Milliy va umuminsoniy qadriyatlar tarbiyasi. Tarbiyada milliy g‘oya asoslari Reja: 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash va ular ongiga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganlik darajasini baholash. 3. O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida milliy g‘oya asoslari. 4. O‘quvchilarning milliy g‘oya asosida tarbiyalanganligini aniqlash indikatorlari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik – milliy g‘oyamizning asosiy poydevoridir” kitobida hozirgi zamon ta’lim jarayonimizda yosh avlodni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash vazifasini qo‘ygan. Milliy qadriyatlar – bu xalqimizning azaldan amal qilib kelayotgan fazilatlari, odatlari va turmush-tarzimizning madaniy an’analari majmuidir. Shu ma’noda tarbiya jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida quyidagi fazilatlarni shakllantirish taqozo etiladi: - insonni qadrlash; - Vatanni sevish; - o‘zgalarni hurmat qilish; - o‘z manfaatlaridan o‘zgalar manfaatlarini ustun qo‘yish; - mehnatsevarlik. Bu fazilatlar xalqimizning mintalitetiga, ya’ni tabiatiga singib ketgan. Har bir oilada ularga amal qilishga harakat qilinadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifasi o‘quvchilar ongiga ana shu fazilatlarni chuqurroq singdirishdan iborat. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini halqimizga xos bo‘lgan quyidagi odatlarni singdirish taqozo etiladi: - jamoa bo‘lib yashash; - qo‘shnini hurmat qilish; - yaxshilikni baham ko‘rish; - molparastlik va boylikka o‘ch bo‘lmaslik; - halol mehnat evaziga yashash; - biror kasb yoki hunarning egasi bo‘lish. Mazkur odatlar xalqimizning milliy tabiatiga mos ekanligini xorijlik mutafakkirlar ham e’tirof etadi. Misol uchun, buyuk qirg‘iz yozuvchisi Chingiz Aytmatov “Qiyomat” asarida “o‘zbeklarning odatlari turkiy xalqlar uchun Bobil vazifasini o‘tagan”, - deb yozadi. Ma’lumki, insoniyatning madaniylashuvi hozirgi Osiyoda mavjud bo‘lgan Bobil nomli davlatdan boshlangan. Ya’ni insoniyat vahshiylik tuzumidan insoniylik tuzumiga o‘tgan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari xalqimizga xos bo‘lgan quyidagi madaniy turmush-tarz an’analari bilan tanishtirilishi kerak: - hamisha pok yurish, pok kiyinish va pokizalikka rioya qilish; - muhtojlarga moddiy va ma’naviy yordam berish; - o‘ziga ravo ko‘rganni o‘zgalarga ham ravo ko‘rish; - oziq-ovqatlarni birovlar bilan baham ko‘rish; - odamlarga yaxshi va yomon kunlarida bir xil munosabatda bo‘lish; - oilani muqaddas bilish. Bu an’analar o‘quvchilar ongini nafaqat ijtioiylashtiradi, balki ularda milliy ruhning tarkib topishida muhim o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda ana shu tayanchlarga asoslaniladi. Ayni paytda, mamlakatimizda yashayotgan 130 millat va elatlarning milliy qadriyatlariga ham hurmatda bo‘lish ruhi o‘quvchilarga singdiriladi. Chunki bu xalqlarning milliy qadriyatlari ham xalqimizning qadriyatlariga mos tushadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ongiga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish. Ong bu – shaxsning miya organida yuzaga keladigan tushunchalari, fikrlari va odatlari majmuidir. Shu jihatdan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongi pedagoglarimiz to‘g‘ri ta’kidlashganidek, yozilmagan oq qog‘ozga o‘xshaydi. Mazkur masala 7-11 yoshli o‘quvchilar ongiga maqsadli va muddaoli qadriyatlarni shakllantirishni taqozo etadi. Bu borada umuminsoniy qadriyatlar ham muhim o‘rin tutadi. Umuminsoniy qadriyatlar – bu dunyoda yashovchi xalqlarning tajribasidan o‘tib o‘zgalar tomonidan qabul qilingan yondashuvlar majmuidir.1 Shu sababli Prezidentimiz yoshlar tarbiyasida umuminsoniy qadriyatlarga e’tibor berishni tavsiya etadi.2 Rus pedagogi va psixologi A.Rubinshteyn ongning miya, aql va his-tuyg‘udan iboratligini ta’kidlaydi. Shu sababli 7-11 yoshli o‘quvchilar ongini shakllantirishda quyidagi umuminsoniy qadriyatlarning o‘rni muhimdir: - birodarlik; - tinchliksevarlik; - bag‘rikenglik. Birodarlik qadriyati barcha xalqlar uchun zaruriyat bo‘lib, unda har bir xalqning buguni, o‘tmishi va kelajagiga oid yondashuvlar ifodalanadi. Shu sababli Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim dasturlarida umuminsoniy birodarlik qadriyatini har bir xalq va millatning farzandlari o‘zlashtirishi qayd etilgan. Tinchliksevarlik qadriyati insoniyatning hayotida muhim o‘rin tutadi. Shu sababli jahon Pedagogika fanida shaxsning ongiga tinchliksevarlik qadriyatini 1 Қаранг: Маънавият: асосий тушунчалар изоҳли луғати. – Тошкент, 2009 2 Мирзиёев Ш.М. Инсонпарварлик, эзгулик ва бунёдкорлик – миллий ғоямизнинг асосий пойдеворидир. – Тошкент, 2021. singdirish birlamchi masalalardan hisoblanadi. Biroq, bugungi kunda rivojlanish jarayonidan ortda qolayotgan mamlakatlarda yoshlarning tarbiyasida tinchliksevarlik qadriyatini singdirish sust kechmoqda. Shu sababli bugungi kunda pedagog olimlar Afg‘oniston, Suriya kabi mamlakatlardagi yoshlarning tinchliksevarlik qadriyati ko‘nikmasi past ekanligidan tashvish bildirmoqda. Mamlakatimizda bu qadriyat ta’lim siyosatining asosiy tayanchlaridan biri sifatida belgilangan. Bag‘rikenglik shaxsda diniy, milliy va umuminsoniy g‘oyalarni shakllantirishga asoslanadi. Bag‘rikenglikning diniy mazmuni bir jamiyatda turli dinlarga e’tiqod qilish bilan belgilanadi. Bag‘rikenglikning milliy mazmuni bir jamiyatda turli xalqlar va elatlarning birga yashashi bilan izohlanadi. Bag‘rikenglikning umuminsoniy mazmuni dunyodagi barcha xalqlarning o‘zaro do‘stligi va hamkorlikda yashashidan iborat. Bu g‘oyalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ongiga singdirilsa, kelgusida uni o‘z jamiyati va insoniyat hayoti uchun mas’uliyat sezadigan shaxslar sifatida shakllanadi. Umuman O‘zbekistonning ta’limga oid davlat siyosatida umuminsoniy qadriyatlarni yoshlar ongiga singdirish asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganlik darajasini baholash. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning samarasi o‘quvchilarning keyingi ta’lim bosqichlariga tayyorgarligi bilan baholanadi. O‘zbekistonning hozirgi ta’lim tizimida boshlang‘ich sinfni bitiruvchilar ta’limning quyidagi turlariga tayyorlanadi: - o‘rta umumta’lim maktablariga; - Prezident maktablariga; - ijod maktablariga; - ixtisoslashtirilgan maktablariga. Bu ta’lim turlariga boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tayyorlash jarayonida aynan ularning milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganligi muhim o‘rin tutadi. Shu sababli bu qadriyatlar asosida tarbiyalanganlik darajasini baholashning quyidagi indikatorlarini belgilash mumkin: - boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy qadriyatlarni bilishi; - mazkur toifa o‘quvchilarning umuminsoniy qadriyatlardan xabardorligi; - o‘quvchilarning milliy va umuminsoniy qadriyatlarga rioya qilish ko‘nikmasiga egaligi; - o‘quvchilarning o‘z millati va o‘zga millatlarni hurmat qilishi. Bu indikatorlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganlik darajasini belgilab beradi. Shu sababli boshlang‘ich sinf sinf rahbarlarining vazifalari kengayadi va yaqinda qabul qilinishi kutilayotgan “O‘qituvchi maqomi to‘g‘risida”gi Qonuni asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tarbiyalanganlik darajasini o‘rganib borish Sinf rahbarining asosiy vazifalaridan biri sifatida belgilanmoqda. Pedagogik adabiyotlarda “indikator” tushunchasi ta’lim va tarbiyaning sifat ko‘rsatkichini belgilovchi atama sifatida ishlatiladi. Shu ma’noda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash ishida aynan indikatorlarga, ya’ni ushbu ruhda tarbiyalanganlik darajasining sifat ko‘rsatkichiga e’tibor berish muhim ahamiyatga ega. Bunda quyidagilarga asoslanish lozim: - o‘quvchi ongi va yurish-turishida xalqimiz tabiatiga xos bo‘lgan milliylik, urf-odat va odoblar majmuining shaklanayotganligi; - o‘quvchi axloqida va axloqiy munosabatlarida xalqimizning madaniyatida mavjud bo‘lgan o‘zgalarni hurmat qilish, shaxsiy manfaatlarni ustuvor qo‘ymaslik va o‘zgalarga doimo yordamga tayyor turish kabi umuminsoniy yondashuvlar shakllanayotganligi; - o‘quvchining xatti-harakati va jamoaga moslashuvida jamoaning tartib- intizomiga va umumiy harakatlariga moslik shakllanayotganligi; - o‘quvchining dunyoqarashida o‘zlikni anglash va indeal maqsad- muddaolarga intilish xislatlari shakllanayotganligi. Bularning barchasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash ishini indikatorlar asosida amalga oshirish imkoniyatlarini beradi. Shu sababli bu asoslar aynan oliy pedagogik ta’lim jarayonida talabalar tomonidan o‘zlashtirilishi shart. Umuman milliy va umuminsoniy qadriyatlar tarbiyasi vositasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining dunyoqarashi, axloqi va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish jamiyatning eng muhim ehtiyojlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning taklifi va tashabbusi bilan 2021-yilda O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasi qabul qilindi3. Bu yangi milliy g‘oyaning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: - insonparvarlik; - ezgulik; - bunyodkorlik. Insonparvarlik g‘oyasining mazmuni insonni qadrlash, uning sha’nini hurmat qilish, huquqlarini ro‘yobga chiqarish va unga munosib hayot sharoitini yaratib berish tashkil etadi. Insonparvarlik g‘oyasi ta’lim tizimida bolaparvarlik, bola huquqlarining ustuvorligi va bolaga yo‘naltirilgan ta’limni amalga oshirish bilan ro‘yobga chiqadi. Ayni paytda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongida insonparvarlik g‘oyasi shakllantiriladi va ular insonni sevishga hamda hurmat qilishga ko‘niktiriladi. Ezgulik g‘oyasining mazmunini “Avesto” kitobimizda belgilanganidek, ezgu niyat, ezgu fikr va ezgu amal tashkil etadi. Bunda ezgu so‘zi yaxshilik, yaxshilik va yomonlikni farqlash, imkon qadar yaxshilikka intilish ma’nolarini anglatadi. O‘zbekiston pedagogik tajribasida Ezgulik g‘oyasi tarbiya jarayonining negizi sifatida qabul qilingan. Shu ma’noda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongi va axloqida yaxshi niyat, to‘g‘ri fikrlash va orzu-umidlarni shakllantirish bilan Ezgulik g‘oyasi asosida tarbiya jarayoni amalga oshiriladi. Bunyodkorlik g‘oyasining mazmuni har bir kishining erkin va farovon yashashi, jamiyatning demokratik tuzumga ega ekanligi hamda xalqning e’tiqod erkinligi huquqi bilan ta’minlanganligidan iborat. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongida bunyodkorlik g‘oyasi erkinlik, hurlik va mustaqil fikrlikka ko‘niktirish bilan singdiriladi. E’tibor berilsa, O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasida umuminsoniy g‘oyalar va qadriyatlar mujassam bo‘lgan. Shu sababli boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonini amalga oshirishda mazkur milliy g‘oyaga asoslanish taqozo etiladi. 3 Мирзиёев Ш.М. Инсонпарварлик, эзгулик ва бунёдкорлик-миллий ғоямизнинг асосий пойдеворидир. – Тошкент, 2021 Rossiyalik rus mutafakkir pedagogi K.D.Ushinskiy “Ijtimoiy tarbiyada xalq ruhi haqida” nomli asarida XIX asrda Yevropaning quyidagi xalqlarida mavjud bo‘lgan va hozir ham yashovchan bo‘lib kelayotgan quyidagi milliy g‘oyalarning tarbiyadagi ahamiyatini alohida ta’kidlab ko‘rsatadi: 1) Germaniyada ta’lim tizimidagi tarbiya jarayonida haqgo‘ylik milliy g‘oyasiga asoslanishi; 2) Angliyada har bir shaxsni oliyjanoblik ko‘nikmasi bilan tarbiyalash milliy g‘oyasiga asoslanishi; 3) Fransiyada ma’rifatparvarlik milliy g‘oyasiga asoslanishi; 4) AQSHda pragmatizm, ya’ni hayotiy haqiqatlarga asosan milliy tarbiyani amalga oshirishi; 5) Italiyada dunyo xalqlarini hurmat qilish milliy g‘oyasiga asosan tarbiya jarayonini amalga oshirishi tahlil qilib berilgan. Shu jihatdan O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasi tarbiya jarayonining jahon Pedagogikasi tajribasi asosida amalga oshiriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida milliy g‘oya asoslari. O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasi asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yangi avlod vakillari sifatida tarbiyalanadi. Bu tarbiyaning mexanizmlari quyidagicha, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari: 1) ongida – insonparvarlik g‘oyasining ustuvor bo‘lishi; 2) axloqida – ezgulik fazilatlarining tarkib topishi; 3) dunyoqarashida – bunyodkorlik g‘oyalarining shakllanishi. E’tibor berilsa, milliy g‘oya asoslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongini, axloqini va dunyoqarashini to‘g‘ri shakllantirishga asoslanadi. Shu sababli 7-11 yoshli shaxslarning milliy g‘oya asosida tarbiyalash boshlang‘ich ta’lim o‘quv fanlari va ayniqsa, “Tarbiya” fanini o‘qitish jarayonida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda ilk bor nashr etilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan “Tarbiya” fani darsliklarida aynan milliy g‘oyaning asosiy tamoyillariga tayanilgan. Bizning yondashuvimizga ko‘ra, milliy g‘oya asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining xarakteri ham shakllantirilishi kerak. Bunda pedagogik psixologiyada qabul qilingan temperamentlarni milliy g‘oya asosida shakllantirishga asosiy e’tibor qaratilishi kerak. Bu tempetamentlar quyidagilardir: - sangvinik (bosiqlik); - xolerik (jo‘shqin); - melanxolik (tashvishsizlik); - flegmatik (oqibatlilik). Bu temperamentlarning shaxs hayotida muhim o‘rni mavjud. Shu sababli boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining xarakterini shakllantirishda milliy g‘oya asosida aynan ana shu temperamentlarning imkoniyatlariga tayanish kutilgan samarani beradi. Jahon Pedagogika fani tajribasida shaxsning xarakterini shakllantirishga doir juda ko‘p tajribalar bor. Shulardan biri aniq milliy g‘oya asosida shakllantirishdir. Mamlakatimizda qabul qilingan milliy g‘oyamizning shaxs xarakterini shakllantirishdagi o‘rni masalasiga doir nazariy-metodologik ishlanmalar yaratish taqozo etiladi. O‘quvchilarning milliy g‘oya asosida tarbiyalanganligini aniqlash indikatorlari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy g‘oya asosida tarbiyalash tarbiya jarayonining negizini tashkil etadi. Ammo asosiy masala o‘quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini aniqlash bilan bog‘liqdir. Chunki bugungi o‘quvchi Internet vositasida juda ko‘p va keng axborotlar olamida yashamoqda. Bu axborotlarning nisbatan ko‘pchiligi haqqoniylikdan yiroqligi ma’lum. Masalan, Internet tarmoqlarida vahshiylik, hudbinlik va o‘zni unutishga da’vat qiluvchi mulьtimediya axborotlari bor. Shu sababli boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy g‘oya asosida tarbiyalanganligini aniqlash indikatorlari shakllantirilishi lozim. Mazkur masalada bizning yondashuvimiz quyidagicha:maxsus tuzilgan So‘rovnoma asosida o‘quvchilarning milliy g‘oya asosida tarbiyalanganligini quyidagi indikatorlar asosida aniqlash mumkin: 1)bolaning ongida insonparvarlik tushunchasining mavjudligi; 2)bolaning axloqida ezgulik fazilatlarining tarkib topayotganligi; 3)bolaning dunyoqarashida bunyodkorlik tushunchasining shakllanganligi. Bu indikatorlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy g‘oya asosida tarbiyalanganlik darajasini belgilaydi. Bu o‘rinda e’tiboringizga namuna sifatida quyidagi Savolnomani taqdim etamiz: 1. Siz o‘rtog‘ingizga yaxshilik qilishni istaysizmi? A. Ha B. Yo‘q V. Bilmayman 2. Siz odamlar bilan birga bo‘lishni hoxlaysizmi? A. Bilmayman. B. Yo‘q V. Ha. 3. Siz sinfdoshlaringiz bilan sinf tozaligiga va maktabning ozodaligiga rioya qilasizmi? A. Ha B. Ba’zan V. Yo‘q. Bunday savollar tarkibi qisqa, aniq va o‘n beshtadan oshmasligi lozim. Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilari qisqa savollarga aniq javob berish psixologiyasiga ega. Sinf rahbari aynan mana shu qoida asosida “Tarbiya” fani o‘qituvchisi bilan o‘quvchilarning milliy g‘oya asosida tarbiyalanganlik darajasini har chorak ohirida o‘rganib borishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday o‘rganish natijasida o‘quvchilarning kelgusi tarbiya jarayoni yo‘nalishlari belgilab olinadi. O‘zbekiston yangi taraqqiyotinig hozirgi bosqichida o‘quvchilarni, ayniqsa 1- sinf o‘quvchilarini milliy g‘oya asosida tarbiyalashda amaliy jihatlarga e’tibor berish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Chunki bugungi kunga qadar amalga oshirilgan milliy g‘oya asosida yosh avlodni tarbiyalash jarayonida nazariy yondashuvning ustuvor bo‘lib kelganligi ma’lum. Shu sababli bugungi kunda yangi milliy g‘oyamiz asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda amaliy jihatga alohida e’tibor berish taqozo etiladi. Bu borada pedagogik vositalardan biri Ijtimoiy so‘rovnoma metodidan oqilona foydalanish lozim. Ijtiomiy so‘rovnoma maxsus tuzilgan savollar asosida amalga oshiriladi va unda o‘quvchilarning javoblari to‘liq aks etadi. Ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘rovnoma savollariga ochiq, to‘liq va mustaqil javob berishlari tajribadan o‘tgan. Shu sababli har chorakda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy g‘oyamiz asosida tarbiyalash jarayoni Ijtimoiy so‘rovnoma asosida o‘rganib borilishi taqozo etiladi. Uning natijalariga asosan milliy g‘oya asosida tarbiyalashning navbatdagi tadbirlari, yo‘nalishlari va tuzatish ishlari belgilab olinadi. Natijada boshlang‘ich sinf bitiruvchilari ta’limning keyingi bosqichiga milliy g‘oya asosida tarbiyalanganlik ko‘nikmasi bilan o‘tadi. Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari Ijtimoiy so‘rovnoma pedagogik metodining barcha jihatlarini chuqur o‘zlashtirishi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy g‘oya asosida tarbiyalash jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilarining pedagogik faolligini taqozo etadi. Mustahkamlash uchun savollar va topshiriq: 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash deganda nimani tushunasiz? 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ongiga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish qanday shakllarda amalga oshiriladi? 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganlik darajasini baholash indikatorlarini bilasizmi? 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik – milliy g‘oyamizning asosiy poydevoridir” (Toshkent, 2021) kitobini o‘qib chiqing. 5. O‘zbekistonning yangi milliy g‘oyasining asosiy tamoyillari nimalardan iborat? 6. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida milliy g‘oya asoslarini nimalar tashkil etadi? 7. O‘quvchilarning milliy g‘oya asosida tarbiyalanganligini aniqlash indikatorlarini bilasizmi? Rus pedagogi K.D. Ushinskiyning “Ijtimoiy tarbiyada xalq ruhi haqida” asarini (Toshkent, 1959) va o‘zbek pedagogi M.Quronovning “Milliy tarbiya” kitobi (Toshkent, 2007) bilan tanishib chiqing. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar tarbiyasi. Tarbiyada milliy g‘oya asoslari Reja: 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ongiga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganlik darajasini baholash Tayanch tushunchalar: Milliylik, umuminsoniylik, tarbiya, qadriyat, sinf, o‘quvchi, singdirish, tarbiyalash, baholash, bilim, ko‘nikma. Shaxs tarbiyasi va hayotida milliy va umuminsoniy qadriyatlar muhim o‘rin tutadi. Shu sababli mazkur mavzuni o‘zlashtirishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: - milliy qadriyatlar deganda xalqimizning qadimdan kelayotgan va xalq tajribasidan o‘tgan tarbiyaga oid odatlar, udumlar, odoblar hamda yondashuvlar tushuniladi; - xalqimizning milliy qadriyatlarida oila tizimi, jamoaparvarlik va o‘zgalarga yordam tamoyillari muhim o‘rin tutadi; - umuminsoniy qadriyatlar deganda insoniyat hayotiga xos bo‘lgan ideal maqsad-muddaolar, tinchlikparvarlik va Yer yuzida birodarlikni o‘rnatish tamoyillari tushuniladi; - boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda ularning ongi va xarakterida umuminsoniy qadriyatlarning eng muhim tushunchalari singdiriladi. O‘zbekiston boshlang‘ich ta’lim tizimida bugungi kunda milliy qadriyatlar quyidagi yangi milliy g‘oyalarga asoslanadi: - insonparvarlik; - ezgulik; - bunyodkorlik. Eslatib o‘tish joizki, boshlang‘ich ta’limda milliy va umuminsoniy qadriyatlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongi, dunyoqarashi, axloqi hamda xarakteri shakllanish jarayonida bo‘lganligi uchun ular milliy va umuminsoniy qadriyatlar olamiga olib kiriladi. Boshlang‘ich ta’limda milliy va umuminsoniy qadriyatlar tarbiyasini amalga oshirishda milliy tarbiya konsepsiyasiga asoslaniladi. Milliy tarbiya konsepsiyasi 7-11 yoshli shaxslarni ma’naviy shakllantirish, ularni ijtimoiylashtirish va jismoniy rivojlantirishga asoslaniladi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ta’kidlab o‘tilgan ta’riflarini o‘zlashtiring va yozib oling. 1-topshiriq: “Kichik guruhlarda ishlash” (bunda talabalar 4 ta guruhga bo‘lingan holda 4 ta flipchart (vatman qog‘ozining ¼ bo‘lagi)dan foydalanib “Tushunchalar tahlili” texnologiyasi asosida jadvalni to‘ldiradilar, guruhlar o‘zlariga nom va marker rangini tanlaydilar hamda har bir flipchartga guruhlarning nomlari tepa o‘ng burchagiga yozib qo‘yiladi). 1-guruh O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik – milliy g‘oyamizning asosiy poydevoridir” kitobida hozirgi zamon ta’lim jarayonimizda yosh avlodni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash vazifasini qo‘ygan. Milliy qadriyatlar bu – xalqimizning azaldan amal qilib kelayotgan fazilatlari, odatlari va turmush-tarzimizning madaniy an’analari majmuidir. MAVZU BO‘YICHA TOPSHIRIQLAR 2-guruh Bu fazilatlar xalqimizning mentalitetiga, ya’ni tabiatiga singib ketgan. Har bir oilada ularga amal qilishga harakat qilinadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifasi o‘quvchilar ongiga ana shu fazilatlarni chuqurroq singdirishdan iborat. 3-guruh Mazkur odatlar xalqimizning milliy tabiatiga mos ekanligini xorijlik mutafakkirlar ham e’tirof etadi. Misol uchun, buyuk qirg‘iz yozuvchisi Chingiz Shu ma’noda tarbiya jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida quyidagi fazilatlarni shakllantirish taqozo etiladi: BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI TAFAKKURIGA XALQIMIZGA XOS BO‘LGAN QUYIDAGI ODATLARNI SINGDIRISH TAQOZO ETILADI: Aytmatov “Qiyomat” asarida “o‘zbeklarning odatlari turkiy xalqlar uchun Bobil vazifasini o‘tagan”, - deb yozadi. Ma’lumki, insoniyatning madaniylashuvi hozirgi Osiyoda mavjud bo‘lgan Bobil nomli davlatdan boshlangan. Ya’ni insoniyat vahshiylik tuzumidan insoniylik tuzumiga o‘tgan. 4-guruh Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning samarasi o‘quvchilarning keyingi ta’lim bosqichlariga tayyorgarligi bilan baholanadi. O‘zbekistonning hozirgi ta’lim tizimida boshlang‘ich sinfni bitiruvchilar ta’limning quyidagi turlariga tayyorlanadi: - o‘rta umumta’lim maktablariga; - Prezident maktablariga; - ijod maktablariga; - ixtisoslashtirilgan maktablariga. Bu ta’lim turlariga boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tayyorlash jarayonida aynan ularning milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalanganligi muhim o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari xalqimizga xos bo‘lgan quyidagi madaniy turmush- tarz an’analari bilan tanishtirilishi kerak: 2-topshiriq: “Tushunchalar tahlili” texnologiyasi asosida jadvalni to‘ldiring TUSHUNCHA TAHLILI Milliy qadriyatlar Milliy mentalitet Ong bu – Umuminsoniy qadriyatlar bu – Tarbiya indikatorlari – 3-topshiriq: Quyidagi milliy va umuminsoniy qadriyatlar aks etgan dars ishlanmani o‘rganib chiqing. Sana:____________________________ Mavzu: Bobolarimizning bebaho merosi Maqsad: Ta’limiy: O`quchilarga bugungi mavzuga oid bilim va tushunchalar berish. Yuksak insoniy fazilatlar mohiyatini anglatish, ularga ongli munosabatda bo‘lish, hamma millat vakillariga yaxshi munosabatda bo‘lish bilimini shakllantirish TK2: axborot manbalari (televizor, telefon)dan to‘g‘ri foydalana olish FK1 suhbatdoshni tinglash, sukut saqlash va o‘z fikrini to‘g‘ri bayon qilish ; Tarbiyaviy: Odob-inson ko‘rki va ma’naviy boyligi ekanligini va mutafakkir ma’rifatparvarlar asarlaridagi hikmat, rivoyat va o‘g‘itlarini, milliy sharqona odob- Shu sababli bu qadriyatlar asosida tarbiyalanganlik darajasini baholashning quyidagi indikatorlarini belgilash mumkin: axloq qoidalari, fazilatlarini, o‘zbekona urf-odat va an’analarining millliy xususiyatlarni farqlash va amalga oshirish usullarini o‘rgatish . TK4: Davlat ramzlariga hurmat va ehtirom ko‘rsatish; Rivojlantiruvchi:O`quvchilarning mavzuga oid bilim, ko`nikma , malakalarini rivojlantirish, matn bilan ishlash orqali fikrlash qobiliyatlarini, og`zaki nutqini o`stirish. FK1: O‘zbekistonda yashayotgan millatlar va elatlar haqida ma’lumot bera olish Dars turi: Yangi bilim beruvchi Dars usuli: Suhbat, tushuntirish, savol-javob, kichik guruhlarda ishlash. Dars jihozi: Darslik, taxta, bo`r, mavzuga oid rasmlar, tarqatmalar, texnik vositalar. Darsning borishi. T/R Bo‘limlar Vaqti 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O`tgan mavzuni mustahkamlash 5 daqiqa 3 Yangi mavzu bayoni 15 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 1O daqiqa 5 O`quvchilarni rag`batlantirish. Darsni yakunlash. 1O daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Jami 45 daqiqa I. Tashkiliy qism: Salomlashish, navbatchi axboroti, sinf va o`quvchilarning darsga tayyorgarligi tekshiriladi, o`quvchilar ehtiyojlari aniqlanadi. II. O`tilgan mavzuni mustahkamlash. O`tilgan mavzu yuzasidan suhbat, savol- javob o`tkaziladi. O`tilgan mavzuga oid savol va topshiriqlar yozilgan kartochkalar tarqatiladi. O`quvchilar topshiriqlarni bajarib, o`tilgan mazuni qismlarga bo`lib gapirishadi, xulosa chiqarishadi, o`qituvchi tomonidan umumlashtiriladi. 1. «Yurt tinchligi - el boyligi» iborasini qanday tushunasiz? 2. Vatan ravnaqi uchun siz qanday hissa qo‘sha olasiz? 3. Atrofingizdagi insonlardan kimlarni qahramon sifatida ko‘rsata olasiz? 4. Yurtimizda yashagan mard va jasur bobolardan kimlarni bilasiz? Ularning nomlarini va amalga oshirgan ishlarini gapirib bering. III. Yangi mavzu bayoni. KOINOTNI ZABT ETGAN BOBOM Bundan 1200 yillar avval yashagan bobomiz Ahmad al-Farg‘oniy yerdan turib yulduzlarni o‘rgangan. U bolaligidan kitoblarni sevib o‘qir, bilmaganlarini ustozi- dan so‘rab o‘rganar edi. Bag‘dod shahrida ta’lim olgan Ahmad al- Farg‘oniy ko‘p vaqtini kutubxonada o‘tkazgan. U yunon va hind olimlarining kitoblarini o‘qigan, ularni arab tiliga tarjima qilgan va o‘quv- chilar uchun sodda tilda sharh-i lagan. Ahmad al-Farg‘oniyning «Astronomiya asoslari haqida kitob» asari uzoq vaqt davomi- da jahondagi ko‘plab universi- tetlarda astronomiyadan asosiy darslik sifatida o`tilgan. 0‘zbekistonda Ahmad al-Farg‘oniy nomidagi bog‘lar, ko‘chalar mavjud. 861-yilda Misrda AI-Farg‘oniy bobomiz Nil daryosi suvi sathini o‘lchaydigan inshoot barpo etgan. Undagi matematik hisob-kitoblar bo‘yicha ishlaydigan suv tarozisi qaysi dehqon qancha yer solig‘i to‘lashini aniq belgilab bergan Uni «adolat tarozisi» ham deyishgan. Tarixiy suv tarozisi poyida Ahmad al-Farg‘oniyning ulug‘vor va ko‘rkam hay kali qad rostlagan 1. Ahmad al-Farg‘oniydek buyuk olim bo‘lish uchun uning qanday xislatlari sizda ham bo‘lishini xohlar edingiz? 2. Ahmad al-Farg‘oniy yozgan kitoblar dunyo rivojiga qanday hissa qo‘shgan? 3. Misrliklar Ahmad al-Farg‘oniyni nima sababdan hurmat qilishadi? Abu Abdulloh Muhammad ismli bola uzoq yurtlarga ilm o‘rganish uchun chiqadigan bo‘libdi. Uning bu ishini onasi qo‘llab-quwatlab, bilim yo‘lida har qan- day to‘siqlarni yengib O‘tishi uchun sabr va matonat kerakligini aytib, oq fotiha beribdi. Bola uzoq O‘lkalarga borib, u yerlardagi mavjud bilimlarni o‘rganibdi va odam- larni o‘z iqtidori bilan lol qoldiribdi. Odamlar bolakaydan ismini so‘rashsa, «Men Muhammad, Buxorodanman», deb javob berar ekan. Keyinchalik uni Muhammad Buxoriy deb chaqiradigan bo`lishdi. Buxoriy Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) ning hayot va faoliyatlari, qilgan ishlari nasihatlarini o‘rgandi. U to‘plagan ma’lumotlarini qog‘ozga tushirdi.