayonlarida hosil bo‘ladigan iroda, idrok, kayfiyatlarni ham qamrab oladigan tushunchadir. Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjud. Uning birinchisini kishilarning kundalik hayotiy amaliy tajribasi hamda kasbiy faoliyati asosida to‘plangan bilimlar, tasavvurlar, qarashlar tashkil qilsa, ikkinchisini ilm-fan tufayli to‘plangan nazariy bilimlar, g‘oyalar yig‘indisi tashkil etadi. Ularning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. Dunyoqarash qotib qolgan, hech qachon o‘zgarmaydigan o‘lik g‘oyalar yig‘indisi emas. Jamiyatning o‘zgarishi bilan bir qatorda u ham doimo rivojlanib, mazmunan o‘zgarib turadi. Buni biz o‘z jamiyatimiz hayotidan yaqqol ko‘rib turibmiz. Mustaqillik tufayli endilikda umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga asoslangan, hozirgi davr talabiga javob beradigan yangi mafkura yaratilmoqda va uning asosida kishilarda yangicha tafakkur, dunyoqarash shakllanib, rivojlanmoqda. Faylasuf olimlarimiz dunyoqarashning mifologik, diniy, falsafiy kabi turlarini farqlaydilar. Mifologik dunyoqarash (yunoncha „mifos“ — naql, rivoyat, „logos“ — tushuncha, ta’limot) — ijtimoiy taraqqiyotning eng boshlang‘ich davriga xos bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi — naql va afsonalarda gavdalantirilgan ijtimoiy ongning asosiy shaklidir. Mifologik dunyoqarash ilm-fan taraqqiy etmagan vaziyatda keng tarqalgan ijtimoiy ongning shakli bo‘lib, uning kelib chiqish sababining asosini insonning o‘zini qurshab turgan olamdan ajralib qarashga ojizligi tashkil etadi. Shuning uchun ham mifologik dunyoqarashda jamiyat bilan tabiat, jonli bilan jonsiz narsalar bir xil tarzda ifodalanadi. Diniy dunyoqarashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ularning o‘zidan emas, balki Xudoning qudrati bilan tushuntiradi. U hamma narsada va har qayerda ilohiy kuchlarning ta’siri, mo‘jizaviy kuchi bor, deb uqtiradi. Diniy dunyoqarashning mohiyati dindorlar uchun muqaddas bo‘lib hisoblangan adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Falsafiy dunyoqarash — bu olam haqidagi yaxlit va sistemalashtirilgan bilimlar yig‘indisidir. Mifologik va diniy dunyoqarash hissiy a’zolarimiz orqali erishilgan ma’lumotlar asosida shakllansa, falsafiy dunyoqarash hissiy va aqliy a’zolarimiz tufayli ilm-fan yordamida to‘plangan bilimlar yig‘indisidir. Ta’lim jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Yosh avlodda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg‘or kishilari diqqat markazida bo‘lgan. Ilmiy dunyoqarash ijtimoiy tarixiy hodisa sifatida doim vorislik asosida rivojlanadi. O‘tmish dunyoqarashlari yangi davr dunyoqarashining ildizini tashkil etib, uni hayotbaxsh oziqa bilan ta’minlab turadi. Ilmiy dunyoqarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumning, voqea va hodisalarning ko‘rinib turgan ifodasiga, shakliga qarab emas, balki ularning ichki mohiyatiga, mazmuniga qarab baho berishi kerak. Inson ongini, tafakkurini faylasuflar tabiat — materiya rivojlanishining mahsuli deb hisoblaydilar. Odamlar tabiat va ijtimoiy turmush hodisalariga ilmiy nuqtayi nazardan qarashga asoslanib, bir- birlariga bo‘lgan munosabatlarini vujudga keltiradilar, shu asosda odam o‘zini o‘zi bilib oladi. O‘qituvchi o‘quv jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Odam o‘zining butun umri davomida ham dunyoqarashga doir yangidan-yangi masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanaveradi. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda badiiy adabiyot — xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoya va qissalarning ahamiyati beqiyos. Masalan, „Kalila va Dimna“, „Qobusnoma“, „Ming bir kecha“ kabi durdona asarlarda qissa va mantiqiy bilishga tegishli matallar, ertaklar, hikoyalar baytlar ko‘p bo‘lib, bu ma’naviy javohirlar yoshlarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar maktabda ta’lim-tarbiya olish davrida tabiat fanlarining asoslarini o‘rganish bilan jonli bilan jonsiz narsalar bir xil tarzda ifodalanadi. Diniy dunyoqarashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ularning o‘zidan emas, balki Xudoning qudrati bilan tushuntiradi. U hamma narsada va har qayerda ilohiy kuchlarning ta’siri, mo‘jizaviy kuchi bor, deb uqtiradi. Diniy dunyoqarashning mohiyati dindorlar uchun muqaddas bo‘lib hisoblangan adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Falsafiy dunyoqarash — bu olam haqidagi yaxlit va sistemalashtirilgan bilimlar yig‘indisidir. Mifologik va diniy dunyoqarash hissiy a’zolarimiz orqali erishilgan ma’lumotlar asosida shakllansa, falsafiy dunyoqarash hissiy va aqliy a’zolarimiz tufayli ilm-fan yordamida to‘plangan bilimlar yig‘indisidir. Ta’lim jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Yosh avlodda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg‘or kishilari diqqat markazida bo‘lgan. Ilmiy dunyoqarash ijtimoiy tarixiy hodisa sifatida doim vorislik asosida rivojlanadi. O‘tmish dunyoqarashlari yangi davr dunyoqarashining ildizini tashkil etib, uni hayotbaxsh oziqa bilan ta’minlab turadi. Ilmiy dunyoqarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumning, voqea va hodisalarning ko‘rinib turgan ifodasiga, shakliga qarab emas, balki ularning ichki mohiyatiga, mazmuniga qarab baho berishi kerak. Inson ongini, tafakkurini faylasuflar tabiat — materiya rivojlanishining mahsuli deb hisoblaydilar. Odamlar tabiat va ijtimoiy turmush hodisalariga ilmiy nuqtayi nazardan qarashga asoslanib, bir- birlariga bo‘lgan munosabatlarini vujudga keltiradilar, shu asosda odam o‘zini o‘zi bilib oladi. O‘qituvchi o‘quv jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Odam o‘zining butun umri davomida ham dunyoqarashga doir yangidan-yangi masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanaveradi. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda badiiy adabiyot — xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoya va qissalarning ahamiyati beqiyos. Masalan, „Kalila va Dimna“, „Qobusnoma“, „Ming bir kecha“ kabi durdona asarlarda qissa va mantiqiy bilishga tegishli matallar, ertaklar, hikoyalar baytlar ko‘p bo‘lib, bu ma’naviy javohirlar yoshlarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar maktabda ta’lim-tarbiya olish davrida tabiat fanlarining asoslarini o‘rganish bilan obyektiv dunyodagi predmet va hodisalarning rivojlanishi, ularning o‘zaro bog‘lanishi, harakati haqida bilimga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar bu bilimlar asosida asta-sekin tabiat qonunlarini bilib oladilar. O‘qitish jarayonida turli tajribalar qilish va nazariy bilimning amaliy ishlar bilan bog‘lab borilishi natijasida tabiat qonunlarini bilib, anglab oladilar. Boshlang‘ich sinflarda „Atrofimizdagi olam“, „Tabiatshunoslik“ fanlarini o‘qitish jarayonida, shuningdek, maktab tajriba yer maydonlaridagi amaliy ishlar mobaynida o‘quvchilar tabiat qonunlari, hodisalari bilan ham nazariy, ham amaliy tanishadilar. 1- sinf o‘quvchilari tabiatda ro‘y berayotgan hodisalarning fasllarga bog‘liq ekanligini o‘rganadilar, tabiat hodisalarining o‘zaro bog‘liqligi haqida elementar bilim va tushunchaga ega bo‘ladilar. Masalan, ular tabiatni kuzatish orqali kuz kelishi bilan kunlar sovishini, xazonrezgilikni, hasharotlarning uyquga kirishini, qushlarning issiq mamlakatlarga uchib ketishini bilib oladilar. Shuningdek, qishlab qoladigan qushlarni o‘rganish orqali ularning sovuqda yashashga qanday moslashganliklarini, nimalar bilan ovqatlanishini bilib oladilar. Ana shu bilimlar asosida bolalar dunyoning moddiyligini bilib oladilar. Suv, havo, qattiq jismlarni o‘rganish, ularni o‘zaro taqqoslab ko‘rish orqali bolalar tabiatdagi hamma moddalarning bo‘shliqda ma’lum o‘rni va o‘z vazni borligini, har bir modda bizning sezgi organlarimizga ta’sir etishini o‘rganadilar. Bular bolaga dunyoni anglashni o‘rgatadi, uning haqiqatan ham mavjudligini asta-sekin anglab olishga yordam beradi. Olimlarimiz tabiatni doimiy rivojlanishda va o‘zgarishda ekanligini uqtiradilar. Bu ilmiy dunyoqarashning muhim belgisidir. Buni tushuntirish uchun o‘quvchilar bilan turli kuzatishlar olib boriladi. Masalan, I — II sinfda ob-havo kalendari yuritish, fasllar almashinishi bilan tabiat manzarasining o‘zgarishi, qurbaqa tuxumidan itbaliqning paydo bo‘lishi, avval uning oldingi oyoqlari chiqishi, so‘ng vaqt o‘tishi bilan orqa oyoqlari paydo bo‘lib, dumi yo‘qolib va nihoyat kichkina baqachaning paydo bo‘lishini kuzatadilar. Bu faktlar orqali o‘quvchilar tabiatda hamma narsa o‘zgaradi, bu o‘zgarishlar tabiiy sabablarga ko‘ra vujudga keladi, degan xulosaga keladilar. O‘qituvchi tabiatdagi bu o‘zgarish va taraqqiyot faqat tirik organizmgagina xos obyektiv dunyodagi predmet va hodisalarning rivojlanishi, ularning o‘zaro bog‘lanishi, harakati haqida bilimga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar bu bilimlar asosida asta-sekin tabiat qonunlarini bilib oladilar. O‘qitish jarayonida turli tajribalar qilish va nazariy bilimning amaliy ishlar bilan bog‘lab borilishi natijasida tabiat qonunlarini bilib, anglab oladilar. Boshlang‘ich sinflarda „Atrofimizdagi olam“, „Tabiatshunoslik“ fanlarini o‘qitish jarayonida, shuningdek, maktab tajriba yer maydonlaridagi amaliy ishlar mobaynida o‘quvchilar tabiat qonunlari, hodisalari bilan ham nazariy, ham amaliy tanishadilar. 1- sinf o‘quvchilari tabiatda ro‘y berayotgan hodisalarning fasllarga bog‘liq ekanligini o‘rganadilar, tabiat hodisalarining o‘zaro bog‘liqligi haqida elementar bilim va tushunchaga ega bo‘ladilar. Masalan, ular tabiatni kuzatish orqali kuz kelishi bilan kunlar sovishini, xazonrezgilikni, hasharotlarning uyquga kirishini, qushlarning issiq mamlakatlarga uchib ketishini bilib oladilar. Shuningdek, qishlab qoladigan qushlarni o‘rganish orqali ularning sovuqda yashashga qanday moslashganliklarini, nimalar bilan ovqatlanishini bilib oladilar. Ana shu bilimlar asosida bolalar dunyoning moddiyligini bilib oladilar. Suv, havo, qattiq jismlarni o‘rganish, ularni o‘zaro taqqoslab ko‘rish orqali bolalar tabiatdagi hamma moddalarning bo‘shliqda ma’lum o‘rni va o‘z vazni borligini, har bir modda bizning sezgi organlarimizga ta’sir etishini o‘rganadilar. Bular bolaga dunyoni anglashni o‘rgatadi, uning haqiqatan ham mavjudligini asta-sekin anglab olishga yordam beradi. Olimlarimiz tabiatni doimiy rivojlanishda va o‘zgarishda ekanligini uqtiradilar. Bu ilmiy dunyoqarashning muhim belgisidir. Buni tushuntirish uchun o‘quvchilar bilan turli kuzatishlar olib boriladi. Masalan, I — II sinfda ob-havo kalendari yuritish, fasllar almashinishi bilan tabiat manzarasining o‘zgarishi, qurbaqa tuxumidan itbaliqning paydo bo‘lishi, avval uning oldingi oyoqlari chiqishi, so‘ng vaqt o‘tishi bilan orqa oyoqlari paydo bo‘lib, dumi yo‘qolib va nihoyat kichkina baqachaning paydo bo‘lishini kuzatadilar. Bu faktlar orqali o‘quvchilar tabiatda hamma narsa o‘zgaradi, bu o‘zgarishlar tabiiy sabablarga ko‘ra vujudga keladi, degan xulosaga keladilar. O‘qituvchi tabiatdagi bu o‘zgarish va taraqqiyot faqat tirik organizmgagina xos bo‘lmay, balki jonsiz tabiatdagi moddalar o‘zgarishiga ham taalluqli ekanligini ko‘rsatishi lozim. Masalan, suv sovuqda muzlaydi, muz issiqda eriydi va suvga aylanadi, suv isitilsa, qaynaydi va bug‘ga aylanadi, bunday o‘zgarish tabiatdagi boshqa moddalarga ham, chunonchi: mis, temir, qo‘rg‘oshin, qalay va boshqa metallarga ham taalluqli bo‘lib, ular ham xuddi shunday o‘zgaradi, ya’ni eritilsa, suyuqlikka aylanadi, sovitilsa, yana qattiq holatga qaytadi, degan tushunchalar orqali IV sinfdab tabiatdagi moddalarning uch holati haqida umumiy xulosaga keladilar. Sinfdan tashqari ishlar jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Maktabda o‘qitiladigan o‘quv fanlari o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Ammo bu yetarli emas. Bu masalani to‘la hal qilish uchun sinfdan tashqari tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlardan ham keng foydalanish lozim. Sinfdan tashqari ishlarning o‘ziga xos xususiyati bolalarning tashabbuskorligi va ijodkorligini o‘stirish, nazariy bilimlarini turmush tajribasi bilan to‘la bog‘lash imkoniyatini beradi. Shuning uchun boshlang‘ich ta’limda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Sinfdan tashqari ishlarni boshlang‘ich sinfda ekskursiya, maktab tajriba maydonchasidagi ishlar va to‘garaklar ko‘rinishida ham tashkil qilish mumkin. Tabiatshunoslar to‘garagida o‘quvchilar tabiat va undagi hodisalar, qishloq xo‘jaligi yumushlari bilan sinfdagiga qaraganda ancha ko‘p, kengroq va chuqurroq tanishadilar. Ular faqat tabiat va undagi voqea-hodisalarnigina o‘rganib qolmay, balki o‘simliklarni o‘stirish, hayvonlar va qushlarni parvarish qilish, daraxt ko‘chatlari o‘tqizish va boshqa turli amaliy ishlarni ham bajaradilar. Bu mazmundagi ishlarni bajarish, o‘simliklar va hayvonlarni parvarish qilish o‘quvchilarning tabiat va qishloq xo‘jaligi haqidagi bilimlarini mustahkamlaydi va kengaytiradi, ularning ongini yangi tasavvur va tushunchalar bilan boyitadi. Shunday qilib, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish bir-ikki, uch kishi yoki bir necha guruh tomonidan bo‘lmay, balki ko‘pchilik ijtimoiy fikr tomonidan bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy bo‘lmay, balki jonsiz tabiatdagi moddalar o‘zgarishiga ham taalluqli ekanligini ko‘rsatishi lozim. Masalan, suv sovuqda muzlaydi, muz issiqda eriydi va suvga aylanadi, suv isitilsa, qaynaydi va bug‘ga aylanadi, bunday o‘zgarish tabiatdagi boshqa moddalarga ham, chunonchi: mis, temir, qo‘rg‘oshin, qalay va boshqa metallarga ham taalluqli bo‘lib, ular ham xuddi shunday o‘zgaradi, ya’ni eritilsa, suyuqlikka aylanadi, sovitilsa, yana qattiq holatga qaytadi, degan tushunchalar orqali IV sinfdab tabiatdagi moddalarning uch holati haqida umumiy xulosaga keladilar. Sinfdan tashqari ishlar jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Maktabda o‘qitiladigan o‘quv fanlari o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Ammo bu yetarli emas. Bu masalani to‘la hal qilish uchun sinfdan tashqari tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlardan ham keng foydalanish lozim. Sinfdan tashqari ishlarning o‘ziga xos xususiyati bolalarning tashabbuskorligi va ijodkorligini o‘stirish, nazariy bilimlarini turmush tajribasi bilan to‘la bog‘lash imkoniyatini beradi. Shuning uchun boshlang‘ich ta’limda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Sinfdan tashqari ishlarni boshlang‘ich sinfda ekskursiya, maktab tajriba maydonchasidagi ishlar va to‘garaklar ko‘rinishida ham tashkil qilish mumkin. Tabiatshunoslar to‘garagida o‘quvchilar tabiat va undagi hodisalar, qishloq xo‘jaligi yumushlari bilan sinfdagiga qaraganda ancha ko‘p, kengroq va chuqurroq tanishadilar. Ular faqat tabiat va undagi voqea-hodisalarnigina o‘rganib qolmay, balki o‘simliklarni o‘stirish, hayvonlar va qushlarni parvarish qilish, daraxt ko‘chatlari o‘tqizish va boshqa turli amaliy ishlarni ham bajaradilar. Bu mazmundagi ishlarni bajarish, o‘simliklar va hayvonlarni parvarish qilish o‘quvchilarning tabiat va qishloq xo‘jaligi haqidagi bilimlarini mustahkamlaydi va kengaytiradi, ularning ongini yangi tasavvur va tushunchalar bilan boyitadi. Shunday qilib, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish bir-ikki, uch kishi yoki bir necha guruh tomonidan bo‘lmay, balki ko‘pchilik ijtimoiy fikr tomonidan bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy xarakterdagi hodisadir. Demak, ilmiy dunyoqarashni shakllan- tirish kishidan ko‘p mehnat, malaka talab qiladigan murakkab, sermashaqqat faoliyatdir. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish barkamol shaxs tarbiyasining muhim komponentlaridan biridir. Bunda o‘quvchilarning yosh va o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish talab qilinadi. Huquqiy tarbiya. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida huquqiy davlat qurish asosiy maqsad qilib qo‘yilganligi ta’kidlangan. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun aholining huquqiy ongini oshirish va huquqiy madaniyatni yuksaltirish muhim sanaladi. Fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish demokratik sharoitda ularning to‘g‘ri yashay va ishlay bilishlari hamda huqu- qiy ta’lim tarbiyasini yuksak tarzda olib borish bilan bevosita bog‘liqdir. Huquqiy davlat qurish jarayonida barchaning ishtirok etishi muvaffaqiyatlar garovidir. Bunga fuqarolarning iqtisodiy- siyosiy, huquqiy savodxonligi, o‘z haq-huquqlari, burchlari va majburiyatlarini chuqur anglashi orqali erishish mumkin. Huquqiy tarbiya huquqiy ta’lim bilan (uzviy) bevosita bog‘liqdir. 1997- yili „Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish“ Dasturi qabul qilindi. Shuningdek, „Huquqiy tarbiyani yax- shilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o‘rganish haqida“ Prezident farmoni imzo- landi. Qabul qilingan mazkur qaror va qonunlar barkamol shaxs tarbiyasining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, shaxsning huquqiy madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan. Huquq — qonun belgilab bergan erk me’yoridir. Axloq esa odam zimmasiga insoniy majburiyatlarni, talablarni yuklaydi. Huquqiy ong huquqiy madaniyatning g‘oyat muhim qism- laridan biri bo‘lib, u eng avvalo odamlarning qonunga munosa- batlarini ifodalovchi qarashlari va e’tiqodlaridan, ularning huqu- xarakterdagi hodisadir. Demak, ilmiy dunyoqarashni shakllan- tirish kishidan ko‘p mehnat, malaka talab qiladigan murakkab, sermashaqqat faoliyatdir. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish barkamol shaxs tarbiyasining muhim komponentlaridan biridir. Bunda o‘quvchilarning yosh va o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish talab qilinadi. Huquqiy tarbiya. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida huquqiy davlat qurish asosiy maqsad qilib qo‘yilganligi ta’kidlangan. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun aholining huquqiy ongini oshirish va huquqiy madaniyatni yuksaltirish muhim sanaladi. Fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish demokratik sharoitda ularning to‘g‘ri yashay va ishlay bilishlari hamda huqu- qiy ta’lim tarbiyasini yuksak tarzda olib borish bilan bevosita bog‘liqdir. Huquqiy davlat qurish jarayonida barchaning ishtirok etishi muvaffaqiyatlar garovidir. Bunga fuqarolarning iqtisodiy- siyosiy, huquqiy savodxonligi, o‘z haq-huquqlari, burchlari va majburiyatlarini chuqur anglashi orqali erishish mumkin. Huquqiy tarbiya huquqiy ta’lim bilan (uzviy) bevosita bog‘liqdir. 1997- yili „Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish“ Dasturi qabul qilindi. Shuningdek, „Huquqiy tarbiyani yax- shilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o‘rganish haqida“ Prezident farmoni imzo- landi. Qabul qilingan mazkur qaror va qonunlar barkamol shaxs tarbiyasining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, shaxsning huquqiy madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan. Huquq — qonun belgilab bergan erk me’yoridir. Axloq esa odam zimmasiga insoniy majburiyatlarni, talablarni yuklaydi. Huquqiy ong huquqiy madaniyatning g‘oyat muhim qism- laridan biri bo‘lib, u eng avvalo odamlarning qonunga munosa- batlarini ifodalovchi qarashlari va e’tiqodlaridan, ularning huqu- qiy tasavvurlaridan, intilish va tuyg‘ularidan iboratdir. Huquqiy ong o‘z ichiga huquqiy tushuncha; huquqiy his-tuyg‘u; xohish-iroda kabi qismlarni qamrab oladi. Huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi — bu madaniyatni shakllantirish, yoshlarni huquqiy demokratik davlat sharoitida yashash qobiliyatini tarbiyalashdir. Huquqiy tarbiya vazifalari quyidagilardan iborat: — (qonunga) huquqqa, jamoatdagi tartibni saqlovchi organ va shaxslarga hurmat va muomalani shakllantirish; — O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qonunchilik asoslari zimmasidagi huquq va majburiyatlarni bilish; — qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlarga qat’iy amal qilish va fuqarolik burchi va mas’uliyatini chuqur his etish; — qonunbuzarlarga qarshi kurashishga shay turish; — huquqiy demokratik davlat insoniylik prinsiðlariga hurmat bilan qarash va h. k. Yoshlarni huquqiy savodxon qilib tarbiyalashda huquqiy ta’lim muhim ahamiyatga ega. Huquqiy ongni shakllantirish orqali huquqiy tarbiya me’yorlarini hayotga tatbiq etish muayyan qoidalarga amal qilishga yordam beradi. Huquqiy ongni oshirish va huquqiy madaniyatni yuksaltirish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa mavjud qonunlar yoki huquqiy me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Xususan, bu borada „Huquqshunoslik“, „Inson huquqlari“, „Huquqiy tarbiya uslubiyati“ kurslarini o‘rganish muhim sanaladi. Huquqiy bilim asoslarini o‘rgatuvchi maxsus ta’lim turlari bilan bir qatorda, huquqiy targ‘ibot-tashviqot ishlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Jumladan, huquqshunoslar ishtiro- kidagi muloqotlar, huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari bilan uchrashuvlar, savol-javob kechalari va shu kabi tashkiliy tadbirlar ijobiy samara berishi shak-shubhasizdir. Huquqiy bilim — huquqiy me’yorlardan o‘z faoliyati davomida o‘rinli foydalana bilish qobiliyatidir. Shuningdek, u shaxsning huquqni anglashi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, huquqiy me’yorlarning hamda noqonuniylikning, qonunga xilof xatti- qiy tasavvurlaridan, intilish va tuyg‘ularidan iboratdir. Huquqiy ong o‘z ichiga huquqiy tushuncha; huquqiy his-tuyg‘u; xohish-iroda kabi qismlarni qamrab oladi. Huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi — bu madaniyatni shakllantirish, yoshlarni huquqiy demokratik davlat sharoitida yashash qobiliyatini tarbiyalashdir. Huquqiy tarbiya vazifalari quyidagilardan iborat: — (qonunga) huquqqa, jamoatdagi tartibni saqlovchi organ va shaxslarga hurmat va muomalani shakllantirish; — O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qonunchilik asoslari zimmasidagi huquq va majburiyatlarni bilish; — qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlarga qat’iy amal qilish va fuqarolik burchi va mas’uliyatini chuqur his etish; — qonunbuzarlarga qarshi kurashishga shay turish; — huquqiy demokratik davlat insoniylik prinsiðlariga hurmat bilan qarash va h. k. Yoshlarni huquqiy savodxon qilib tarbiyalashda huquqiy ta’lim muhim ahamiyatga ega. Huquqiy ongni shakllantirish orqali huquqiy tarbiya me’yorlarini hayotga tatbiq etish muayyan qoidalarga amal qilishga yordam beradi. Huquqiy ongni oshirish va huquqiy madaniyatni yuksaltirish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa mavjud qonunlar yoki huquqiy me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Xususan, bu borada „Huquqshunoslik“, „Inson huquqlari“, „Huquqiy tarbiya uslubiyati“ kurslarini o‘rganish muhim sanaladi. Huquqiy bilim asoslarini o‘rgatuvchi maxsus ta’lim turlari bilan bir qatorda, huquqiy targ‘ibot-tashviqot ishlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Jumladan, huquqshunoslar ishtiro- kidagi muloqotlar, huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari bilan uchrashuvlar, savol-javob kechalari va shu kabi tashkiliy tadbirlar ijobiy samara berishi shak-shubhasizdir. Huquqiy bilim — huquqiy me’yorlardan o‘z faoliyati davomida o‘rinli foydalana bilish qobiliyatidir. Shuningdek, u shaxsning huquqni anglashi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, huquqiy me’yorlarning hamda noqonuniylikning, qonunga xilof xatti- harakatning, qonunga munosabatning kishilar tomonidan to‘g‘- ri anglanilishidir. O‘quvchilarning huquqiy ongini oshirmasdan fuqarolik davlatini barpo etish murakkab vazifa. Huquqiy ong poydevoriga avvalo oilada asos solinadi. So‘ngra ta’lim-tarbiya muassasalarida bu faoliyat davom ettiriladi. Huquqiy tarbiya ishini bolalarning yoshlik chog‘idanoq boshlash zarur. Daho xalqimiz bu borada ham o‘ziga xos huquqiy tarbiya maktabini yaratgan. Ota- bolalarimiz bolalarga turli mavzularda ertaklar aytib berish orqali ularning ongida ilk huquqiy tushunchalarni shakllantirganlar. „Tekintomoq bo‘l- ma“, „Mehnatdan qochma“, „Yolg‘on gapirma“, „Yomonga yaqinlashma“, „Yomon bilan yurma“ kabi ibrat-o‘git maz- munidagi gaplar ham kichkintoylar tasavvurida ilk huquqiy tushunchalarni paydo qiladi. Huquqiy tarbiya serqirra, o‘ta murakkab, uzoq davom etadigan jarayondir. Maktabda huquqiy tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari. Maktabdagi huquqiy tarbiya o‘z ichiga o‘quvchilarni huquqiy bilimlar bilan qurollantirish, mazkur bilimlar asosida o‘z xulq-atvoriga nisbatan mas’uliyatli munosabatni shakllantirish, qonun va qoidalarga rioya qilish muhimligini uqtirish, muayyan huquq va erkinliklardan foydalanish yo‘l-yo‘riqlarini singdiradi va qamrab oladi. Umumuslubiy rejadan kelib chiqib, tarbiyaga kompleks yondashuv prinsiði nuqtayi nazardan qaralganda, uni g‘oyaviy, siyosiy, axloqiy, estetik tarbiya ta’sirining yig‘in- disi sifatida tushunish mumkin. Huquqiy tarbiyaning quyidagi uslublarini ajratish lozim: 1. Huquqiy ongni shakllantirish e’tiqod, isbot; huquqiy mavzularda suhbatlar, ma’ruzalar, hikoyalar; huquqiy mavzu- larga oid bosma materiallarni va san’at asarlarini muhokama qilish. 2. Huquqiy axloq asosini, malakasini, odatlarini va hu- quqni himoya qilish faoliyati tajribasini shakllantirish usuli: umumiy talab o‘rnatish, ijodiy o‘yindan foydalanish. harakatning, qonunga munosabatning kishilar tomonidan to‘g‘- ri anglanilishidir. O‘quvchilarning huquqiy ongini oshirmasdan fuqarolik davlatini barpo etish murakkab vazifa. Huquqiy ong poydevoriga avvalo oilada asos solinadi. So‘ngra ta’lim-tarbiya muassasalarida bu faoliyat davom ettiriladi. Huquqiy tarbiya ishini bolalarning yoshlik chog‘idanoq boshlash zarur. Daho xalqimiz bu borada ham o‘ziga xos huquqiy tarbiya maktabini yaratgan. Ota- bolalarimiz bolalarga turli mavzularda ertaklar aytib berish orqali ularning ongida ilk huquqiy tushunchalarni shakllantirganlar. „Tekintomoq bo‘l- ma“, „Mehnatdan qochma“, „Yolg‘on gapirma“, „Yomonga yaqinlashma“, „Yomon bilan yurma“ kabi ibrat-o‘git maz- munidagi gaplar ham kichkintoylar tasavvurida ilk huquqiy tushunchalarni paydo qiladi. Huquqiy tarbiya serqirra, o‘ta murakkab, uzoq davom etadigan jarayondir. Maktabda huquqiy tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari. Maktabdagi huquqiy tarbiya o‘z ichiga o‘quvchilarni huquqiy bilimlar bilan qurollantirish, mazkur bilimlar asosida o‘z xulq-atvoriga nisbatan mas’uliyatli munosabatni shakllantirish, qonun va qoidalarga rioya qilish muhimligini uqtirish, muayyan huquq va erkinliklardan foydalanish yo‘l-yo‘riqlarini singdiradi va qamrab oladi. Umumuslubiy rejadan kelib chiqib, tarbiyaga kompleks yondashuv prinsiði nuqtayi nazardan qaralganda, uni g‘oyaviy, siyosiy, axloqiy, estetik tarbiya ta’sirining yig‘in- disi sifatida tushunish mumkin. Huquqiy tarbiyaning quyidagi uslublarini ajratish lozim: 1. Huquqiy ongni shakllantirish e’tiqod, isbot; huquqiy mavzularda suhbatlar, ma’ruzalar, hikoyalar; huquqiy mavzu- larga oid bosma materiallarni va san’at asarlarini muhokama qilish. 2. Huquqiy axloq asosini, malakasini, odatlarini va hu- quqni himoya qilish faoliyati tajribasini shakllantirish usuli: umumiy talab o‘rnatish, ijodiy o‘yindan foydalanish. 3. Huquqiy tarbiyani kuchaytirish uchun rag‘batlantirish yoki jazo usullarini qo‘llash. Maktab o‘quvchilarini huquqiy tarbiyalash tizimi ikki shakldan iborat bo‘lib: og‘zaki va amaliy ishlar ko‘rinishida tashkil etiladi. Huquqiy tarbiyani amalga oshirishda huquq darslari, fakultativ darslar, bahs- munozaralar, huquqiy mavzulardagi suhbatlar, konferensiyalar, seminarlar yaxshi natija beradi. Darhaqiqat, yaxshi dars yirik bir asardir. Huquqshunoslik darslarida o‘quvchilar qonun va qay holatlarda qonun buzilishlar sodir etilishini chuqur idrok etib boradilar. Shuningdek, ushbu darslarda davlat ramzlari, ularga nisbatan faxr-iftixor, ona- Vatanga cheksiz mehr tuyg‘ulari singdirilib borilishi lozim. Huquqiy tarbiyaning og‘zaki yana bir shakli yoki ko‘rinishi — bu qonunchilikning asoslari bo‘yicha fakultativ darslardir. Bunday darslarga amaliy-tashkiliy tadbirlar, jumladan, qonunni muhofaza qiluvchi idoralar xodimlari, qonunshunoslar bilan uchrashuvlar, huquqiy mavzuda uyushtirilgan muloqotlarni o‘tkazish kiradi. Tashkiliy hujjatlarni tuzish singari faoliyatlarni esa bunga kiritish mumkin emas. Tarbiyaning mustaqil shakli — huquqiy mavzuda bahs yuritish. Bunda o‘quvchilarning faolligi, huquqiy mavzular bo‘yicha bilimi, qonuniy va noqonuniy xatti-harakatlar to‘g‘risidagi e’tirozlari, u yoki bu qonunbuzarlarga nisbatan qarashlari aniqlanadi. Huquqiy tarbiyaning yana bir shakli — bu huquqiy mavzularda suhbatlar, huquqiy yo‘naltirish, konferensiyalar, seminarlar va hokazolar tashkil etish. Huquqiy tarbiyada tarbiyalanuvchining shaxsi hisobga olinishi muhim ahamiyatga ega. Bunga uning yoshi, u o‘sgan muhit, bilim doirasi (darajasi), fe’l-atvori, jinsi, rivojlanishi, kuch-quvvati, tuzilishi va hokazolar kiradi. Maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar uchun, masalan, huquqiy bilimlar elementar axloqiy bilimlar bilan uyg‘unlashgan holda yo‘naltiriladi. Masalan, kichkintoylarga har bir narsaning nimasi yaxshi-yu, nimasi yomonligini misollar orqali tushun- tirish lozim. Aniq vazifalar davlat va huquq masalalari bo‘yicha bilimlar tizimini tushunarli ko‘rinishda shakllantirish, davlat organlari va tashkilotlarga, huquqqa, qonunchilik prinsiðlariga, huquqiy, 3. Huquqiy tarbiyani kuchaytirish uchun rag‘batlantirish yoki jazo usullarini qo‘llash. Maktab o‘quvchilarini huquqiy tarbiyalash tizimi ikki shakldan iborat bo‘lib: og‘zaki va amaliy ishlar ko‘rinishida tashkil etiladi. Huquqiy tarbiyani amalga oshirishda huquq darslari, fakultativ darslar, bahs- munozaralar, huquqiy mavzulardagi suhbatlar, konferensiyalar, seminarlar yaxshi natija beradi. Darhaqiqat, yaxshi dars yirik bir asardir. Huquqshunoslik darslarida o‘quvchilar qonun va qay holatlarda qonun buzilishlar sodir etilishini chuqur idrok etib boradilar. Shuningdek, ushbu darslarda davlat ramzlari, ularga nisbatan faxr-iftixor, ona- Vatanga cheksiz mehr tuyg‘ulari singdirilib borilishi lozim. Huquqiy tarbiyaning og‘zaki yana bir shakli yoki ko‘rinishi — bu qonunchilikning asoslari bo‘yicha fakultativ darslardir. Bunday darslarga amaliy-tashkiliy tadbirlar, jumladan, qonunni muhofaza qiluvchi idoralar xodimlari, qonunshunoslar bilan uchrashuvlar, huquqiy mavzuda uyushtirilgan muloqotlarni o‘tkazish kiradi. Tashkiliy hujjatlarni tuzish singari faoliyatlarni esa bunga kiritish mumkin emas. Tarbiyaning mustaqil shakli — huquqiy mavzuda bahs yuritish. Bunda o‘quvchilarning faolligi, huquqiy mavzular bo‘yicha bilimi, qonuniy va noqonuniy xatti-harakatlar to‘g‘risidagi e’tirozlari, u yoki bu qonunbuzarlarga nisbatan qarashlari aniqlanadi. Huquqiy tarbiyaning yana bir shakli — bu huquqiy mavzularda suhbatlar, huquqiy yo‘naltirish, konferensiyalar, seminarlar va hokazolar tashkil etish. Huquqiy tarbiyada tarbiyalanuvchining shaxsi hisobga olinishi muhim ahamiyatga ega. Bunga uning yoshi, u o‘sgan muhit, bilim doirasi (darajasi), fe’l-atvori, jinsi, rivojlanishi, kuch-quvvati, tuzilishi va hokazolar kiradi. Maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar uchun, masalan, huquqiy bilimlar elementar axloqiy bilimlar bilan uyg‘unlashgan holda yo‘naltiriladi. Masalan, kichkintoylarga har bir narsaning nimasi yaxshi-yu, nimasi yomonligini misollar orqali tushun- tirish lozim. Aniq vazifalar davlat va huquq masalalari bo‘yicha bilimlar tizimini tushunarli ko‘rinishda shakllantirish, davlat organlari va tashkilotlarga, huquqqa, qonunchilik prinsiðlariga, huquqiy, majburiy va umumiy ko‘rinishdagi xulq-atvorni shakllantirish; fuqarolarga har qanday qonunbuzarlikka murosasizlik ruhini singdirish; nafaqat o‘zi, balki davlat, jamiyat, boshqa shaxslar huquqi va manfaatini himoya qila olish kayfiyatini shakllantirish. O‘quv jarayonida o‘quvchilarni huquqiy tarbiyalash uslu- biyati xususiyatlari quyidagilardan kelib chiqadi: - birinchidan, o‘quvchilarning axloqiy tasavvurlarini to‘g‘ri shakllantirish; - ikkinchidan, maktabda huquqiy tarbiya jarayonida har bir holatning mohiyatini aniq, ravshan va tushunarli ravishda sing- dirish muhimligini ta’kidlab o‘tish lozim. O‘qituvchi o‘quvchi- lar ruhiyatida mavzuga katta qiziqish uyg‘ota olishi zarur; - uchinchidan, jamiyatda huquqiy talablarning mavjudligi va mazmun-mohiyati to‘g‘risidagi umumiy tasavvurdan kelib chiqqan holda, yuqori sinflarda o‘quvchilar ongida bilimlar tizi- mini, hukumat va qonun chiqaruvchi organlar, huquq institut- lari, huquqiy me’yorlarning rivojlanish asoslari, qonuniyatlari, shuningdek, huquq va majburiyatga oid qarorlar hamda ularning bajarilishi xususida ma’lumotlar berib borilishi maqsadga muvo- fiqdir; - to‘rtinchidan, huquqiy tarbiya jarayonida ba’zi bir qo- nunlar matnlarini o‘qib berish, o‘quvchilarga me’yoriy qonun- larning muhim moddalarini yozib olishga imkoniyat va vaqt berish joiz; - beshinchidan, dars o‘tish jarayonida o‘quvchilarga davlat va huquq to‘g‘risida umumiy tushuncha berish, shuningdek, huquqiy yo‘nalishlar (yo‘l-yo‘riqlar)ga alohida to‘xtalib o‘tish lozim; - oltinchidan, o‘qituvchining ish quroli sifatida unda davriy bosma materiallar, Oliy Majlis sessiyasi hujjatlari, farmon va majburiy va umumiy ko‘rinishdagi xulq-atvorni shakllantirish; fuqarolarga har qanday qonunbuzarlikka murosasizlik ruhini singdirish; nafaqat o‘zi, balki davlat, jamiyat, boshqa shaxslar huquqi va manfaatini himoya qila olish kayfiyatini shakllantirish. O‘quv jarayonida o‘quvchilarni huquqiy tarbiyalash uslu- biyati xususiyatlari quyidagilardan kelib chiqadi: - birinchidan, o‘quvchilarning axloqiy tasavvurlarini to‘g‘ri shakllantirish; - ikkinchidan, maktabda huquqiy tarbiya jarayonida har bir holatning mohiyatini aniq, ravshan va tushunarli ravishda sing- dirish muhimligini ta’kidlab o‘tish lozim. O‘qituvchi o‘quvchi- lar ruhiyatida mavzuga katta qiziqish uyg‘ota olishi zarur; - uchinchidan, jamiyatda huquqiy talablarning mavjudligi va mazmun-mohiyati to‘g‘risidagi umumiy tasavvurdan kelib chiqqan holda, yuqori sinflarda o‘quvchilar ongida bilimlar tizi- mini, hukumat va qonun chiqaruvchi organlar, huquq institut- lari, huquqiy me’yorlarning rivojlanish asoslari, qonuniyatlari, shuningdek, huquq va majburiyatga oid qarorlar hamda ularning bajarilishi xususida ma’lumotlar berib borilishi maqsadga muvo- fiqdir; - to‘rtinchidan, huquqiy tarbiya jarayonida ba’zi bir qo- nunlar matnlarini o‘qib berish, o‘quvchilarga me’yoriy qonun- larning muhim moddalarini yozib olishga imkoniyat va vaqt berish joiz; - beshinchidan, dars o‘tish jarayonida o‘quvchilarga davlat va huquq to‘g‘risida umumiy tushuncha berish, shuningdek, huquqiy yo‘nalishlar (yo‘l-yo‘riqlar)ga alohida to‘xtalib o‘tish lozim; - oltinchidan, o‘qituvchining ish quroli sifatida unda davriy bosma materiallar, Oliy Majlis sessiyasi hujjatlari, farmon va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari hamda huquqiy- me’yoriy hujjatlar bo‘lishi kerak. O‘qituvchi o‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalarini hal qilishda o‘quvchining yoshiga qarab (maktab, litsey, kollej, oliygoh va hokazo) huquqiy tarbiyaning shakl va uslublarini chuqurlashtirib borgani durust. O‘qituvchining bor sa’y-hara- kati o‘quvchi qalbida o‘z xatti-harakatiga nisbatan chuqur mas’uliyat hissini uyg‘otishdan iboratdir. Huquqiy fanlarni o‘rganish jarayoni uchta asosiy elementdan tashkil topadi: a) o‘qituvchi faoliyati; b) o‘quvchilar sa’y-harakati; d) ta’lim mazmun-mohiyati. Xususan, buni shunday izohlash mumkin. Ushbu faoliyat huquqiy tarbiyaning maqsadlariga yo‘naltirilishi (bo‘ysundi- rilishi) va ularning bilim olish jarayonida o‘quvchilar yutuqlari natijalarida namoyon bo‘lishidir. Shu tarzda huquqiy bilimlar tizimi (tizimlar) qay tarzda singdirilgani aniqlanadi hamda ting- lovchilarda huquqiy qarashlar va axloqiy e’tiqod mavzusi shakllantiriladi. Binobarin, o‘qitish jarayonida barcha pedogogik uslublardan foydalaniladi: — tashviqiy tushuntirishlar; — axborot andazalari; — samarali manbaning muammoli bayonnomasi tadqiqoti. Huquqiy tarbiyaning sinfdan va maktabdan tashqari faoliyati quyidagilardan iborat: ommaviy, guruhiy va yakka tartibdagi faoliyat. Bunga kino va teleko‘rsatuvlarni birgalikda ko‘rish hamda shu asnoda bahsli muloqotlar o‘tkazish; ekskursiyalar, kutub- xonalar, konferensiyalar, huquqiy-axloqiy mavzudagi suhbat- lar, ommaviy axborot vositalarini o‘qish, o‘yinlar, insinerov- qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari hamda huquqiy- me’yoriy hujjatlar bo‘lishi kerak. O‘qituvchi o‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalarini hal qilishda o‘quvchining yoshiga qarab (maktab, litsey, kollej, oliygoh va hokazo) huquqiy tarbiyaning shakl va uslublarini chuqurlashtirib borgani durust. O‘qituvchining bor sa’y-hara- kati o‘quvchi qalbida o‘z xatti-harakatiga nisbatan chuqur mas’uliyat hissini uyg‘otishdan iboratdir. Huquqiy fanlarni o‘rganish jarayoni uchta asosiy elementdan tashkil topadi: a) o‘qituvchi faoliyati; b) o‘quvchilar sa’y-harakati; d) ta’lim mazmun-mohiyati. Xususan, buni shunday izohlash mumkin. Ushbu faoliyat huquqiy tarbiyaning maqsadlariga yo‘naltirilishi (bo‘ysundi- rilishi) va ularning bilim olish jarayonida o‘quvchilar yutuqlari natijalarida namoyon bo‘lishidir. Shu tarzda huquqiy bilimlar tizimi (tizimlar) qay tarzda singdirilgani aniqlanadi hamda ting- lovchilarda huquqiy qarashlar va axloqiy e’tiqod mavzusi shakllantiriladi. Binobarin, o‘qitish jarayonida barcha pedogogik uslublardan foydalaniladi: — tashviqiy tushuntirishlar; — axborot andazalari; — samarali manbaning muammoli bayonnomasi tadqiqoti. Huquqiy tarbiyaning sinfdan va maktabdan tashqari faoliyati quyidagilardan iborat: ommaviy, guruhiy va yakka tartibdagi faoliyat. Bunga kino va teleko‘rsatuvlarni birgalikda ko‘rish hamda shu asnoda bahsli muloqotlar o‘tkazish; ekskursiyalar, kutub- xonalar, konferensiyalar, huquqiy-axloqiy mavzudagi suhbat- lar, ommaviy axborot vositalarini o‘qish, o‘yinlar, insinerov- kalarni amalga oshirishda maxsus ish rejasi tuzib olish mumkin. Rejada quyidagilarni aks ettirish maqsadga muvofiqdir: Birinchidan, huquqiy tarbiya vazifalariga javob beruvchi sinfdan va maktabdan tashqari ishlar shakli. Ikkinchidan, tinglovchilarning qiziqishlarini inobatga olish. Uchinchidan, o‘zlashtirish va har bir tadbir saviyasini yuk- saltirish va bunday ibratli tadbirlarning davom ettirilishiga e’tiborni qaratish. To‘rtinchidan, rejaning asosiyligini ta’minlash, bolalar yosh xususiyatlarini nazarda tutib, har bir ishni shunga moslashtirish. kalarni amalga oshirishda maxsus ish rejasi tuzib olish mumkin. Rejada quyidagilarni aks ettirish maqsadga muvofiqdir: Birinchidan, huquqiy tarbiya vazifalariga javob beruvchi sinfdan va maktabdan tashqari ishlar shakli. Ikkinchidan, tinglovchilarning qiziqishlarini inobatga olish. Uchinchidan, o‘zlashtirish va har bir tadbir saviyasini yuk- saltirish va bunday ibratli tadbirlarning davom ettirilishiga e’tiborni qaratish. To‘rtinchidan, rejaning asosiyligini ta’minlash, bolalar yosh xususiyatlarini nazarda tutib, har bir ishni shunga moslashtirish.