Mintaqalarning turistik resurlari tasnifi
Reja:
1. Turistik resurslar tushunchasining mohiyati va ahamiyati.
2. Turistik resurslarning o‘ziga xos xususiyallari.
3. Turistik resurslar tasnifi va ularga qo‘yiladigan talablar.
4. Turistik resurslar tasnifiga yondoshuvlar.
5. Turistik resurslarning turlari.
4.1 Turistik resurslar tushunchasining mohiyati va ahamiyati.
Hozirgi vaqtda ko’pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez
rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda
malakali ishchi – xodimlar orqaligina shakllantirib bo’lmaydi. Buning uchun
birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo’lish lozim.
Mutaxasislar turistik resurslarga quyidagicha ta’rif berishgan: turistik
resurslar – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy – madaniy va boshqa turistlarni sayohatga
qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va
rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir ob’ektlarga aytiladi. Rekreasiya
faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen
geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreasiya faoliyati ehtiyoji
qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko’rsatilgan vaqtda ma’lum
texnologiyalar yordamida sog’ligini tiklash va dam olishida foydalanish
mumkin bo’lgan, rekreasiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi.
Turistik resurslarning mohiyati shundan iboratki, turistik mahsulot
shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, aniq hududda
turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo’lgan barcha ob’ektlar kiradi.
Turizmni rekreasiyaning ko’rinishi sifatida olsak, «turistik resurslar»
tushunchasi «rekreasiya resurslari» bilan birgalikda uyg’unlashadi.
Turistik resurslarning asosini rekreasiya resurslari tashkil etadi.
Rekreasiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning
dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan
vositalardir.Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreasion
resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsion resurslar
(1-chizma).
Tabiiy rekreasion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar
birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo,
ko’l, dengiz bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali
joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari
aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun
keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki
qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreasiya resurslaridir.
1-chizma
Rekreasion resurslar
Tabiiy
Antropogen
Iqlimiy
(quyosh
radiasiyasi,
harorat,yog’in, namlik,
shamol va b.)
Geologik
(mineral, dengiz suvlari,
shifobaxsh balchiqlar)
Biologik
( o’simlik va hayvonot
dunyosi, tuproqlar va
b.)
Landshaftlar
Madaniy – tarixiy
(madaniy va diniy
markazlar,
ziyoratgohlar, muzey,
milliy bog’lar, tarixiy
obidalar)
Axborot
(kutubxona,
ko’rgazmalar)
Sport
Ko’ngilochar ob’ektlar
Urbanistik
(tog’,
o’rmon,
sharshara, sohillar va
b.)
Boshqalar
Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy,
arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreasiya
maqsadida foydalish mumkin bo’lgan ijtimoiy ob’ektlar, antropogen
rekreasiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreasion resurslarni
qo’yidagi asosiy belgilariga ko’ra ajratish mumkin:
landshaft – iqlimiy xususiyati;
tabiiy resurslar potensial zahirasi;
jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati;
qo’laylik va foydalanish imkoniyati;
manzara va ekologik xususiyati;
ijtimoiy – demografik xususiyati.
4.4 Turistik resurslar tasnifiga yondoshuvlar.
Turistik resurslar tasnifiga bir qancha yondashuvlar mavjud. Ulardan
polyak iqtisodchisi M.Truasi (1963y) va fransuz iqtisodchisi P.Deferem
(1972y) taklif qilgan tasnifi ancha takomillashgan.
Truasi turistik resurslarni uch guruhini ajratadi:
1. Tabiiy turistik resurslar, «turistik kapital potensiali» sifatida unga
iqlim, havo, manzara, dengiz, ko’l, daryolar, tog’lar, o’rmon va
boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy –
iqlimiy resurslar deb atash mumkin.
2. Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya’ni arxitektura
binolari, yodgorliklar, madaniy ob’ektlar va boshqalar. Bular
ekskursiya ob’ektlari hisoblanadi.
3. «Qo’shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan
yaratilgan ma’lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi
va xizmat ko’rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali
turistlarga xizmat ko’rsatish darajasini baholash mumkin.
Lekin, Rossiyalik mutaxasislar M.E.Nemolyaeva va L.F.Xodorkov
qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalari turistik resurslarga
qo’shish mumkin emas deb hisoblashadi. Chunki, bu korxonalar mavjud
turistik resurslardan foydalangan holda ish yuritadilar, aks holda bir butun
turistik sayohatni qamrab olgan holda xizmat ko’rsata olmaydilar.
Deferem barcha turistik resurslarni 4ta guruhga ajratadi: gidrom,
fitom, litom va antronom.
Gidrom – bunga suv bilan bog’liq turistik resurslar kiradi. Bu guruh
tarkibiga ko’l, daryolar, dengiz bo’yi, muzliklar, mineral suv manbalari,
gidroelektrstansiyalar, sharsharalar va boshqalar kiradi. Misol uchun,
mashhur Niagara sharsharasi, Amozonka daryosi, Ispaniyadagi dengiz bo’yi
plyajlarini kiritish mumkin.
Fitom – tabiiy turistik resurslar, buning tarkibi ikki turda bo’lishi
mumkin: tabiiy ravishda yaratilgan (o’rmon, tog’lar, cho’qqilar, vulqonlar,
tabiiy manzaralar) va inson tomonidan yaratilgan (milliy bog’lar, parklar).
Litom – inson tomonidan yaratilgan va o’zi yoki belgilariga ko’ra
turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar bo’lib, uning tarkibiga arxitektura
yodgorliklar, qadimgi insonlar yashash joylari, ochiq osmondagi muzeylar
kiradi. Undan tashqari litomlarga zamonaviy qurilmalar: ko’priklar,
aeroportlar, sport majmualari, universitetlar, akvariumlar, observatoriyalar
va boshqalar kiradi.
Antronom – turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati
ko’rinishlarini kiritish mumkin. Antronom elementlariga insonning o’zi,
uning hayoti, urf – odatlari, yo`qolgan yoki yuqolish arafasida turgan, ya’ni
milliy xalq bayramlari, folkrol, milliy musiqa va kiyimlarni kiritish mumkin.
Undan tashqari antronomga sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari, o’quv
dargohlari va ijtimoiy – maishiy ob’ektlarni ham kiritish mumkin. Misol
uchun Rio-de-Janeyrodagi mashhur karnaval, Fransiyaning Shampan
provensiyasidagi mashhur uzumzorlar va vino ishlab chiqarishni ko’rsatish
mumkin. Deferem tasnifini xususiyati shundaki, unda ayrim turistik resurslar
bir necha guruhda birdaniga uchratish mumkin.
Rossiyalik mutaxasis Xristov T.T. turistik resurslarni 5 ta asosiy
turlarini ajratgan. Ularga tabiiy – rekreasiyali, ekskursiyali, iqtisodiy,
infrastruktura va axborot beruvchi resurslarni kiritgan. Bu resurslarni o’zi
yana bir qancha guruhlarga bo’lingan. Masalan, ekskursiyali resurslar
qo’yidagi guruhlarga bo’lingan: madaniy – tarixiy meros, ijtimoiy, ijtimoiy –
madaniy va etnografik resurslar. Bu turistik resurslar tanishuv turizmida
keng qo’llaniladi. Bunda madaniy – tarixiy resurslar guruhiga yodgorliklar,
turli tarixiy arxitektura obidalari kirsa, ijtimoiy resurslar guruhiga diniy
bayram, marosimlar, insonlarning turli an’ana va rusumlari kiradi. Ijtimoiy –
madaniy resurslar negizini turli muzeylar, yarmarkalar tashkil etadi.
Infrastruktura resurs sifatida qo’yidagi guruhlarni o’z ichiga oladi:
transport ta’minoti, joylashtirish tizimi, ovqatlantirish tizimi, suvener
mahsilotlari ishlab chiqarish tizimi. Hozirgi kunda turizmni rivojlanishini
turizm infrastrukturasini jadallashuvisiz ko’rish mumkin emas. Chunki
mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishda bu resurslarning o’rni
benihoya katta.
Yana bir rus olimi A.D Chudnovskiy turistik resurslarni tabiiy –
hududiy turistik muasssalar asosida ularni tabiiy – quruqlik va tabiiy – suvlik
resurslariga, ularni o’z navbatida tabiiy (qo’riqxona, daryo vodiylari va b.)
tabiiy – antropogen (bog’lar, milliy bog’lar va b.) va noyob resurslarga
bo’lgan1. Turistik resurslar turli turistik dasturlar va marshrutlar yaratishga
asos hisoblanadi. Ana shu nuqtai – nazardan sayohatchilar maqsadiga ko’ra
olim, resurslarni shartli ravishda 4 ta guruhga bo’lishni taklif etgan:
1. Kurortli;
2. Rekreasiyali;
3. Diniy – madaniy;
4. Axborot – ish yuzasidan.
Umuman olganda turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni
ta’kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to’g’ridan – to’g’ri
foydalanib bo’lmaydi. Buning uchun ko’pgina qo’shimcha xizmatlar, ya’ni
joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish
kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm
1 А.Д Чудновский. Управление индустрией туризма России в современных условиях. М.: КНОРУС,
2007.
faoliyatida foydalanish mumkin.
4.5 Turistik resurslar turlari
Turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko’ra bevosita va bilvosita
turlarga bo’linadi. Bevosita turdagi resurslarga turistlarni o’zlari to’g’ridan –
to’g’ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar kiradi. Bilvosita
turdagi resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo’ladigan
ijtimoiy – iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi
resurslar kiradi.
V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar (Ekonomika turizma.
M.2005,151b.) turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo’yidagi asosiy
belgilarni ajratishgan:
Qulaylik (jozibadorlik);
Iqlimiy sharoit;
O’rganganlik darajasi;
Sayyohlik ahamiyati;
Manzara va ekologik xususiyatlari;
Ijtimoiy – demografik xususiyatlari;
Potensial zahirasi;
Foydalanish imkoniyati va boshqalar.
Turistik resurslardan sog’lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv
maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda
ikki guruhga bo’lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni
rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday
yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikasiya, aloqa vositalari, xizmat
ko’rsatish sohalarisiz foydalanib bo’lmaydi.
Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy –
iqlimiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy, axborot beruvchi
resurslarga bo’lish mumkin.
Tabiiy turistik resurslar.Tabiiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati
shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda
foydalanish vositalari bo’lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini
tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar,
iqlim, suv ob’ektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy
resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o’zi yoki inson tomonidan qayta
tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa
jihatlarga ko’ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy
turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida
tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin.
Barcha tabiiy resurslarni rekreasiya yoki turistik potensial nuqtai nazardan
qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa
ixtisoslashuvigv ko’ra har xil bo’lishi mumkin.
Tabiiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo’lib, u ikkiyoqlama
xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog’liq, ikkinchi
tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir.
Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreasiya resurslari
egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va
davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari
asosiy turistik ob’ektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu –
muhofaza qilinadigan ob’ekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy
ob’ektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg’ol qilinadigan
qo’riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Shuning uchun
kichikroq maydonlardagi tabiiy ob’ektlar «tabiat yodgorliklari» deb qilinadi
va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» terminini dastlab
A.Gumbolt taklif qilgan. O’tgan asrimizning boshlaridayoq Yevropada tabiat
yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi.
Tabiiy resurslarning guruhlanishi
jadval - 3
1.
Kelib chiqishiga ko’ra:
tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar);
biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna);
axborot beruvchi - tabiatdan o’ziga xos maydon va landshaft sifatida
foydalanish bo’lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm
turlarini rivojlantirishga asos bo’lib xizmat qiladi.
2.
Rekreasiya sifatida foydalanish turiga ko’ra:
mineral suvlar;
botqoqlar;
tuzlar;
o’rmonlar.
3.
Resurslarning tugashi darajasiga ko’ra:
tugaydigan tabiiy resurslar, ular o’z navbatida yangilanib turadigan
(chuchuk suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan
(minerallar) turlarga bo’linadi.
tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol,
dengiz to’lqinlari, suvlar kiradi.
4.
O’zi qayta tiklanishi va o’sishi imkoniyatiga ko’ra:
qayta tiklanadigan resurslar, bunga o’rmonlarni misol keltirish
mumkin, o’rtacha 50 yilda qayta tiklanadi.
qayta tiklanmaydigan resurslar.
Tabiat yodgorliklari tabiatning o’zgarishi va unda sodir bo’layotgan
jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat
yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega.
Umumiy xarakteriga ko’ra, tabiat yodgorliklari
geologik –
geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga
bo’linadi.
Geologik – geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog’ jinslari,
karst voronkalari, relef shakllari, g’orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi.
Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog’da), Qorlug’ (Ko’hitang tog’ida),
Hazratidovut (Zirabuloq tog’ida), Amir Temur g’orlari, Zarafshon
tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin.
Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo’qolib ketayotgan relikt
o’simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut
tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin.
Poleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib
ketgan hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi.
Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib
buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono’tdi (Temurlang) darasi,
Ko’ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va
Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi.
Astronomik tabiat yodgrliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan
joylar kiradi.
Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreasiya resurslari
egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va
davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Undan tashqari tabiiy resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanish
natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan
noto’g’ri foydlanish, ko’plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo’lmoqda.
Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib
chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Madaniy – tarixiy resurslar. Ma’lum hududda turizmni rivojlantirishda
u joyning tarixiy – madaniy resurslari potensiali asosiy o`rinni egallaydi.
Turistik xizmatda madaniy – tarixiy resurslardan ko’p maqsadlarda
foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy
va tasviriy bahosiga, foydalanish qo’layliliga bog’liq.
Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya’ni
antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning
ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi.
Turizmga oid Gaaga deklarasiyasida qo’yidagi takliflar bildirilgan:
Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida
madaniy meros va atrof – muhitni saqlashga, ularga nisbatan
