MINTAQA (HUDUD) IQTISODIY XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH (Mintaqa iqtisodiyoti va mintaqaviy siyosat, Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mexanizmi)

Yuklangan vaqt

2024-05-22

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

33

Faytl hajmi

72,2 KB


Ilmiybaza.uz MINTAQA (HUDUD) IQTISODIY XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH 16.1. Mintaqa iqtisodiyoti va mintaqaviy siyosat Mintaqa tushunchasi jahon yoki mamlakat territoriyasining bir qismiga nisbatan qo‘llaniladi. Mintaqa jahon territoriyasining bir qismi sifatida o‘z ichiga geografik, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, etnomadaniy axborot, harbiy va boshqa mezonlar hamda yondashuvlar asosida bir necha mamlakatlarni oladi. Masalan, Sharqiy Yevropa, G‘arbiy Yevropa, O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo, Janubi - Sharqiy Osiyo va boshqa mamlakatlar turkumi mintaqalari mavjud. Bir alohida olingan mamlakat ichida viloyatlar, tuman va shaharlar geografik, iqtisodiy siyosiy, etnomadaniy, ekologik, axborot va boshqa mezonlar bo‘yicha ma’muriy territorial birlik sifatida uning mintaqalarini tashkil etadi. Mintaqa iqtisodiyotining shunday tizimlari mavjudki, ular har bir mamlakatning milliy iqtisodiyotida, mustaqil xo‘jalik yuritishda alohida o‘rin tutadi va o‘zining tabiiy iqlim, geografik joylashuvi, tabiiy-mineral va xom-ashyo resurslarining zahiralari, mehnat resurslari bilan ta’minlanganligi, ishlab chiqarish salohiyati, tarmoqlari va sohalarining ham infratuzilmasining miqyosi, aholisining urf-odatlari va an’analari, mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha ixtisoslashuvi hamda ijtimoiy mehnat taqsimotidagi hissasi, aholi jon boshiga ishlab chiqargan hududiy yalpi mahsulot kabilar bilan farqlanadi. Bular makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o‘rtasi, ular faoliyatini iqtisodiyot nazariyasi mezoiqtisodiyot (yunoncha “mesos” oraliq) bo‘limi sifatidagi fan - mintaqa iqtisodiyoti o‘rganadi. Mezoiqtisodiyot tarkibiga mintaqada (hududda) gi sanoat tarmoqlari, yoqilg‘i-energetika kompleksi, qishloq va suv xo‘jaliklari Ilmiybaza.uz MINTAQA (HUDUD) IQTISODIY XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH 16.1. Mintaqa iqtisodiyoti va mintaqaviy siyosat Mintaqa tushunchasi jahon yoki mamlakat territoriyasining bir qismiga nisbatan qo‘llaniladi. Mintaqa jahon territoriyasining bir qismi sifatida o‘z ichiga geografik, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, etnomadaniy axborot, harbiy va boshqa mezonlar hamda yondashuvlar asosida bir necha mamlakatlarni oladi. Masalan, Sharqiy Yevropa, G‘arbiy Yevropa, O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo, Janubi - Sharqiy Osiyo va boshqa mamlakatlar turkumi mintaqalari mavjud. Bir alohida olingan mamlakat ichida viloyatlar, tuman va shaharlar geografik, iqtisodiy siyosiy, etnomadaniy, ekologik, axborot va boshqa mezonlar bo‘yicha ma’muriy territorial birlik sifatida uning mintaqalarini tashkil etadi. Mintaqa iqtisodiyotining shunday tizimlari mavjudki, ular har bir mamlakatning milliy iqtisodiyotida, mustaqil xo‘jalik yuritishda alohida o‘rin tutadi va o‘zining tabiiy iqlim, geografik joylashuvi, tabiiy-mineral va xom-ashyo resurslarining zahiralari, mehnat resurslari bilan ta’minlanganligi, ishlab chiqarish salohiyati, tarmoqlari va sohalarining ham infratuzilmasining miqyosi, aholisining urf-odatlari va an’analari, mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha ixtisoslashuvi hamda ijtimoiy mehnat taqsimotidagi hissasi, aholi jon boshiga ishlab chiqargan hududiy yalpi mahsulot kabilar bilan farqlanadi. Bular makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o‘rtasi, ular faoliyatini iqtisodiyot nazariyasi mezoiqtisodiyot (yunoncha “mesos” oraliq) bo‘limi sifatidagi fan - mintaqa iqtisodiyoti o‘rganadi. Mezoiqtisodiyot tarkibiga mintaqada (hududda) gi sanoat tarmoqlari, yoqilg‘i-energetika kompleksi, qishloq va suv xo‘jaliklari
Ilmiybaza.uz kompleksi, qurilish, transport va aloqa kommunikatsiyasi, uy-joy kommunal xo‘jaliklari, maktabgacha ta’lim, umumta’lim, oliy va o‘rta maxsus ta’lim, sog‘liqni saqlash, uy xo‘jaliklari, o‘ziga xos kichik, o‘rta va xususiy tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hunarmand, kasanachilik kabilar kiradi. Shu bilan birga, hudud (mintaqa) tarmoqlari va tarmoqlararo miqyosidagi iqtisodiy va ekologik muammolarni tadqiq qilish, o‘rganish ham mezoiqtisodiyot (mintaqa iqtisodiyoti) tarkibiga kirib, alohida o‘rin tutadi. Mintaqa iqtisodiyoti bir mamlakat milliy iqtisodiyotining bo‘linmas va uzviy bir bo‘g‘ini (qismi) sifatida ajralmas umumiqtisodiyot siyosati ta’sirida yagona bir yaxlit shaklda xo‘jalik faoliyatini yuritadi. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biri - bu iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish orqali jahon xo‘jaligiga yanada chuqurroq va samarali shaklda mintaqalarni integratsiyalashtirishdan iborat davlatning tartibga solish siyosatidir. Insonga munosib hayot sharoiti, o‘zini o‘zi, Vatanida, mintaqasida va uyida namoyon qila olish uchun imkoniyatlar yaratish - mintaqaviy iqtisodiyotimizning va butun mamlakatimiz, jamiyatimizni rivojlantirishning oliy maqsadidir. Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: 1. Mintaqadagi barcha resurslardan (moddiy, moliyaviy, mehnat) foydalanib, ishlab chiqarishning jadalligi va mutanosibligini ta’minlash hamda shu asosda uning samaradorligini oshirish ko‘zda tutiladi. 2. Mintaqalarning istiqboldagi rivojlanish sur’atlarini aniqlash. Bunda mahalliy resurslardan to‘la foydalanishga e’tibor berish. 3. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan ishlab chiqarishda keng foydalanish. Buning uchun mintaqada ilmiy-texnika taraqqiyoti jadallashishini ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmni yaratish, rejalashtirishni yanada demokratiyalashtirish lozim bo‘ladi. Buning uchun korxonalarga, mintaqaviy birliklarga indikativ (tavsiyaviy) rejalarni tuzish uchun huquqiy va iqtisodiy sharoitlar yaratish, bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali raqobat bo‘lishini, bozor konyunkturasiga mos mahsulot ishlab Ilmiybaza.uz kompleksi, qurilish, transport va aloqa kommunikatsiyasi, uy-joy kommunal xo‘jaliklari, maktabgacha ta’lim, umumta’lim, oliy va o‘rta maxsus ta’lim, sog‘liqni saqlash, uy xo‘jaliklari, o‘ziga xos kichik, o‘rta va xususiy tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hunarmand, kasanachilik kabilar kiradi. Shu bilan birga, hudud (mintaqa) tarmoqlari va tarmoqlararo miqyosidagi iqtisodiy va ekologik muammolarni tadqiq qilish, o‘rganish ham mezoiqtisodiyot (mintaqa iqtisodiyoti) tarkibiga kirib, alohida o‘rin tutadi. Mintaqa iqtisodiyoti bir mamlakat milliy iqtisodiyotining bo‘linmas va uzviy bir bo‘g‘ini (qismi) sifatida ajralmas umumiqtisodiyot siyosati ta’sirida yagona bir yaxlit shaklda xo‘jalik faoliyatini yuritadi. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biri - bu iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish orqali jahon xo‘jaligiga yanada chuqurroq va samarali shaklda mintaqalarni integratsiyalashtirishdan iborat davlatning tartibga solish siyosatidir. Insonga munosib hayot sharoiti, o‘zini o‘zi, Vatanida, mintaqasida va uyida namoyon qila olish uchun imkoniyatlar yaratish - mintaqaviy iqtisodiyotimizning va butun mamlakatimiz, jamiyatimizni rivojlantirishning oliy maqsadidir. Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: 1. Mintaqadagi barcha resurslardan (moddiy, moliyaviy, mehnat) foydalanib, ishlab chiqarishning jadalligi va mutanosibligini ta’minlash hamda shu asosda uning samaradorligini oshirish ko‘zda tutiladi. 2. Mintaqalarning istiqboldagi rivojlanish sur’atlarini aniqlash. Bunda mahalliy resurslardan to‘la foydalanishga e’tibor berish. 3. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan ishlab chiqarishda keng foydalanish. Buning uchun mintaqada ilmiy-texnika taraqqiyoti jadallashishini ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmni yaratish, rejalashtirishni yanada demokratiyalashtirish lozim bo‘ladi. Buning uchun korxonalarga, mintaqaviy birliklarga indikativ (tavsiyaviy) rejalarni tuzish uchun huquqiy va iqtisodiy sharoitlar yaratish, bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali raqobat bo‘lishini, bozor konyunkturasiga mos mahsulot ishlab
Ilmiybaza.uz chiqarishni ta’minlash maqsadida quyidagi vazifalarni ham hal etish lozim: a) ishlab chiqarishni bozor hajmi va konyunkturasiga mos ravishda tashkil etish va rivojlantirish; b) valyuta tushumlarining ko‘payishini ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirish; v) bozor talabi asosida tez o‘zgaruvchi yangi texnologiyalarni joriy etish va mahsulot sifatini oshirish va hokazolar. g) tashqi iqtisodiy munosabatlarni markaziy Davlat boshqaruvi organlari bilan kelishilgan holda mahalliy manfaatlarni hisobga olib rivojlantirish. Mintaqalarda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish masalalari bilan viloyat, shahar, tuman hokimiyatlari qoshidagi iqtisodiyot va statistika bosh boshqarmasi shug‘ullanadi. Hokimliklar qoshida iqtisodiyot bilan shug‘ullanuvchi barcha idoralar istiqboldagi muammolarni rejalashtirish boshqarmasi bilan muvofiqlashtiradi. Mintaqalardagi moliya, iqtisodiyot tashkilotlari o‘z faoliyatini respublikaning tegishli kompaniyalari va vazirliklari bilan mahalliy hokimiyat organlari tasdiqlagan nizom asosida olib boradi. Nizomda iqtisodiyot boshqarmasining faoliyatlari, huquqlari va burchlari aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Viloyat hokimliklari qoshidagi iqtisodiyot bosh boshqarmasining quyidagi asosiy vazifalari belgilangan: 1) viloyatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish rejasini tuzish va undan ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalarini barqaror va mutanosib rivojlantirishni ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish; 2) viloyat aholisining xalq iste’moli tovarlariga bo‘lgan talabini to‘la qondirish, aholining pul daromadlari va xarajatlari mutanosibligini ta’minlash; 3) mahalliy budjet va korxonalarning daromadlari hisobiga o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash tamoyili asosida yillar mobaynida ikkinchi darajali bo‘lib kelgan, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish; 4) viloyatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish rejalarini belgilangan muddatda va tartibda ishlab chiqish. Viloyat hududidagi barcha korxonalarni, shahar va tumanlarning biznes-rejalari ustidan uslubiy rahbarlik qilish; Ilmiybaza.uz chiqarishni ta’minlash maqsadida quyidagi vazifalarni ham hal etish lozim: a) ishlab chiqarishni bozor hajmi va konyunkturasiga mos ravishda tashkil etish va rivojlantirish; b) valyuta tushumlarining ko‘payishini ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirish; v) bozor talabi asosida tez o‘zgaruvchi yangi texnologiyalarni joriy etish va mahsulot sifatini oshirish va hokazolar. g) tashqi iqtisodiy munosabatlarni markaziy Davlat boshqaruvi organlari bilan kelishilgan holda mahalliy manfaatlarni hisobga olib rivojlantirish. Mintaqalarda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish masalalari bilan viloyat, shahar, tuman hokimiyatlari qoshidagi iqtisodiyot va statistika bosh boshqarmasi shug‘ullanadi. Hokimliklar qoshida iqtisodiyot bilan shug‘ullanuvchi barcha idoralar istiqboldagi muammolarni rejalashtirish boshqarmasi bilan muvofiqlashtiradi. Mintaqalardagi moliya, iqtisodiyot tashkilotlari o‘z faoliyatini respublikaning tegishli kompaniyalari va vazirliklari bilan mahalliy hokimiyat organlari tasdiqlagan nizom asosida olib boradi. Nizomda iqtisodiyot boshqarmasining faoliyatlari, huquqlari va burchlari aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Viloyat hokimliklari qoshidagi iqtisodiyot bosh boshqarmasining quyidagi asosiy vazifalari belgilangan: 1) viloyatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish rejasini tuzish va undan ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalarini barqaror va mutanosib rivojlantirishni ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish; 2) viloyat aholisining xalq iste’moli tovarlariga bo‘lgan talabini to‘la qondirish, aholining pul daromadlari va xarajatlari mutanosibligini ta’minlash; 3) mahalliy budjet va korxonalarning daromadlari hisobiga o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash tamoyili asosida yillar mobaynida ikkinchi darajali bo‘lib kelgan, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish; 4) viloyatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish rejalarini belgilangan muddatda va tartibda ishlab chiqish. Viloyat hududidagi barcha korxonalarni, shahar va tumanlarning biznes-rejalari ustidan uslubiy rahbarlik qilish;
Ilmiybaza.uz 5) respublikaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini joylashtirish dasturini tuzishda, mintaqaviy ishlab chiqarish dasturlarini tuzishda bevosita ishtirok etish va tegishli tavsiya hamda takliflar berish; 6) ish joyini tashkil etish, mehnat va moddiy balanslar tuzish, rejalarning bajaralishini nazorat qilish va hokazo. Shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning mintaqaviy siyosati iqtisodiyotni erkinlashtirish, mamlakat ma’muriy-hududiy birliklarining moliyaviy- xo‘jalik mustaqilligini mustahkamlash, respublika markaziy hokimiyat organlari bilan mahalliy hokimliklar o‘rtasida vazifalarning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. O‘zbekistonda yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqqan holda davlatning mintaqaviy siyosatining bosh maqsadlari sifatida quyidagilar belgilab olingan: mamlakatning barcha hududlarida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan huquqlarning ta’minlanishi uchun teng siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaratish; respublika barcha aholisining ijtimoiy kafolatlarini hamda teng ijtimoiy va huquqiy himoyalashni ta’minlash. Ushbu maqsadlarning amalga oshirilishi quyidagilarni taqozo etadi: - mintaqa (hudud) larda yangi iqtisodiy munosabatlarni va umumiqtisodiy sharoitlarni qaror toptirish. Buning oqibatida turli mulkchilik shakllariga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlarining faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratila- di; - mintaqa (hudud) larda aholining manfaatlarini ro‘yobga chiqarish uchun sharoitlar shakllantiriladi; - mahalliy hokimlik va o‘z-o‘zini boshqarish organlarining mintaqa (hudud) larni boshqarishdagi roli va faolligi ortadi; - mintaqa (hudud) lararo infratuzilmani tiklash, qayta tiklash. Buning oqibatida mamlakat miqyosida yagona iqtisodiy makon, xalq xo‘jalik kompleksi shakllantiriladi. Shuningdek, hududiy samarali mehnat taqsimoti va ijtimoiy mehnat integratsiyalashuvi vujudga keltiriladi hamda bozor munosabatlari rivojlantiriladi; Ilmiybaza.uz 5) respublikaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini joylashtirish dasturini tuzishda, mintaqaviy ishlab chiqarish dasturlarini tuzishda bevosita ishtirok etish va tegishli tavsiya hamda takliflar berish; 6) ish joyini tashkil etish, mehnat va moddiy balanslar tuzish, rejalarning bajaralishini nazorat qilish va hokazo. Shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning mintaqaviy siyosati iqtisodiyotni erkinlashtirish, mamlakat ma’muriy-hududiy birliklarining moliyaviy- xo‘jalik mustaqilligini mustahkamlash, respublika markaziy hokimiyat organlari bilan mahalliy hokimliklar o‘rtasida vazifalarning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. O‘zbekistonda yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqqan holda davlatning mintaqaviy siyosatining bosh maqsadlari sifatida quyidagilar belgilab olingan: mamlakatning barcha hududlarida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan huquqlarning ta’minlanishi uchun teng siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaratish; respublika barcha aholisining ijtimoiy kafolatlarini hamda teng ijtimoiy va huquqiy himoyalashni ta’minlash. Ushbu maqsadlarning amalga oshirilishi quyidagilarni taqozo etadi: - mintaqa (hudud) larda yangi iqtisodiy munosabatlarni va umumiqtisodiy sharoitlarni qaror toptirish. Buning oqibatida turli mulkchilik shakllariga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlarining faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratila- di; - mintaqa (hudud) larda aholining manfaatlarini ro‘yobga chiqarish uchun sharoitlar shakllantiriladi; - mahalliy hokimlik va o‘z-o‘zini boshqarish organlarining mintaqa (hudud) larni boshqarishdagi roli va faolligi ortadi; - mintaqa (hudud) lararo infratuzilmani tiklash, qayta tiklash. Buning oqibatida mamlakat miqyosida yagona iqtisodiy makon, xalq xo‘jalik kompleksi shakllantiriladi. Shuningdek, hududiy samarali mehnat taqsimoti va ijtimoiy mehnat integratsiyalashuvi vujudga keltiriladi hamda bozor munosabatlari rivojlantiriladi;
Ilmiybaza.uz - kam rivojlangan hududlarning rivojlanishini davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash, istiqbolli hududlarni ustuvor ravishda rivojlantirish. Ushbulardan kelib chiqib, davlat mintaqaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - respublika davlat hokimiyati va boshqaruvi hamda mahalliy o‘z-o‘zini boshqarishning huquqiy asoslarini, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi sub’ektlarining o‘zaro teng huquqligining konstitutsion tamoyillarini ta’minlash; - O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining prognoz (istiqbol) ko‘rsatkichlarini va maqsadli dasturlarni muntazam ravishda ishlab chiqish;O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi hamda mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarini uslubiy va me’yoriy jihatdan ta’minlash va qo‘llab-quvvatlash; - mamlakatning ma’muriy-hududiy bo‘linishini zarur holatlarda o‘zgartirib turish. Bu mamlakatdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar in’ikosi sifatida amalga oshirilib turiladi. Mamlakatda davlatning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishning eng muhim shartlari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir; - mamlakat miqyosida yagona iqtisodiy makonni ta’minlash. Buning uchun davlat boshqaruvining umumiyligining sharti bo‘lgan yaxlit pul, soliq, budjet va moliya tizimining, yaxlit axborot makonining mavjudligi, asosiy institutsional, ya’ni ma’muriy boshqaruv tuzilmalar rivojlanishining tartibga solinishi muhim ahamiyatga ega; - ishlab chiqarishni barqarorlashtirish, respublikaning har bir hududida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosida aholining barcha tabaqalari turmush darajasini oshirishga erishish; - rahbarlik lavozimlarida faoliyat yuritayotgan davlat xizmatchilarini qayta tayyorlash va malakasini muntazam oshirib borish, rahbar kadrlar zahirasini shakllantirish; - davlat xizmatchilari malakasini oshirish bilan shug‘ullanuvchi muassasalar va tashkilotlar, markazlar faoliyatini boshqarish. Ilmiybaza.uz - kam rivojlangan hududlarning rivojlanishini davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash, istiqbolli hududlarni ustuvor ravishda rivojlantirish. Ushbulardan kelib chiqib, davlat mintaqaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - respublika davlat hokimiyati va boshqaruvi hamda mahalliy o‘z-o‘zini boshqarishning huquqiy asoslarini, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi sub’ektlarining o‘zaro teng huquqligining konstitutsion tamoyillarini ta’minlash; - O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining prognoz (istiqbol) ko‘rsatkichlarini va maqsadli dasturlarni muntazam ravishda ishlab chiqish;O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi hamda mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarini uslubiy va me’yoriy jihatdan ta’minlash va qo‘llab-quvvatlash; - mamlakatning ma’muriy-hududiy bo‘linishini zarur holatlarda o‘zgartirib turish. Bu mamlakatdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar in’ikosi sifatida amalga oshirilib turiladi. Mamlakatda davlatning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishning eng muhim shartlari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir; - mamlakat miqyosida yagona iqtisodiy makonni ta’minlash. Buning uchun davlat boshqaruvining umumiyligining sharti bo‘lgan yaxlit pul, soliq, budjet va moliya tizimining, yaxlit axborot makonining mavjudligi, asosiy institutsional, ya’ni ma’muriy boshqaruv tuzilmalar rivojlanishining tartibga solinishi muhim ahamiyatga ega; - ishlab chiqarishni barqarorlashtirish, respublikaning har bir hududida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosida aholining barcha tabaqalari turmush darajasini oshirishga erishish; - rahbarlik lavozimlarida faoliyat yuritayotgan davlat xizmatchilarini qayta tayyorlash va malakasini muntazam oshirib borish, rahbar kadrlar zahirasini shakllantirish; - davlat xizmatchilari malakasini oshirish bilan shug‘ullanuvchi muassasalar va tashkilotlar, markazlar faoliyatini boshqarish.
Ilmiybaza.uz Ushbu fikrlardan kelib chiqib mintaqaviy siyosatga - mintaqalar (hududlar) ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi mutanosiblikni ta’minlash va ular o‘rtasidagi eng muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardagi farqlarni, nomutanosibliklarni bartaraf etishga qaratilgan umummilliy siyosatning muhim tarkibiy qismidir, deb ta’rif berish mumkin. Mintaqaviy siyosat keng ma’noda mamlakat hududlarining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini boshqarish bo‘yicha hokimiyat organlarining maqsad va vazifalari hamda ularni amalga oshirish mexanizmini ifodalaydi. Davlat mintaqaviy siyosatini amalga oshirishning muhim dastaklari quyidagilardan iboratdir: - rivojlanayotgan yoki davlat dasturiga ko‘ra ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun ayrim hududlarda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarga moliyaviy imtiyozlar yoki rag‘batlar, ya’ni investitsiyaviy grantlar, past foizdagi kreditlar beriladi, soliqlardan, ijara to‘lovlaridan ozod qilinadi; - rivojlanayotgan hududlardagi korxona va firmalarning o‘z ofis, idora, ishlab chiqarish ob’ektlarini boshqa hududlarga olib ketmasliklari uchun ular faoliyatini nazorat qilish; - rivojlanayotgan hududlarda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish uchun investitsiyalar qilish, ayniqsa, yo‘llar qurish, aholi hayot sharoitini yaxshilash muhim ahamiyatga ega. Mintaqaviy iqtisodiy siyosat maqsadlari mintaqaviy (hududiy) rivojlanish maqsadlari bilan uzviy bog‘liqdir. Iqtisodiy sohadagi mintaqaviy siyosatning maqsadi hudud salohiyati, uning cheklangan iqtisodiy resurslaridan, hududlararo mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi afzalliklaridan oqilona foydalanish asosida aholi turmush darajasi va sifatini oshirish hisoblanadi. Ijtimoiy sohadagi mintaqaviy siyosatning maqsadi har bir hududdagi barcha aholi qatlamlari uchun munosib turmush darajasini, sharoitlarini va teng yashash kafolatlarini ta’minlash, kishilarning yashash va mehnat qilish joyini, turini tanlash huquqlarini amalga oshirish imkoniyatini yaratish, ichki ijtimoiy muhitning keskinlashishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iboratdir. Shu bilan birga shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning Ilmiybaza.uz Ushbu fikrlardan kelib chiqib mintaqaviy siyosatga - mintaqalar (hududlar) ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi mutanosiblikni ta’minlash va ular o‘rtasidagi eng muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardagi farqlarni, nomutanosibliklarni bartaraf etishga qaratilgan umummilliy siyosatning muhim tarkibiy qismidir, deb ta’rif berish mumkin. Mintaqaviy siyosat keng ma’noda mamlakat hududlarining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini boshqarish bo‘yicha hokimiyat organlarining maqsad va vazifalari hamda ularni amalga oshirish mexanizmini ifodalaydi. Davlat mintaqaviy siyosatini amalga oshirishning muhim dastaklari quyidagilardan iboratdir: - rivojlanayotgan yoki davlat dasturiga ko‘ra ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun ayrim hududlarda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarga moliyaviy imtiyozlar yoki rag‘batlar, ya’ni investitsiyaviy grantlar, past foizdagi kreditlar beriladi, soliqlardan, ijara to‘lovlaridan ozod qilinadi; - rivojlanayotgan hududlardagi korxona va firmalarning o‘z ofis, idora, ishlab chiqarish ob’ektlarini boshqa hududlarga olib ketmasliklari uchun ular faoliyatini nazorat qilish; - rivojlanayotgan hududlarda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish uchun investitsiyalar qilish, ayniqsa, yo‘llar qurish, aholi hayot sharoitini yaxshilash muhim ahamiyatga ega. Mintaqaviy iqtisodiy siyosat maqsadlari mintaqaviy (hududiy) rivojlanish maqsadlari bilan uzviy bog‘liqdir. Iqtisodiy sohadagi mintaqaviy siyosatning maqsadi hudud salohiyati, uning cheklangan iqtisodiy resurslaridan, hududlararo mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi afzalliklaridan oqilona foydalanish asosida aholi turmush darajasi va sifatini oshirish hisoblanadi. Ijtimoiy sohadagi mintaqaviy siyosatning maqsadi har bir hududdagi barcha aholi qatlamlari uchun munosib turmush darajasini, sharoitlarini va teng yashash kafolatlarini ta’minlash, kishilarning yashash va mehnat qilish joyini, turini tanlash huquqlarini amalga oshirish imkoniyatini yaratish, ichki ijtimoiy muhitning keskinlashishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iboratdir. Shu bilan birga shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning
Ilmiybaza.uz iqtisodiy mintaqaviy siyosatining maqsadlari yuqoridagilarga qo‘shimcha tarzda quyidagilardan iborat: hududlarda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosida aholi turmush darajasini oshirish sharoitlarini ta’minlash; - hududlar bilan hamkorlikda ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash, yangi ishlab chiqarish texnologik usullarini joriy etish; - hududlarda maqsadli tarkibiy, investitsiyaviy, ilmiy-texnikaviy siyosatni amalga oshirish, iqtisodiyot real sektorida tadbirkorlikni, ijtimoiy muammolarini hal etishga qaratilgan faoliyatni rag‘batlantirish; - hududning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash. Hududning iqtisodiy xavfsizligi uning iqtisodiyoti barqarorligini va rivojlanishini ifodalovchi shart-sharoitlar, omillar hamda mavjud holatlar yig‘indisini ifodalaydi. Davlatning hududiy iqtisodiyotga bevosita, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashishi ma’muriy vositalardan foydalanish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu usullar davlat hokimiyati kuchiga tayanish, ruxsat berish, man qilish, majburlash choralarini o‘z ichiga oladi. Bilvosita tartiblash turli iqtisodiy chora-tadbirlar, vosita va dastaklar orqali amalga oshiriladi. Hududiy takror ishlab chiqarish jarayonlarini ma’muriy uslublar orqali tartibga solish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: - hududiy takror ishlab chiqarish sub’ektlariga davlat boshqaruvining yuqori organlari tomonidan mavjud holat, vaziyatga ta’sir ko‘rsatuvchi ma’muriy farmoyishlar va qarorlar qabul qilish; - hududdagi korxonalar va tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi qoidalarni ishlab chiqish; - tavsiyalar, taftish, masalan moliyaviy-budjet tekshirishlar, nazorat, masalan, sanitar-epidemiologik nazoratni amalga oshirish. Ma’muriy usullar o‘rnatilgan tartib, qoidalarni buzgan ayrim korxonalarga nisbatan majburlash imkoniyatlarini ham ko‘zda tutadi. Ma’muriy usullar yordamida mahalliy boshqaruv organlari davlat mulkini xususiylashtirish va Ilmiybaza.uz iqtisodiy mintaqaviy siyosatining maqsadlari yuqoridagilarga qo‘shimcha tarzda quyidagilardan iborat: hududlarda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosida aholi turmush darajasini oshirish sharoitlarini ta’minlash; - hududlar bilan hamkorlikda ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash, yangi ishlab chiqarish texnologik usullarini joriy etish; - hududlarda maqsadli tarkibiy, investitsiyaviy, ilmiy-texnikaviy siyosatni amalga oshirish, iqtisodiyot real sektorida tadbirkorlikni, ijtimoiy muammolarini hal etishga qaratilgan faoliyatni rag‘batlantirish; - hududning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash. Hududning iqtisodiy xavfsizligi uning iqtisodiyoti barqarorligini va rivojlanishini ifodalovchi shart-sharoitlar, omillar hamda mavjud holatlar yig‘indisini ifodalaydi. Davlatning hududiy iqtisodiyotga bevosita, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashishi ma’muriy vositalardan foydalanish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu usullar davlat hokimiyati kuchiga tayanish, ruxsat berish, man qilish, majburlash choralarini o‘z ichiga oladi. Bilvosita tartiblash turli iqtisodiy chora-tadbirlar, vosita va dastaklar orqali amalga oshiriladi. Hududiy takror ishlab chiqarish jarayonlarini ma’muriy uslublar orqali tartibga solish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: - hududiy takror ishlab chiqarish sub’ektlariga davlat boshqaruvining yuqori organlari tomonidan mavjud holat, vaziyatga ta’sir ko‘rsatuvchi ma’muriy farmoyishlar va qarorlar qabul qilish; - hududdagi korxonalar va tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi qoidalarni ishlab chiqish; - tavsiyalar, taftish, masalan moliyaviy-budjet tekshirishlar, nazorat, masalan, sanitar-epidemiologik nazoratni amalga oshirish. Ma’muriy usullar o‘rnatilgan tartib, qoidalarni buzgan ayrim korxonalarga nisbatan majburlash imkoniyatlarini ham ko‘zda tutadi. Ma’muriy usullar yordamida mahalliy boshqaruv organlari davlat mulkini xususiylashtirish va
Ilmiybaza.uz boshqarish jarayonlarini tartibga soladi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, hududdiy tabiiy resurslaridan foydalanish hamda ijtimoiy jarayonlar bilan bog‘liq masalalarni hal qiladi (qarang: 16.1.1-jadval). Mintaqaviy (hududiy) takror ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solishning iqtisodiy usullari xo‘jalik sub’ektlarining iqtisodiy manfaatlari orqali, soliq imtiyozlari, kreditlar va subvensiyalar hamda boshqa dastaklar yordamida qo‘llaniladi. 16.1.1- jadval Mintaqaviy (hududiy) takror ishlab chiqarish jarayonlarni tartibga solishning ma’muriy va iqtisodiy usullar1 Ma’muriy usullar Iqtisodiy usullar Boshqarish qarorlarini tayyorlash va amalga oshirish uchun sharoit yaratishga yo‘naltirilgan aniq manzilli topshiriqlar berishga asoslanadi Umumiy iqtisodiy qonun-qoidalarga, tamoyillarga tayanadi Boshqariladigan ob’ektlarga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatishda, boshqarish organining manfaatini ustuvor ravishda ko‘zlashda ifodalanadi Boshqariladigan ob’ektlarga bilvosita ta’sir ko‘rsatiladi, turli mulkchilik shakllardagi korxonalarning iqtisodiy manfaatlari hisobga olinadi Qabul qilinadigan qarorlar uchun asosiy mas’uliyat boshqarish organi zimmasida bo‘lib, boshqariladigan ob’ektning huquqlari cheklangan Xo‘jalik sub’ektlari to‘liq mustaqillikka ega bo‘lishi, o‘z faoliyati va uning oqibatlari uchun yuqori mas’uliyatli bo‘lishi taqozo etiladi Ma’muriy farmoyishlar, rejalar direktiv xarakterga ega bo‘lib, ularni bajarish majburiy hisoblanib, undan chetlanishga yo‘l qo‘yilmaydi Xo‘jalik sub’ektlarini o‘zining iqtisodiy manfaati nuqtai nazaridan va iqtisodiy riskni e’tiborga olgan holda muqobil qarorlar tayyorlashga va oqilona 1 Абдурахмонов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабоев Ш.Х. Региональная экономика и управление. Учебник. / Под ред. Акад. С.С. Гулямова - Т.: Изд-во “Fan va texnologiya”, 2007. - 425-427-b. asosida tuzildi. Ilmiybaza.uz boshqarish jarayonlarini tartibga soladi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, hududdiy tabiiy resurslaridan foydalanish hamda ijtimoiy jarayonlar bilan bog‘liq masalalarni hal qiladi (qarang: 16.1.1-jadval). Mintaqaviy (hududiy) takror ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solishning iqtisodiy usullari xo‘jalik sub’ektlarining iqtisodiy manfaatlari orqali, soliq imtiyozlari, kreditlar va subvensiyalar hamda boshqa dastaklar yordamida qo‘llaniladi. 16.1.1- jadval Mintaqaviy (hududiy) takror ishlab chiqarish jarayonlarni tartibga solishning ma’muriy va iqtisodiy usullar1 Ma’muriy usullar Iqtisodiy usullar Boshqarish qarorlarini tayyorlash va amalga oshirish uchun sharoit yaratishga yo‘naltirilgan aniq manzilli topshiriqlar berishga asoslanadi Umumiy iqtisodiy qonun-qoidalarga, tamoyillarga tayanadi Boshqariladigan ob’ektlarga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatishda, boshqarish organining manfaatini ustuvor ravishda ko‘zlashda ifodalanadi Boshqariladigan ob’ektlarga bilvosita ta’sir ko‘rsatiladi, turli mulkchilik shakllardagi korxonalarning iqtisodiy manfaatlari hisobga olinadi Qabul qilinadigan qarorlar uchun asosiy mas’uliyat boshqarish organi zimmasida bo‘lib, boshqariladigan ob’ektning huquqlari cheklangan Xo‘jalik sub’ektlari to‘liq mustaqillikka ega bo‘lishi, o‘z faoliyati va uning oqibatlari uchun yuqori mas’uliyatli bo‘lishi taqozo etiladi Ma’muriy farmoyishlar, rejalar direktiv xarakterga ega bo‘lib, ularni bajarish majburiy hisoblanib, undan chetlanishga yo‘l qo‘yilmaydi Xo‘jalik sub’ektlarini o‘zining iqtisodiy manfaati nuqtai nazaridan va iqtisodiy riskni e’tiborga olgan holda muqobil qarorlar tayyorlashga va oqilona 1 Абдурахмонов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабоев Ш.Х. Региональная экономика и управление. Учебник. / Под ред. Акад. С.С. Гулямова - Т.: Изд-во “Fan va texnologiya”, 2007. - 425-427-b. asosida tuzildi.
Ilmiybaza.uz echimlar topishga undaydi Yuqori boshqarish organlari belgilagan va tasdiqlagan qoidalar, nizomlar doirasida xo‘jalik sub’ektlari, mahalliy hokimiyat organlari faoliyatiga bilvosita ta’sir ko‘rsatib, ularga keng vakolatlar beriladi. 16.2. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligi Milliy xavfsizlik jamiyatning barcha bo‘g‘in va darajalaridagi xavfsizlikni ifodalaganidek, iqtisodiy xavfsizlik mamlakat hamda uning mintaqa (hudud) lar iqtisodiy xavfsizligini ham o‘z ichiga oladi. Mintaqaviy (hududiy) xavfsizlik mamlakat viloyatlari (tumanlari) manfaatlariga ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganligini ifodalaydi. Mintaqaviy xavfsizlik o‘z ichiga tabiiy-texnogen, oziq-ovqat, umumiqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy (shaxsiy va mulkiy) xavfsizliklarni oladi (16.2.1-rasm.) Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligi mintaqa (hudud) ning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror rivojlanishi, iqtisodiyot bilan mintaqaning davlat hokimiyati va boshqaruvi muassasalari o‘rtasidagi muvozanatli holat bo‘lib, bu holat mintaqada milliy manfaatlarning himoyalanganligi hamda siyosatning ijtimoiy yo‘naltirilganligini ifodalaydi. Mintaqaviy xavfsizlik mintaqa (hudud) da shaxs, jamiyat va davlat, mintaqa iqtisodiy manfaatlarining ichki va tashqi tahdidlardan qanchalik darajada himoyalanganligini, mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanishi barqarorligining ta’minlanganligini ifodalaydi. Bu borada ta’kidlash joizki, mamlakatda mavjud noxush holatlar, turli inqirozli holatlar mintaqa xavfsizligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mintaqaviy xavfsizlik ijtimoiy (shaxsiy va mulkiy) xavfsizlik ijtimoiy-siyosiy xavfsizlik umumiqtisodiy xavfsizlik oziq-ovqat xavfsizligi tabiiy-texnogen xavfsizlik Ilmiybaza.uz echimlar topishga undaydi Yuqori boshqarish organlari belgilagan va tasdiqlagan qoidalar, nizomlar doirasida xo‘jalik sub’ektlari, mahalliy hokimiyat organlari faoliyatiga bilvosita ta’sir ko‘rsatib, ularga keng vakolatlar beriladi. 16.2. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligi Milliy xavfsizlik jamiyatning barcha bo‘g‘in va darajalaridagi xavfsizlikni ifodalaganidek, iqtisodiy xavfsizlik mamlakat hamda uning mintaqa (hudud) lar iqtisodiy xavfsizligini ham o‘z ichiga oladi. Mintaqaviy (hududiy) xavfsizlik mamlakat viloyatlari (tumanlari) manfaatlariga ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganligini ifodalaydi. Mintaqaviy xavfsizlik o‘z ichiga tabiiy-texnogen, oziq-ovqat, umumiqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy (shaxsiy va mulkiy) xavfsizliklarni oladi (16.2.1-rasm.) Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligi mintaqa (hudud) ning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror rivojlanishi, iqtisodiyot bilan mintaqaning davlat hokimiyati va boshqaruvi muassasalari o‘rtasidagi muvozanatli holat bo‘lib, bu holat mintaqada milliy manfaatlarning himoyalanganligi hamda siyosatning ijtimoiy yo‘naltirilganligini ifodalaydi. Mintaqaviy xavfsizlik mintaqa (hudud) da shaxs, jamiyat va davlat, mintaqa iqtisodiy manfaatlarining ichki va tashqi tahdidlardan qanchalik darajada himoyalanganligini, mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanishi barqarorligining ta’minlanganligini ifodalaydi. Bu borada ta’kidlash joizki, mamlakatda mavjud noxush holatlar, turli inqirozli holatlar mintaqa xavfsizligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mintaqaviy xavfsizlik ijtimoiy (shaxsiy va mulkiy) xavfsizlik ijtimoiy-siyosiy xavfsizlik umumiqtisodiy xavfsizlik oziq-ovqat xavfsizligi tabiiy-texnogen xavfsizlik
Ilmiybaza.uz 16.2.1-rasm.Mintaqaviy (hududiy) xavfsizlik tarkibi2 Mintaqa xavfsizligini ta’minlashda mintaqa (hudud) da mavjud bo‘lgan noxush, tanglik holatlarini o‘z vaqtida aniqlash lozim bo‘ladi. Mintaqadagi noxush tanglik holati deganda, uni yaxshilash uchun markaziy hukumat organlari tomonidan mintaqa iqtisodiyotiga aralashuvni va uni tartibga solishning favqulodda usullarini qo‘llashni taqozo etadigan holat tushuniladi. Mintaqalardagi ijtimoiy-iqtisodiy holatni kuzatib borishda Davlat statistika qo‘mitasi olti guruhdagi indikativ ko‘rsatkichlardan foydalanadi: ijtimoiy va iqtisodiy indikatorlar; qishloq xo‘jaligi indikatorlar; investitsiya va moliyaviy indikatorlar; institutsional o‘zgarishlar natijalarini ifodalovchi indikatorlar. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizlikni aniqlashda quyidagi ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlardan foydalaniladi: - aholi jon boshiga yalpi hududiy mahsulot; - yashash minimumi; - ish haqi; - ish haqi bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorlik; - ishsizlik darajasi; - ishsizlar sonining bo‘sh ish o‘rinlariga nisbati; - aholining savodxonlik darajasi; - aholi daromadlar bo‘yicha tabaqalanishi va boshqalar. Ushbu indikatorlar orqali mamlakat mintaqa (hu- dud) lari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi farqlar aniqlanadi va guruhlanadi. Shu asosda mintaqa (hudud) lar rivojlangan, o‘rtacha rivojlangan va rivojlanishdan orqada qolganlar guruhiga ajratiladi. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga, mamlakat rivojlanishining o‘rtacha darajasidan fvrqlanishi darajasiga bog‘liqdir. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi ob’ektlariga quyidagilar kiradi: - mintaqa aholisining ish bilan bandligi; - aholi turmush darajasi; 2 Обшая теория национальной безопасности Учебник/ Под обвд ред. А.А.Прохожева. - Изд 2 доп. -М.: Издво. РАГС, 2005. -С 227. Ilmiybaza.uz 16.2.1-rasm.Mintaqaviy (hududiy) xavfsizlik tarkibi2 Mintaqa xavfsizligini ta’minlashda mintaqa (hudud) da mavjud bo‘lgan noxush, tanglik holatlarini o‘z vaqtida aniqlash lozim bo‘ladi. Mintaqadagi noxush tanglik holati deganda, uni yaxshilash uchun markaziy hukumat organlari tomonidan mintaqa iqtisodiyotiga aralashuvni va uni tartibga solishning favqulodda usullarini qo‘llashni taqozo etadigan holat tushuniladi. Mintaqalardagi ijtimoiy-iqtisodiy holatni kuzatib borishda Davlat statistika qo‘mitasi olti guruhdagi indikativ ko‘rsatkichlardan foydalanadi: ijtimoiy va iqtisodiy indikatorlar; qishloq xo‘jaligi indikatorlar; investitsiya va moliyaviy indikatorlar; institutsional o‘zgarishlar natijalarini ifodalovchi indikatorlar. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizlikni aniqlashda quyidagi ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlardan foydalaniladi: - aholi jon boshiga yalpi hududiy mahsulot; - yashash minimumi; - ish haqi; - ish haqi bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorlik; - ishsizlik darajasi; - ishsizlar sonining bo‘sh ish o‘rinlariga nisbati; - aholining savodxonlik darajasi; - aholi daromadlar bo‘yicha tabaqalanishi va boshqalar. Ushbu indikatorlar orqali mamlakat mintaqa (hu- dud) lari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi farqlar aniqlanadi va guruhlanadi. Shu asosda mintaqa (hudud) lar rivojlangan, o‘rtacha rivojlangan va rivojlanishdan orqada qolganlar guruhiga ajratiladi. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga, mamlakat rivojlanishining o‘rtacha darajasidan fvrqlanishi darajasiga bog‘liqdir. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi ob’ektlariga quyidagilar kiradi: - mintaqa aholisining ish bilan bandligi; - aholi turmush darajasi; 2 Обшая теория национальной безопасности Учебник/ Под обвд ред. А.А.Прохожева. - Изд 2 доп. -М.: Издво. РАГС, 2005. -С 227.
Ilmiybaza.uz - mehnat motivatsiyasi; - aholining mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarga munosabati; - ichki mintaqaviy (hududiy) bozor; - aholining oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanganligi; - mintaqa ishlab chiqaruvchilarining raqobatbardoshligi; - mintaqa (hudud) ning ekologik holati; - mintaqa (hudud) sanoat ishlab chiqarishining tarkibi va boshqalar3. Mintaqa xavfsizligiga tahdidlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: - ijtimoiy-siyosiy tahdidlar. Ularga ishsizlik darajasi va dinamikasi; mehnat motivatsiyasining kuchsizlanishi; ijtimoiy boqimandalikning ko‘payishi tufayli ish bilan bandlarning mehnat yuklamasining o‘sishi; mintaqa aholisi turmush darajasi va dinamikasi; aholi daromadlarining tabaqalanishi, oziq-ovqatlar bilan ta’minlanganligi va h.k. kiradi; - tizimli boshqarish tavsifidagi tahdidlar. Ular tarkibiga ishlab chiqarish hajmining qisqarishi, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishi; ishlab chiqarish quvvatlari bandligining past darajadaligi, ayrim ishlab chiqarishlarning yopilishi, to‘xtatilishi, ilmiy-texnikaviy potensialning pasayishi, mintaqa mahsuloti raqobatbardoshligining pasayishi, ilmiy-tadqiqot, tajriba konstruktorlik ishlarining to‘xtatilishi, mintaqada moliyaviy barqarorligining buzilishi va shu kabi ko‘rsatkichlar kiradi; - tashqi iqtisodiy tahdidlar. Ular tarkibiga eksportga tovar chiqaruvi tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmlarining qisqarishi, tashqi bozor hajmining, tashqi savdo aylanmasi hajmlarining qisqarishi va pasayishi, eksport tarkibida ilm talab, yuqori texnologik, iste’molga tayyor mahsulotlar ulushining kamayishi, eksport tarkibida xom ashyo tovarlari ulushining kattaligi, mintaqaviy bozorlarning investitsiyaviy jozibadorligining pasayishi, oziq-ovqat mustaqilligining yo‘qotilishi va oziq-ovqat importiga bog‘liqlikning o‘sishi, mintaqa ichki bozorida chetdan keltiriladigan import mahsulotlari ulushining o‘sishi kabilar kiradi4. 3 Вечканов Г.С. Экономическая безопасность: Учебник СПБ.: Питер 2007. Глова 8 4 Безопасность экономического пространства хозяйствую^его субъекта / Петренко И.Н. -М.: Анкил, 2005 Глова 2,4; Внешнеэкономическая деятельность региона: содержание и проблемн развития: Сборник статей. -Ростов Н/Дону: РИО Ilmiybaza.uz - mehnat motivatsiyasi; - aholining mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarga munosabati; - ichki mintaqaviy (hududiy) bozor; - aholining oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanganligi; - mintaqa ishlab chiqaruvchilarining raqobatbardoshligi; - mintaqa (hudud) ning ekologik holati; - mintaqa (hudud) sanoat ishlab chiqarishining tarkibi va boshqalar3. Mintaqa xavfsizligiga tahdidlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: - ijtimoiy-siyosiy tahdidlar. Ularga ishsizlik darajasi va dinamikasi; mehnat motivatsiyasining kuchsizlanishi; ijtimoiy boqimandalikning ko‘payishi tufayli ish bilan bandlarning mehnat yuklamasining o‘sishi; mintaqa aholisi turmush darajasi va dinamikasi; aholi daromadlarining tabaqalanishi, oziq-ovqatlar bilan ta’minlanganligi va h.k. kiradi; - tizimli boshqarish tavsifidagi tahdidlar. Ular tarkibiga ishlab chiqarish hajmining qisqarishi, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishi; ishlab chiqarish quvvatlari bandligining past darajadaligi, ayrim ishlab chiqarishlarning yopilishi, to‘xtatilishi, ilmiy-texnikaviy potensialning pasayishi, mintaqa mahsuloti raqobatbardoshligining pasayishi, ilmiy-tadqiqot, tajriba konstruktorlik ishlarining to‘xtatilishi, mintaqada moliyaviy barqarorligining buzilishi va shu kabi ko‘rsatkichlar kiradi; - tashqi iqtisodiy tahdidlar. Ular tarkibiga eksportga tovar chiqaruvi tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmlarining qisqarishi, tashqi bozor hajmining, tashqi savdo aylanmasi hajmlarining qisqarishi va pasayishi, eksport tarkibida ilm talab, yuqori texnologik, iste’molga tayyor mahsulotlar ulushining kamayishi, eksport tarkibida xom ashyo tovarlari ulushining kattaligi, mintaqaviy bozorlarning investitsiyaviy jozibadorligining pasayishi, oziq-ovqat mustaqilligining yo‘qotilishi va oziq-ovqat importiga bog‘liqlikning o‘sishi, mintaqa ichki bozorida chetdan keltiriladigan import mahsulotlari ulushining o‘sishi kabilar kiradi4. 3 Вечканов Г.С. Экономическая безопасность: Учебник СПБ.: Питер 2007. Глова 8 4 Безопасность экономического пространства хозяйствую^его субъекта / Петренко И.Н. -М.: Анкил, 2005 Глова 2,4; Внешнеэкономическая деятельность региона: содержание и проблемн развития: Сборник статей. -Ростов Н/Дону: РИО
Ilmiybaza.uz Mintaqaviy rivojlanishga ta’sir ko‘rsatuvchi tahdid ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha mantaqalar o‘rtasidagi tabaqalanishning kuchayishi, ayrim mintaqa (hudud) rivojlanishidagi turg‘unlik va tanglik holatining yuzaga kelishi hisoblanadi. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - xavfsizlik va himoya ob’ektlari; - xavf-xatar va tahdid sub’ektlari; - xavf-xatar va tahdidlar yuzaga kelishi va tarqalishi xususiyatlari; - yuzaga kelish mumkin bo‘lgan zararlar; - xavfsizlikni ta’minlovchi tizimlarning maqsadi, vazifalari va amal qilish mexanizmlari. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda mintaqa (hudud) rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu omillar quyidagilardan iborat: - mamlakat yagona xalq xo‘jaligi kompleksining buzilishi, barham topishi. Buning natijasida tarmoqlararo va mintaqa (hudud) lararo aloqalar uziladi, ishlab chiqarish hajmlari qisqaradi va asosiy fondlarning jismoniy va ma’naviy eskirishi jadallashadi; - mamlakat agrosanoat kompleksidagi uzilishlarning yuzaga kelishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi hajmlarining kamayishiga, davlat tomonidan tarmoqni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning qisqarishi mintaqa rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; - mintaqada zarar ko‘rib ishlaydigan korxonalar sonining ko‘payishi, mahsulot sotish bozoridan mahrum bo‘lish, jahon va mamlakat ichki bozorlarida hududiy mahsulotlar raqobatbardoshligining pasayishi, asosiy ishlab chiqarish fondlari eskirishining kuchayishi mintaqa iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillar hisoblanadi; - aholi turmush darajasida mintaqaviy tabaqalanishning kuchayishi, ijtimoiy Ростовского филиала РТА, 2005-С. 28-53; Внешне экономический комплекс региона: содержание и особенности формирования: Сб. научннх трудов. -Ростов Н/Д: РИО Ростовского филиала РТА, 2007; С 14-43. Ilmiybaza.uz Mintaqaviy rivojlanishga ta’sir ko‘rsatuvchi tahdid ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha mantaqalar o‘rtasidagi tabaqalanishning kuchayishi, ayrim mintaqa (hudud) rivojlanishidagi turg‘unlik va tanglik holatining yuzaga kelishi hisoblanadi. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - xavfsizlik va himoya ob’ektlari; - xavf-xatar va tahdid sub’ektlari; - xavf-xatar va tahdidlar yuzaga kelishi va tarqalishi xususiyatlari; - yuzaga kelish mumkin bo‘lgan zararlar; - xavfsizlikni ta’minlovchi tizimlarning maqsadi, vazifalari va amal qilish mexanizmlari. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda mintaqa (hudud) rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu omillar quyidagilardan iborat: - mamlakat yagona xalq xo‘jaligi kompleksining buzilishi, barham topishi. Buning natijasida tarmoqlararo va mintaqa (hudud) lararo aloqalar uziladi, ishlab chiqarish hajmlari qisqaradi va asosiy fondlarning jismoniy va ma’naviy eskirishi jadallashadi; - mamlakat agrosanoat kompleksidagi uzilishlarning yuzaga kelishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi hajmlarining kamayishiga, davlat tomonidan tarmoqni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning qisqarishi mintaqa rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; - mintaqada zarar ko‘rib ishlaydigan korxonalar sonining ko‘payishi, mahsulot sotish bozoridan mahrum bo‘lish, jahon va mamlakat ichki bozorlarida hududiy mahsulotlar raqobatbardoshligining pasayishi, asosiy ishlab chiqarish fondlari eskirishining kuchayishi mintaqa iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillar hisoblanadi; - aholi turmush darajasida mintaqaviy tabaqalanishning kuchayishi, ijtimoiy Ростовского филиала РТА, 2005-С. 28-53; Внешне экономический комплекс региона: содержание и особенности формирования: Сб. научннх трудов. -Ростов Н/Д: РИО Ростовского филиала РТА, 2007; С 14-43.
Ilmiybaza.uz infratuzilma ob’ektlarining eskirishi va ishdan chiqishi, tug‘ilishning qisqarishi, onalar va bolalar o‘limining ko‘payishi, kutilayotgan umr uzoqligining qisqarishi kabi omillar mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajasining pasayishiga, uning xavfsizligiga tahdidlarning kuchayishiga olib keladi. Hozirgi davrda mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi tabaqalanishining kuchayishi, undagi farqlarning kattalashib borishi mintaqalar raqobatbardoshligining pasayishiga, xavf-xatarlarning kuchayishiga, mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda jiddiy muammolar tug‘diradi. Mintaqa xavfsizligi darajasi uning raqobatbardoshligi darajasiga bog‘liqdir. Mintaqa iqtisodiyotining raqobatbardoshligini baholashda esa quyidagi ko‘rsatkichlar guruhlaridan foydalaniladi: 1) aholi turmush darajasi; 2) mehnatga layoqatli aholining ish bilan bandligi; 3) demografik holat; 4) ishlab chiqarish salohiyati; 5) ilmiy-texnikaviy salohiyat; 6) budjet-moliya sohasi; 7) investitsiyaviy muhit; 8) ekologik holat; 9) huquq tartibot. Ushbu guruhlar ko‘rsatkichlari asosida mintaqaviy rivojlanish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mamlakat rivojlanishining o‘rtacha ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Buning oqibatida mintaqa xavfsizligini ifodalovchi mezonlar tizimi aniqlanadi. Shuningdek, mintaqalarning mamlakat iqtisodiy rivojlanishining o‘rtacha ko‘rsatkichlariga nisbatan qay darajada farqlanishi ham aniqlanadi. Mintaqa xavfsizligini baholashda quyidagi ko‘rsatkichlar umum mamlakat ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi: hududiy yalpi mahsulot hajmi va uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi; yalpi hududiy mahsulotning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan hajmi; Ilmiybaza.uz infratuzilma ob’ektlarining eskirishi va ishdan chiqishi, tug‘ilishning qisqarishi, onalar va bolalar o‘limining ko‘payishi, kutilayotgan umr uzoqligining qisqarishi kabi omillar mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajasining pasayishiga, uning xavfsizligiga tahdidlarning kuchayishiga olib keladi. Hozirgi davrda mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi tabaqalanishining kuchayishi, undagi farqlarning kattalashib borishi mintaqalar raqobatbardoshligining pasayishiga, xavf-xatarlarning kuchayishiga, mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda jiddiy muammolar tug‘diradi. Mintaqa xavfsizligi darajasi uning raqobatbardoshligi darajasiga bog‘liqdir. Mintaqa iqtisodiyotining raqobatbardoshligini baholashda esa quyidagi ko‘rsatkichlar guruhlaridan foydalaniladi: 1) aholi turmush darajasi; 2) mehnatga layoqatli aholining ish bilan bandligi; 3) demografik holat; 4) ishlab chiqarish salohiyati; 5) ilmiy-texnikaviy salohiyat; 6) budjet-moliya sohasi; 7) investitsiyaviy muhit; 8) ekologik holat; 9) huquq tartibot. Ushbu guruhlar ko‘rsatkichlari asosida mintaqaviy rivojlanish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mamlakat rivojlanishining o‘rtacha ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Buning oqibatida mintaqa xavfsizligini ifodalovchi mezonlar tizimi aniqlanadi. Shuningdek, mintaqalarning mamlakat iqtisodiy rivojlanishining o‘rtacha ko‘rsatkichlariga nisbatan qay darajada farqlanishi ham aniqlanadi. Mintaqa xavfsizligini baholashda quyidagi ko‘rsatkichlar umum mamlakat ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi: hududiy yalpi mahsulot hajmi va uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi; yalpi hududiy mahsulotning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan hajmi;
Ilmiybaza.uz - sanoat ishlab chiqarishida ishlab beruvchi sanoat va mashinasozlikning ulushi; - ichki iste’mol hajmida import ulushi; - eksport hajmining mintaqaviy ishlab chiqarishdagi ulushi; - umumiy mahsulot ishlab chiqarish hajmida yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishning hissasi; - yalpi hududiy mahsulotga nisbatan investitsiyalar hajmi, ya’ni hissasi; - inflyatsiya darajasi; - ishsizlik ko‘rsatkichlari; - zamonaviy texnologiyalarning mintaqaviy iqtisodiyotga joriy qilinishi; - ilmiy tadqiqot ishlariga qilingan harajatlarning yalpi hududiy mahsulot hajmidagi ulushi. Ushbu ko‘rsatkichlar orqali mintaqa iqtisodiy xavfsizligi va raqobatbardoshligi holati va darajasi, hamda unga tahdidlar aniqlanadi. Buning natijasida ushbu tahlillar asosida mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash kontsepsiyasi va uni amalga oshirish dasturlari ishlab chiqiladi. 16.3. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mexanizmi Mintaqaviy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash mintaqaviy siyosatning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Bu borada ko‘zlangan asosiy maqsad mamlakat va uning mintaqa (hudud) lari raqobatbardoshligini oshirish hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish quyidagilarga yo‘naltiriladi: mamlakat va uning mintaqa (hudud) larini xalqaro bozorlar bilan integratsiyalashuvini ta’minlash, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini mintaqa va hududlar bo‘yichaoqilona joylashtirish, ularning o‘zaro aloqadorligini, ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvini ta’minlash orqali mamlakat va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga, barqaror va mutanosib iqtisodiy o‘sishga erishish; - mintaqa (hudud) lar infratuzilmalarini rivojlantirish; - mintaqalarda ishlab chiqarish sohalarining raqobatbardoshligini oshirish; - mintaqa (hudud) lar rivojlanishidagi farqlarni qisqartirish. O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishida hududlarning roli Ilmiybaza.uz - sanoat ishlab chiqarishida ishlab beruvchi sanoat va mashinasozlikning ulushi; - ichki iste’mol hajmida import ulushi; - eksport hajmining mintaqaviy ishlab chiqarishdagi ulushi; - umumiy mahsulot ishlab chiqarish hajmida yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishning hissasi; - yalpi hududiy mahsulotga nisbatan investitsiyalar hajmi, ya’ni hissasi; - inflyatsiya darajasi; - ishsizlik ko‘rsatkichlari; - zamonaviy texnologiyalarning mintaqaviy iqtisodiyotga joriy qilinishi; - ilmiy tadqiqot ishlariga qilingan harajatlarning yalpi hududiy mahsulot hajmidagi ulushi. Ushbu ko‘rsatkichlar orqali mintaqa iqtisodiy xavfsizligi va raqobatbardoshligi holati va darajasi, hamda unga tahdidlar aniqlanadi. Buning natijasida ushbu tahlillar asosida mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash kontsepsiyasi va uni amalga oshirish dasturlari ishlab chiqiladi. 16.3. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mexanizmi Mintaqaviy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash mintaqaviy siyosatning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Bu borada ko‘zlangan asosiy maqsad mamlakat va uning mintaqa (hudud) lari raqobatbardoshligini oshirish hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish quyidagilarga yo‘naltiriladi: mamlakat va uning mintaqa (hudud) larini xalqaro bozorlar bilan integratsiyalashuvini ta’minlash, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini mintaqa va hududlar bo‘yichaoqilona joylashtirish, ularning o‘zaro aloqadorligini, ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvini ta’minlash orqali mamlakat va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga, barqaror va mutanosib iqtisodiy o‘sishga erishish; - mintaqa (hudud) lar infratuzilmalarini rivojlantirish; - mintaqalarda ishlab chiqarish sohalarining raqobatbardoshligini oshirish; - mintaqa (hudud) lar rivojlanishidagi farqlarni qisqartirish. O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishida hududlarning roli
Ilmiybaza.uz sezilarli darajada oshdi. Hududlarning iqtisodiy salohiyati va raqobatbardoshligini oshirishga yo‘naltirilgan maqsadli hududiy dasturlar amalga oshirildi. Buning natijasida yalpi hududiy mahsulot 2016yilda 2000 yilga nisbatan Toshkent shahrida 4,3 martaga, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 3,5 martaga, Jizzax viloyatida 3,9 martaga, Samarqand viloyatida 3,8 martaga, Andijon viloyatida 3,3 martaga, Surxondaryo viloyatida 3,3 martaga o‘sdi5. O‘zbekiston Respublikasi hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi notekislikni ularning respublika yalpi ichki mahsulotini ishlab chiqarishdagi hissalaridagi farqlarni tahlil qilish orqali ifodalash mumkin. Respublika YaIMini ishlab chiqarishda 2017 yilda Toshkent shahri 15,5%, Toshkent viloyati 9,4%, Samarqand viloyati 7,4%, Qashqadaryo viloyati 7,0% ulushga ega bo‘ldi (16.3.1- rasm) 16.3.1- rasm. 2017yilda YaIMni shakllantirishda hududlarning ishtiroki (YaIMga nisbatan%da) 6 Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, YaIMni shakllantirishda YaHM ning ulushi Qoraqalpog‘iston Respublikasining, Xorazm, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarining eng past darajadadir. Bu hol mazkur hududlarning katta-kichikligi, ulardagi YaHM hajmi hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining boshqa hududlardagiga qaraganda birmuncha orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. 5 Mustaqillik yillarida. (1991-2016 yillar) O'zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili// stat.uz/uz 6 MustaqiShk yillarida. (1991-2016 yillar) O'zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili //stat.uz/uz 15,5 9,4 7,4 7 6,7 5,8 4,9 4,9 4,3 4,2 3,3 3,3 2,3 2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Ilmiybaza.uz sezilarli darajada oshdi. Hududlarning iqtisodiy salohiyati va raqobatbardoshligini oshirishga yo‘naltirilgan maqsadli hududiy dasturlar amalga oshirildi. Buning natijasida yalpi hududiy mahsulot 2016yilda 2000 yilga nisbatan Toshkent shahrida 4,3 martaga, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 3,5 martaga, Jizzax viloyatida 3,9 martaga, Samarqand viloyatida 3,8 martaga, Andijon viloyatida 3,3 martaga, Surxondaryo viloyatida 3,3 martaga o‘sdi5. O‘zbekiston Respublikasi hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi notekislikni ularning respublika yalpi ichki mahsulotini ishlab chiqarishdagi hissalaridagi farqlarni tahlil qilish orqali ifodalash mumkin. Respublika YaIMini ishlab chiqarishda 2017 yilda Toshkent shahri 15,5%, Toshkent viloyati 9,4%, Samarqand viloyati 7,4%, Qashqadaryo viloyati 7,0% ulushga ega bo‘ldi (16.3.1- rasm) 16.3.1- rasm. 2017yilda YaIMni shakllantirishda hududlarning ishtiroki (YaIMga nisbatan%da) 6 Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, YaIMni shakllantirishda YaHM ning ulushi Qoraqalpog‘iston Respublikasining, Xorazm, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarining eng past darajadadir. Bu hol mazkur hududlarning katta-kichikligi, ulardagi YaHM hajmi hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining boshqa hududlardagiga qaraganda birmuncha orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. 5 Mustaqillik yillarida. (1991-2016 yillar) O'zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili// stat.uz/uz 6 MustaqiShk yillarida. (1991-2016 yillar) O'zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili //stat.uz/uz 15,5 9,4 7,4 7 6,7 5,8 4,9 4,9 4,3 4,2 3,3 3,3 2,3 2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Ilmiybaza.uz Ammo bu ko‘rsatkich ular o‘rtasidagi farqlarni to‘liq ifodalay olmaydi. O‘zbekistonda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi farqlanish darajasini YaHM, sanoat va boshqa tarmoqlarda aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmining o‘rtacha respublika darajasiga nisbatan hisoblangan indeks bo‘yicha tahlil qilish mumkin. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, aholi jon boshiga yalpi hududiy mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha respublika hududlari o‘rtasidagi farqlanish variatsiyasi 2010 yildagi 5,1 martadan 2016 yilda 3,6 martaga kamaygan. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi eng yuqori darajada rivojlangan hudud bilan eng quyi pog‘onadagi hudud o‘rtasidagi farq 2010 yilda 16,5 martadan 2016 yilda12,8 martaga, shu davrga mos ravishda aholi jon boshiga iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarishdagi farq 12,6martadan 11,8martaga, pullik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha 14,1 martadan 7,8 martaga kamaygan (qarang: 16.3.1-jadval). 16.3.1- jadval. O‘zbekistonda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining farqlanish darajasi (aholi jon boshiga indeks bo‘yicha) 7 Hududlar Yalpi hududiy mahsulot Sanoat mahsuloti Iste mahs la ‘mol ulot- ri Pullik xizmatlar 2010 2016 2010 2010 2010 2016 2010 2016 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 0,387 0,577 0,209 0,685 0,235 0,430 0,451 0,566 Andijon v. 0,654 0,613 1,377 0,762 2,952 1,278 0,999 0,605 Buxoro v. 0,999 0,954 0,713 0,895 0,862 1,025 1,924 0,798 Jizzax v. 0,592 0,608 0,291 0,431 0,413 0,614 0,542 0,551 Qashqadaryo v. 0,842 0,778 1,265 0,903 0,325 0,564 0,510 0,522 Navoiy v. 1,744 1,801 3,445 3,269 0,676 1,541 1,083 1,016 Namangan v. 0,487 0,536 0,276 0,370 0,487 0,558 1,253 0,518 7 MustaqiShk yillarida. (1991-2016 yillar) O'zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili //stat.uz/uz Ilmiybaza.uz Ammo bu ko‘rsatkich ular o‘rtasidagi farqlarni to‘liq ifodalay olmaydi. O‘zbekistonda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi farqlanish darajasini YaHM, sanoat va boshqa tarmoqlarda aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmining o‘rtacha respublika darajasiga nisbatan hisoblangan indeks bo‘yicha tahlil qilish mumkin. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, aholi jon boshiga yalpi hududiy mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha respublika hududlari o‘rtasidagi farqlanish variatsiyasi 2010 yildagi 5,1 martadan 2016 yilda 3,6 martaga kamaygan. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi eng yuqori darajada rivojlangan hudud bilan eng quyi pog‘onadagi hudud o‘rtasidagi farq 2010 yilda 16,5 martadan 2016 yilda12,8 martaga, shu davrga mos ravishda aholi jon boshiga iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarishdagi farq 12,6martadan 11,8martaga, pullik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha 14,1 martadan 7,8 martaga kamaygan (qarang: 16.3.1-jadval). 16.3.1- jadval. O‘zbekistonda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining farqlanish darajasi (aholi jon boshiga indeks bo‘yicha) 7 Hududlar Yalpi hududiy mahsulot Sanoat mahsuloti Iste mahs la ‘mol ulot- ri Pullik xizmatlar 2010 2016 2010 2010 2010 2016 2010 2016 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 0,387 0,577 0,209 0,685 0,235 0,430 0,451 0,566 Andijon v. 0,654 0,613 1,377 0,762 2,952 1,278 0,999 0,605 Buxoro v. 0,999 0,954 0,713 0,895 0,862 1,025 1,924 0,798 Jizzax v. 0,592 0,608 0,291 0,431 0,413 0,614 0,542 0,551 Qashqadaryo v. 0,842 0,778 1,265 0,903 0,325 0,564 0,510 0,522 Navoiy v. 1,744 1,801 3,445 3,269 0,676 1,541 1,083 1,016 Namangan v. 0,487 0,536 0,276 0,370 0,487 0,558 1,253 0,518 7 MustaqiShk yillarida. (1991-2016 yillar) O'zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili //stat.uz/uz
Ilmiybaza.uz Samarqand v. 0,553 0,621 0,421 0,622 0,938 0,954 1,570 0,583 Surxondaryo v. 0,486 0,601 0,247 0,255 0,243 0,256 0,404 0,553 Sirdaryo v. 0,638 0,840 0,451 1,250 0,528 1,228 0,695 0,520 Toshkent v. 0,977 1,167 1,359 1,717 1,074 1,398 0,825 1,050 Farg‘ona v. 0,603 0,629 0,735 0,656 0,643 0,623 1,463 0,535 Xorazm v. 0,564 0,643 0,256 0,453 0,431 0,648 1,463 0,535 Toshkent sh. 1,985 2,088 2,227 1,682 2,896 3,013 5,702 4,033 O‘zbekiston respublikasi 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Variatsiya darajasi (marta) 5,1 3,6 16,5 12,8 12,6 11,8 14,1 7,8 Navoiy viloyatini hisobga olmaganda 10,6 10,5 Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash dasturini ishlab chiqishda quyidagilar amalga oshiriladi: 1. Milliy va mintaqaviy iqtisodiyot doirasida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi. 2. Har bir mintaqa (hudud) ning mamlakat mintaqalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajalari klassifikatsiyasidagi o‘rni aniqlanadi. 3. Mintaqa (hudud) dagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol tahlil qilinadi. 4. Mintaqa (hudud) ning asosiy iqtisodiy manfaatlari aniqlanadi. 5. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligiga tahdidlar klassifikatsiyasi ishlab chiqiladi. 6. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligiga real va potensial tahdidlar aniqlanadi. 7. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini baholash indikatorlari, usullari belgilanadi. 8. Mintaqalarda hayot faoliyati sohalari bo‘yicha turg‘unlik va tanglik holatlari baholanadi. 9. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi maqsadlari belgilanadi. 10. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan mintaqaviy siyosatning ustuvor vazifalari ishlab chiqiladi. 11. Mintaqa (hudud) ni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari ishlab Ilmiybaza.uz Samarqand v. 0,553 0,621 0,421 0,622 0,938 0,954 1,570 0,583 Surxondaryo v. 0,486 0,601 0,247 0,255 0,243 0,256 0,404 0,553 Sirdaryo v. 0,638 0,840 0,451 1,250 0,528 1,228 0,695 0,520 Toshkent v. 0,977 1,167 1,359 1,717 1,074 1,398 0,825 1,050 Farg‘ona v. 0,603 0,629 0,735 0,656 0,643 0,623 1,463 0,535 Xorazm v. 0,564 0,643 0,256 0,453 0,431 0,648 1,463 0,535 Toshkent sh. 1,985 2,088 2,227 1,682 2,896 3,013 5,702 4,033 O‘zbekiston respublikasi 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Variatsiya darajasi (marta) 5,1 3,6 16,5 12,8 12,6 11,8 14,1 7,8 Navoiy viloyatini hisobga olmaganda 10,6 10,5 Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash dasturini ishlab chiqishda quyidagilar amalga oshiriladi: 1. Milliy va mintaqaviy iqtisodiyot doirasida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi. 2. Har bir mintaqa (hudud) ning mamlakat mintaqalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajalari klassifikatsiyasidagi o‘rni aniqlanadi. 3. Mintaqa (hudud) dagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol tahlil qilinadi. 4. Mintaqa (hudud) ning asosiy iqtisodiy manfaatlari aniqlanadi. 5. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligiga tahdidlar klassifikatsiyasi ishlab chiqiladi. 6. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligiga real va potensial tahdidlar aniqlanadi. 7. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini baholash indikatorlari, usullari belgilanadi. 8. Mintaqalarda hayot faoliyati sohalari bo‘yicha turg‘unlik va tanglik holatlari baholanadi. 9. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi maqsadlari belgilanadi. 10. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan mintaqaviy siyosatning ustuvor vazifalari ishlab chiqiladi. 11. Mintaqa (hudud) ni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari ishlab
Ilmiybaza.uz chiqiladi. 12. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari majmui ishlab chiqiladi va belgilanadi. 13. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining vazifalari, vakolatlari belgilanadi. 14. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi holatini monitoring qilib borish bilan bog‘liq chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqiladi. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash va uning raqobatbardoshligini oshirish uchun mamlakatda lokomotiv va tayanch mintaqalarni belgilab olish lozim bo‘ladi. Lokomotiv mintaqa deb quyidagi talablarga javob beradigan mintaqaga aytiladi: - mintaqada yuk va yo‘lovchi tashish oqimlari barqaror o‘sishi kuzatiladi; - mintaqada mamlakat uchun ahamiyatli bo‘lgan nufuzli ilg‘or ilmiy-ta’lim markazi faoliyat yuritadi; - butun mamlakat uchun ahamiyatga ega bo‘lgan strategik tashabbus shakllanadi; - yuqori ilmiy-texnikaviy, intellektual, kadrlar va ijtimoiy potensialga ega bo‘lish; - mamlakat iqtisodiy rivojlanishida salmoqli ulushga ega, ya’ni YaIMdagi ulushi yuqori bo‘lishi lozim; - mintaqada davlat, fuqarolik jamiyati institutlari va biznes vakillari o‘rtasida strategik hamkorlikning mavjud bo‘lishi; - 10-15 yillik istiqbolda ushbu mintaqa qo‘shni mintaqa va hududlar rivojlanishiga turtki berish imkoniga ega bo‘lishi kerak. Mamlakatni territorial rivojlantirish bosh sxemasiga ko‘ra tayanch mintaqa belgilab olinib, uni yanada rivojlantirish vazifalari aniqlanadi. Bu esa quyidagi imkoniyatlarni vujudga keltiradi: - mamlakatni xalqaro bozorlarga integratsiyalashuvini samarali ta’minlash, o‘z territoriyasida tovarlar, moliyaviy mablag‘lar, ishchi kuchi oqimlarini, innovatsiyalarni ishlab chiqish va ularni boshqarish markazlarini to‘plashga Ilmiybaza.uz chiqiladi. 12. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari majmui ishlab chiqiladi va belgilanadi. 13. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining vazifalari, vakolatlari belgilanadi. 14. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligi holatini monitoring qilib borish bilan bog‘liq chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqiladi. Mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash va uning raqobatbardoshligini oshirish uchun mamlakatda lokomotiv va tayanch mintaqalarni belgilab olish lozim bo‘ladi. Lokomotiv mintaqa deb quyidagi talablarga javob beradigan mintaqaga aytiladi: - mintaqada yuk va yo‘lovchi tashish oqimlari barqaror o‘sishi kuzatiladi; - mintaqada mamlakat uchun ahamiyatli bo‘lgan nufuzli ilg‘or ilmiy-ta’lim markazi faoliyat yuritadi; - butun mamlakat uchun ahamiyatga ega bo‘lgan strategik tashabbus shakllanadi; - yuqori ilmiy-texnikaviy, intellektual, kadrlar va ijtimoiy potensialga ega bo‘lish; - mamlakat iqtisodiy rivojlanishida salmoqli ulushga ega, ya’ni YaIMdagi ulushi yuqori bo‘lishi lozim; - mintaqada davlat, fuqarolik jamiyati institutlari va biznes vakillari o‘rtasida strategik hamkorlikning mavjud bo‘lishi; - 10-15 yillik istiqbolda ushbu mintaqa qo‘shni mintaqa va hududlar rivojlanishiga turtki berish imkoniga ega bo‘lishi kerak. Mamlakatni territorial rivojlantirish bosh sxemasiga ko‘ra tayanch mintaqa belgilab olinib, uni yanada rivojlantirish vazifalari aniqlanadi. Bu esa quyidagi imkoniyatlarni vujudga keltiradi: - mamlakatni xalqaro bozorlarga integratsiyalashuvini samarali ta’minlash, o‘z territoriyasida tovarlar, moliyaviy mablag‘lar, ishchi kuchi oqimlarini, innovatsiyalarni ishlab chiqish va ularni boshqarish markazlarini to‘plashga
Ilmiybaza.uz muvoffiq bo‘linadi; - bir necha lokomotiv va tayanch hududlarni shakllantirish orqali mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jadallashtiriladi, boshqa mintaqa (hudud) lar uchun yangiliklar yaratish manbasiga aylantiriladi. Bu mintaqalar qo‘shni mintaqalarga o‘z korxonalarining buyurtmalarini berish, ayrim ishlab chiqarish bo‘g‘inlarini tashkil etish orqali ularning ham rivojlanishiga turtki beradi; - mamlakat mintaqalari o‘rtasida infratuzilmaviy, ishlab chiqarish-texnologik va ijtimoiy-madaniy aloqadorlikni ta’minlash orqali ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishiladi; - mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish loyihalarini keng miqyosda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘linadi. Mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularning raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda territorial-tarmoq klasterlar muhim rol o‘ynaydi. Klasterlarda ba’zi hududlarda ayrim tovarlar, butlovchi qismlarni, xom ashyolarni ishlab chiqarish tashkil etiladi. Bunga Asakadagi yengil avtomobillar, ularning butlovchi qismlarini ishlab chiqarishning tashkil etilganligi hamda hozirgi vaqtda mamlakatimiz hududlarida tashkil etilayotgan paxtachilik-tekstil klasterlari misol bo‘ladi. Klaster hudud manfaatini korxonalar manfaati bilan uyg‘unlashtiradi. Klaster terriorial-ishlab chiqarish ichida raqobat muhitini yaratib, ichki va jahon bozorlariga mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etadi hamda mazkur hudud aholisini ish bilan ta’minlashni yaxshilaydi, hududni har tomonlama rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Klaster ishtirokchisi bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlarining o‘zaro aloqadorligini, birgalikda ilmiy-tadqiqot, yangi texnologiyani joriy etish ishlarini birgalikda amalga oshirish, tajriba, bilim va asosiy fondlardan birgalikda foydalanish, risklarni kamaytirishda, jahon bozorlariga chiqishda, hududni rivojlantirish va obodanlashtirishda o‘zaro hamkorlik qilishi kuchayadi. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash konsepsiyasida ularni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadli dasturlarini ishlab chiqish ko‘zda tutiladi. Bu dasturlarni ishlab chiqishda o‘zaro aloqadorlik va davomiylik, resurslarni tejash, Ilmiybaza.uz muvoffiq bo‘linadi; - bir necha lokomotiv va tayanch hududlarni shakllantirish orqali mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jadallashtiriladi, boshqa mintaqa (hudud) lar uchun yangiliklar yaratish manbasiga aylantiriladi. Bu mintaqalar qo‘shni mintaqalarga o‘z korxonalarining buyurtmalarini berish, ayrim ishlab chiqarish bo‘g‘inlarini tashkil etish orqali ularning ham rivojlanishiga turtki beradi; - mamlakat mintaqalari o‘rtasida infratuzilmaviy, ishlab chiqarish-texnologik va ijtimoiy-madaniy aloqadorlikni ta’minlash orqali ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishiladi; - mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish loyihalarini keng miqyosda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘linadi. Mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularning raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda territorial-tarmoq klasterlar muhim rol o‘ynaydi. Klasterlarda ba’zi hududlarda ayrim tovarlar, butlovchi qismlarni, xom ashyolarni ishlab chiqarish tashkil etiladi. Bunga Asakadagi yengil avtomobillar, ularning butlovchi qismlarini ishlab chiqarishning tashkil etilganligi hamda hozirgi vaqtda mamlakatimiz hududlarida tashkil etilayotgan paxtachilik-tekstil klasterlari misol bo‘ladi. Klaster hudud manfaatini korxonalar manfaati bilan uyg‘unlashtiradi. Klaster terriorial-ishlab chiqarish ichida raqobat muhitini yaratib, ichki va jahon bozorlariga mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etadi hamda mazkur hudud aholisini ish bilan ta’minlashni yaxshilaydi, hududni har tomonlama rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Klaster ishtirokchisi bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlarining o‘zaro aloqadorligini, birgalikda ilmiy-tadqiqot, yangi texnologiyani joriy etish ishlarini birgalikda amalga oshirish, tajriba, bilim va asosiy fondlardan birgalikda foydalanish, risklarni kamaytirishda, jahon bozorlariga chiqishda, hududni rivojlantirish va obodanlashtirishda o‘zaro hamkorlik qilishi kuchayadi. Mintaqa (hudud) iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash konsepsiyasida ularni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadli dasturlarini ishlab chiqish ko‘zda tutiladi. Bu dasturlarni ishlab chiqishda o‘zaro aloqadorlik va davomiylik, resurslarni tejash,
Ilmiybaza.uz infratuzilmaviy ta’minot tamoyillariga asoslaniladi. Bunday dasturlarni ishlab chiqish va mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish modellarini yaratishda SWOT tahlilidan foydalaniladi. Ushbu tahlil asosida mintaqa, hududning kuchsiz va kuchli tomonlari, imkoniyatlari va tahdid, xavf- xatarlar aniqlanadi. Mintaqani rivojlantirishning turli ssenariylari ishlab chiqiladi. Inersion rivojlanish ssenariysida barcha tendensiyalar amalda saqlanadi. Eksportga yo‘naltirilgan rivojlanish ssenariysida eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni va ularning salohiyatini rivojlantirish hamda mustahkamlash tadbirlarini amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Mobilizatsion rivojlantirish ssenariysida ichki zahiralarni, resurslarni, iqtisodiy o‘sish omillari hisobga olinadi va rivojlanishi maqsadida foydalanishga yo‘naltiriladi. Mutanosib o‘sish ssenariysida eksportga yo‘naltirilgan va ichki resurslarni mobilizatsiya qilish variantlari sintez qilinadi, ya’ni uyg‘unlashtiriladi. Mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasini prognozlashtirish va asoslashda mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash vazifalarini ham hal etish ko‘zda tutiladi. Umuman ushbu strategiyani ishlab chiqish hamda amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanadi va hal qilinadi: - hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadlari, variantlari, ssenariylari va ko‘lamlari asoslanadi; - rivojlanishning ob’ektiv qonuniyatlari va tendentsiyalari hisobga olinadi; - tovar va xizmatlar, ishlab chiqarish va mehnat resurslari, moliyaviy bozorlar shakllanishi va rivojlanishi istiqbollari aniqlanadi; - mintaqa ijtimoiy rivojlanishi, aholi turmush darajasi va sifatining o‘sishi yo‘nalishlari belgilanadi; - tarkibiy va investitsiyaviy siyosat yo‘nalishlari shakllantiriladi; - mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi muammolar, turg‘unlik va tanglik holatlari aniqlanib, ularni hal etish bosqichlari hamda muddatlari belgilanadi; - viloyatlararo, tumanlararo va tashqi iqtisodiy munosabatlarni samarali rivojlantirish hamda takomillashtirish yo‘nalishlari asoslanadi; Ilmiybaza.uz infratuzilmaviy ta’minot tamoyillariga asoslaniladi. Bunday dasturlarni ishlab chiqish va mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish modellarini yaratishda SWOT tahlilidan foydalaniladi. Ushbu tahlil asosida mintaqa, hududning kuchsiz va kuchli tomonlari, imkoniyatlari va tahdid, xavf- xatarlar aniqlanadi. Mintaqani rivojlantirishning turli ssenariylari ishlab chiqiladi. Inersion rivojlanish ssenariysida barcha tendensiyalar amalda saqlanadi. Eksportga yo‘naltirilgan rivojlanish ssenariysida eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni va ularning salohiyatini rivojlantirish hamda mustahkamlash tadbirlarini amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Mobilizatsion rivojlantirish ssenariysida ichki zahiralarni, resurslarni, iqtisodiy o‘sish omillari hisobga olinadi va rivojlanishi maqsadida foydalanishga yo‘naltiriladi. Mutanosib o‘sish ssenariysida eksportga yo‘naltirilgan va ichki resurslarni mobilizatsiya qilish variantlari sintez qilinadi, ya’ni uyg‘unlashtiriladi. Mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasini prognozlashtirish va asoslashda mintaqa iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash vazifalarini ham hal etish ko‘zda tutiladi. Umuman ushbu strategiyani ishlab chiqish hamda amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanadi va hal qilinadi: - hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadlari, variantlari, ssenariylari va ko‘lamlari asoslanadi; - rivojlanishning ob’ektiv qonuniyatlari va tendentsiyalari hisobga olinadi; - tovar va xizmatlar, ishlab chiqarish va mehnat resurslari, moliyaviy bozorlar shakllanishi va rivojlanishi istiqbollari aniqlanadi; - mintaqa ijtimoiy rivojlanishi, aholi turmush darajasi va sifatining o‘sishi yo‘nalishlari belgilanadi; - tarkibiy va investitsiyaviy siyosat yo‘nalishlari shakllantiriladi; - mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi muammolar, turg‘unlik va tanglik holatlari aniqlanib, ularni hal etish bosqichlari hamda muddatlari belgilanadi; - viloyatlararo, tumanlararo va tashqi iqtisodiy munosabatlarni samarali rivojlantirish hamda takomillashtirish yo‘nalishlari asoslanadi;
Ilmiybaza.uz - eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi; - tashqi muhitning ahvolini yaxshilash, tabiatdan foydalanishni takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar asoslanadi va ishlab chiqiladi8. Mintaqa, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash, raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan dasturlarning amalga oshirilishi mintaqaning o‘zini o‘zi tashkillashtiruvchi, o‘zini-o‘zi boshqaruvchi va oqilona boshqariladigan ijtimoiy-iqtisodiy, etnomadaniy va terristorial-ma’muriy birlik sifatida rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. 16.4. O‘zbekistonda mintaqa (hudud) ni iqtisodiy rivojlantirish va xavfsizligini ta’minlash mexanizmini takomillashtirish O‘zbekiston Respublikasi hududlari ijtimoiy-iqtisodiy darajalaridagi va iqtisodiy-tabiiy salohiyatidagi farqlarni kamaytirish hamda iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash uchun hududiy va tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish jarayonlarini takomillashtirish zarur bo‘ladi. Hududni iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasini asoslashning quyidagi yo‘nalishlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir: - hudud rivojlanishini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni tahlil qilish; bu bosqichda hududning erishgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasi tahlil qilinadi; - hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish strategiyasini asoslash; rivojlanish istiqbollari prognoz qilinadi; strategiya asoslanadi, hudud rivojlanishini tartibga solish metodlari tanlanadi; - konsepsiya ishlab chiqish va hudud rivojlanishini davlat va bozor mexanizmlari orqali tartiblash metodlarini tanlash; - hududning moliyaviy resurslari o‘sishini prognoz qilish; budjet daromad qismini kengaytirish va mustahkamlash yo‘llarini izlash; budjet daromad qismini 8 Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность: Ростов на Дону, 2007. С.340-346. Ilmiybaza.uz - eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi; - tashqi muhitning ahvolini yaxshilash, tabiatdan foydalanishni takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar asoslanadi va ishlab chiqiladi8. Mintaqa, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash, raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan dasturlarning amalga oshirilishi mintaqaning o‘zini o‘zi tashkillashtiruvchi, o‘zini-o‘zi boshqaruvchi va oqilona boshqariladigan ijtimoiy-iqtisodiy, etnomadaniy va terristorial-ma’muriy birlik sifatida rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. 16.4. O‘zbekistonda mintaqa (hudud) ni iqtisodiy rivojlantirish va xavfsizligini ta’minlash mexanizmini takomillashtirish O‘zbekiston Respublikasi hududlari ijtimoiy-iqtisodiy darajalaridagi va iqtisodiy-tabiiy salohiyatidagi farqlarni kamaytirish hamda iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash uchun hududiy va tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish jarayonlarini takomillashtirish zarur bo‘ladi. Hududni iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasini asoslashning quyidagi yo‘nalishlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir: - hudud rivojlanishini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni tahlil qilish; bu bosqichda hududning erishgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasi tahlil qilinadi; - hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish strategiyasini asoslash; rivojlanish istiqbollari prognoz qilinadi; strategiya asoslanadi, hudud rivojlanishini tartibga solish metodlari tanlanadi; - konsepsiya ishlab chiqish va hudud rivojlanishini davlat va bozor mexanizmlari orqali tartiblash metodlarini tanlash; - hududning moliyaviy resurslari o‘sishini prognoz qilish; budjet daromad qismini kengaytirish va mustahkamlash yo‘llarini izlash; budjet daromad qismini 8 Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность: Ростов на Дону, 2007. С.340-346.
Ilmiybaza.uz to‘ldirishning yangi manbalarini aniqlash, turli mulkchilik shakllariga asoslangan tadbirkorlikdan, xorijiy investorlardan va nobudjet jamg‘armalaridan qo‘shimcha mablag‘larni jalb etish9. Davlat tomonidan hududlarni rivojlantirishni tartibga solish maqsadida quyidagi dasturlar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. 1. Sanoatni rivojlantirish dasturlari. 2. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni tartibga solish. Bunda quyidagi tartiblash usullaridan foydalanilmoqda. - hududlarda mahsulot hajmini, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarini va hududlarning ixtisoslashuvini tartibga solish; - qishloqda ijtimoiy va bozor infratuzilmasini vujudga keltirish; - qishloq xo‘jaligi yerlarining meliorativ ahvolini yaxshilash; - qishloq xo‘jaligi korxonalari moddiy-texnika bazasini yaxshilash va mustahkamlash, ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha korxonalar tarmog‘ini yaratish; - tabiatni muhofaza qiluvchi va gidrotexnik qurilmalarni qurish; - zarar ko‘rib ishlovchi va past rentabelli qishloq xo‘jaligi korxonalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash. Qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturiga muvofiq qishloqda mulkdorlar sinfini va samarali fermer xo‘jaliklarini shakllantirish jarayonlari davom ettiriladi, tuproq unumdorligini oshirish, seleksiya va urug‘chilikni yaxshilash, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi hajmlarini o‘stirish chora-tadbirlari ko‘riladi. 3. Hududlar eksport salohiyatidan samarali foydalanish va qo‘shma korxonalarni tashkil etishni tartibga solish. Endilikda respublika hududlarida, ayniqsa kam rivojlangan hududlarda qo‘shma korxonalar tashkil qilish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish maqsadida maqsadli dasturlar tuzish hamda ularni rag‘batlantirish uchun soliq, boj, kredit imtiyozlari 9 Регулирование территориального развития в условиях рнночной экономики / Под ред. Б.М.Штульберга. М., 1993.-С.73; Садьжов А.М. Основн регионального развития: теория, методология, практика - Т: IQTISOD-MOLIYA; 2005. - С. 165. Ilmiybaza.uz to‘ldirishning yangi manbalarini aniqlash, turli mulkchilik shakllariga asoslangan tadbirkorlikdan, xorijiy investorlardan va nobudjet jamg‘armalaridan qo‘shimcha mablag‘larni jalb etish9. Davlat tomonidan hududlarni rivojlantirishni tartibga solish maqsadida quyidagi dasturlar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. 1. Sanoatni rivojlantirish dasturlari. 2. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni tartibga solish. Bunda quyidagi tartiblash usullaridan foydalanilmoqda. - hududlarda mahsulot hajmini, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarini va hududlarning ixtisoslashuvini tartibga solish; - qishloqda ijtimoiy va bozor infratuzilmasini vujudga keltirish; - qishloq xo‘jaligi yerlarining meliorativ ahvolini yaxshilash; - qishloq xo‘jaligi korxonalari moddiy-texnika bazasini yaxshilash va mustahkamlash, ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha korxonalar tarmog‘ini yaratish; - tabiatni muhofaza qiluvchi va gidrotexnik qurilmalarni qurish; - zarar ko‘rib ishlovchi va past rentabelli qishloq xo‘jaligi korxonalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash. Qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturiga muvofiq qishloqda mulkdorlar sinfini va samarali fermer xo‘jaliklarini shakllantirish jarayonlari davom ettiriladi, tuproq unumdorligini oshirish, seleksiya va urug‘chilikni yaxshilash, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi hajmlarini o‘stirish chora-tadbirlari ko‘riladi. 3. Hududlar eksport salohiyatidan samarali foydalanish va qo‘shma korxonalarni tashkil etishni tartibga solish. Endilikda respublika hududlarida, ayniqsa kam rivojlangan hududlarda qo‘shma korxonalar tashkil qilish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish maqsadida maqsadli dasturlar tuzish hamda ularni rag‘batlantirish uchun soliq, boj, kredit imtiyozlari 9 Регулирование территориального развития в условиях рнночной экономики / Под ред. Б.М.Штульберга. М., 1993.-С.73; Садьжов А.М. Основн регионального развития: теория, методология, практика - Т: IQTISOD-MOLIYA; 2005. - С. 165.
Ilmiybaza.uz mexanizmini yaratish maqsadga muvofiqdir.Transport-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish. Hududlarda temir yo‘llar, avtomobil yo‘llarini qurish hududiy siyosatning muhim qismi hisoblanadi. Buning oqibatida hududlarning viloyatlararo, tumanlararo va tashqi iqtisodiy aloqalari kuchayadi, tadbirkorlik va biznes rivojlanishi, xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun qulay muhit yaratiladi. 4. Hududlarning ijtimoiy rivojlanishini tartibga solish. Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturini tuzishda ma’lum tamoyillarga asoslanish kerak bo‘ladi. Bu tamoyillar mintaqaviy iqtisodiy fani nuqtai-nazaridan quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: - hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarining maqsadliligi; - hududni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha resurslarni to‘plash va yo‘naltirish; - belgilangan harakatni nazorat qilish va tartiblash imkoniyatlarining ochiqligi; - hududni rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashning individualligi; - qo‘llab-quvvatlash mexanizmining ta’sirchanligi; - respublika va mahalliy hokimiyat organlarining hamkorligi va ular faoliyatining uyg‘unligi. Hududiy dasturlarning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi hududiy rivojlanishni davlat tomonidan tartibga solishning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Hududiy dasturlarni bajarishga to‘sqinlik qiladigan holatlar va omillarni aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Hududlarni rivojlantirish bo‘yicha qabul qilinadigan dasturlarning bajarilishiga ko‘pgina hollarda quyidagi omillar to‘sqinlik qilishi mumkin: - respublika va hududiy maqsadli dasturlarni tanlashning sinalgan tizimlarining mavjud emasligi, ularni amalga oshirishning va bajarish ketma-ketligining yetarli darajada asoslanmaganligi; - respublika tarmoq dasturlarining hududiy jihatlarining yetarli darajada ishlanmaganligi; - tarmoq dasturlari hududiy jihatlari monitoringining yo‘qligi; Ilmiybaza.uz mexanizmini yaratish maqsadga muvofiqdir.Transport-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish. Hududlarda temir yo‘llar, avtomobil yo‘llarini qurish hududiy siyosatning muhim qismi hisoblanadi. Buning oqibatida hududlarning viloyatlararo, tumanlararo va tashqi iqtisodiy aloqalari kuchayadi, tadbirkorlik va biznes rivojlanishi, xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun qulay muhit yaratiladi. 4. Hududlarning ijtimoiy rivojlanishini tartibga solish. Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturini tuzishda ma’lum tamoyillarga asoslanish kerak bo‘ladi. Bu tamoyillar mintaqaviy iqtisodiy fani nuqtai-nazaridan quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: - hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarining maqsadliligi; - hududni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha resurslarni to‘plash va yo‘naltirish; - belgilangan harakatni nazorat qilish va tartiblash imkoniyatlarining ochiqligi; - hududni rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashning individualligi; - qo‘llab-quvvatlash mexanizmining ta’sirchanligi; - respublika va mahalliy hokimiyat organlarining hamkorligi va ular faoliyatining uyg‘unligi. Hududiy dasturlarning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi hududiy rivojlanishni davlat tomonidan tartibga solishning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Hududiy dasturlarni bajarishga to‘sqinlik qiladigan holatlar va omillarni aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Hududlarni rivojlantirish bo‘yicha qabul qilinadigan dasturlarning bajarilishiga ko‘pgina hollarda quyidagi omillar to‘sqinlik qilishi mumkin: - respublika va hududiy maqsadli dasturlarni tanlashning sinalgan tizimlarining mavjud emasligi, ularni amalga oshirishning va bajarish ketma-ketligining yetarli darajada asoslanmaganligi; - respublika tarmoq dasturlarining hududiy jihatlarining yetarli darajada ishlanmaganligi; - tarmoq dasturlari hududiy jihatlari monitoringining yo‘qligi;