Mintaqaviy turizmdan foydalanishga ta’sir etuvchi omillari. Reja: 1. Barqaror va o‘zgaruvchi omillar. 2. Tabiiy iqlimiy, geografik, madaniy-tarixiy omillar. Siyosiy, ijtimoiy- deiografik, moliyaviy-iqtisodiy va texnikaviy omillar. 3. Tashqi va ichki omillar. Mintaqaviy turizmni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. 4. Turizm infrastrukturasi. 1. Barqaror va o‘zgaruvchi omillar Barqaror (o’zgarmaydigan) omillar vaqt nuqtai nazardan kam o’zgarish xarakteriga ega. Bu omillarga tabiiy-iqlimiy, geografik, madaniy- tarixiy kabi omillar kiradi. SHular ichidan geografik omillarni tahlil etadigan bo’lsak, bu omillar sayyohlik marshrutlarini to’g’ri tanlash, trasportning qulayligi, rekreasiya resurslarining bahosi, turizmni mavsumga qarab rivojlantirish kabi jihatlarga o’z ta’sirini ko’rsatadi. O’z navbatida, geografik omillarni ikki guruhga bo’lish keng tus olgan. Bular:  tabiiy geografik omillar;  iqtisodiy geografik omillar. Mintaqalarda xalqaro turizmni rivojlanishiga tabiiy sharoitning katta ta’siri bor. Hozirgi jamiyatimizning o’ta sanoatlashib borishi tufayli, insonlarning yovvoyi tabiatga bo’lgan qiziqishi ortib bormoqda. Tabiiy geografik omillar ko’pgina jihatlar bilan baholanadi. Quyida asosiylariga to’xtalib o’tamiz. Iqlim, turizmni davriyligiga ta’sir ko’rsatib, ayrim sohil bo’yi dam olish joylari yil bo’yi issiq iqlimga ega ekanligi (misol tariqasida Mavrikiy orollarini ko’rsatish mumkin) tufayli, uzluksiz turistlar bilan gavjum bo’lishiga olib kelgan. Tabiiy iqlim sharoiti turizm harakatini mavsumiy xarakterga aylantiruvchi asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Tabiatda ob-havoning o’zgarishi, tabiiy ofatlarning tez-tez takrorlanish hodisalari, tabiat injiqliklari turistlar oqimining keskin kamayishiga sababchi bo’ladi. SHu sababli turizmning eng rivojlangan mintaqalari yer sharining mutadil iqlim zonalariga to’g’ri keladi. Jumladan, O’rtaer dengizi, Qora dengiz, Karib dengizi, Adriatika dengizi, Boltiq dengizi, YApon dengizi, Janubiy Xitoy dengizi qirg’oqlarida joylashgan mamlakatlarda turizm xalqaro ahamiyatga ega. O’simlik va hayvonot olami ham katta qiziqish uyg’otuvchi omildir. O’rmonlar dam oluvchi va tabiat qo’yniga sayr qiluvchi sayyohlarni o’ziga tortadi. O’rmon o’zining kislorodga boy zahirasi bilan, sog’ligini tiklovchilar uchun muhim turistik ob’ekt hisoblanadi. SHu bois, botanika bog’lari, turli oromgohlar, milliy bog’lar sayyohlarning gavjum joylari hisoblanadi. Xorijiy sayyohlarni o’ziga ko’proq jalb qiluvchi omillardan biri - bu ekzotik (g’alati, ajoyib) hayvonlar yashaydigan joylar qo’riqxonalar, davlat buyurtmalari, milliy bog’lar, ov qilish uchun ajratilgan maxsus hududlardir. Bunday hayvonat va o’simlik dunyosining markazlari yuzdan ortiq bo’lib, Afrika, Osiyo, Yevropa, Avstraliya, Amerika (AQSH, Kanada) ning sayyohat qilish mintaqalari va hududlari hisoblanadi. Suv resurslari hisoblangan okean va dengizlar, daryolar, ko’llar ham katta turistik imkoniyatlarga ega. Keyingi paytlarda dunyo okeani bo’ylab sayohatga chiquvchilar soni oshmoqda. Daryo va ko’llar ham o’ziga xos mikroiqlim xususiyatlariga ega bo’lib, kishilarning asosan mavsumiy dam olishi, suv sporti, baliq tutishi uchun ob’ekt vazifasini bajaradi. SHuning uchun hozirgi paytda ko’plab dam olish uylari ushbu turistik ob’ektlarga qurilmoqda. Okean va dengiz suvlarining cho’milishi uchun qo’lay bo’lgan qirg’oqlari tarkibiga quyidagi elementlar kiradi. Mikroiqlim, dengiz va okean suvlarining quruqlikka tutash bo’lgan joylarida suvning harorati, chuqurligi, suv to’lqinlari, ko’tarilishi, qaytishi, oqimlar, suvning shifobaxshligi, tozaligi, tiniqligi, dengiz suvi tagining relefi, suvdagi yirtqich qonxo’r baliqlar (akula) va hayvonlarning bor-yo’qligi h.k., qirg’oq chiziqlarining tuzilishi, plyajlardagi qumlar va yotqiziqlarning sifati, rangi, shakllari va qolaversa bir qator omillar ta’sir etadi. Relef, ikki xil ta’sir ko’rsatuvchi xarakterga ega bo’lib, uning noqo’layligi tufayli transport tarmoqlarini rivojlantirishga qiyinchilik to’g’diradi va turizm infratuzilmasini to’liq shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ikkinchi tomondan, tog’li hududlar asosiy rekreasiya resurslaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Tog’li, xush manzarali, murakkab relef tuzilishiga ega bo’lgan o’lkalar turistlar oqimini o’ziga ko’proq jalb qilishadi. Murakkab tog’ relfi landshafti estetik jihatdan tekislik, yassi hududlarga nisbatan turistlarni ko’proq jalb etish imkoniyatiga ega. Tog’li o’lkalar o’zining toza va sof havosi bilan ajralib, tog’ sportini rivojlantirish imkonini tug’diradi. SHveysariya, Fransiya, Avstriya, Germaniya, Italiya, CHexiya mamlakatlarida joylashgan dunyoga mashhur alp sayyohlik kurortlari bunga tasdiq bo’ladi. Iqtisodiy geografik omillarga turizmning moddiy texnika bazasi, ya’ni mehmonxonalar fondi, umumiy ovqatlanish korxonalari (restoran tarmoqlari), sport inshootlari, tomosha va sayr qilish, dam olish, bir qator servis xizmati ko’rsatish ob’ektlari ichki va tashqi kommunikasiya tarmoqlari avtomobil, temiryo’l, havo yo’llari, dengiz va daryo transporti, aloqa vositalari, Internet tarmog’i kiradi. Iqtisodiy geografik omillar mavjud resurslardan unumli foydalanishga ta’sir ko’rsatib, o’z navbatida quyidagilar orqali anilanadi:  turstlarni qabul qiluvchi mamlakatlar, mintaqalar, hududlarning iqtisodiy-geografik o’rni, joylanishi;  sayyohlarni qabul qiluvchi mamlakat (mintaqa, rayon)ning umumiqtisodiy darajasi;  ichki turizmni rivojlanish darajasi;  urbanizasiya darajasi;  turistlarni qabul qiluvchi mamlakatlarning mehnat resurslari bilan ta’minlanish darajasi (malakali kadrlarning soni, ularning tayyorgarlik darajasi );  ma’lum bir hududda rekrasion resurslarning qiymati, transport xizmatlari turi, oziq-ovqat mahsulotlarning narxi, mehmonxonalarda joylashish narxlari (xizmat ko’rsatish tarmoqlarini saviyasi);  trasport, aloqa vositalarining hududda tutgan o’rin va holati bilan xarakterlanadi. YUqoridagilarning har biri o’ziga xos ahamiyatga ega. Misol uchun, iqtisodiy geografik o’rnini qulayligi, mintaqaning asosiy turistik bozorlar, dunyo transport tarmoqlariga nisbatan qulay joylashganligini bildirib, shu mintaqa turizmini rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Xalqaro turizmni rivojlantirishda mamlakat va hududning geografik o’rni ya’ni uning dengiz va okeanga yaqinligi, qirg’oq chiziqlarining xususiyati, turli xil suv, avtomobil va temir yo’llar bilan kesishish joyi, tog’li va o’rmon manzarali joylarga yaqinligi, ular bilan ta’minlanganlik darajasiga ham bog’liq bo’ladi. Xalqaro turizmning rivojlanishida madaniy-tarixiy shart-sharoitlar, etnik shart-sharoitlar bilan qushilib ketadi. Arxitektura ob’ektlari, muzeylar, rasmlar galereyasi, mahalliy musavvirlar ishlari, tarixiy yodgorlik, obidalari ham xorijiy turistlarni o’ziga jalb qiladilar. Tarixiy yodgorliklar va boshqa xalqlar madaniyatiga qiziqish xalqaro turizmning eng muhim stimullaridan biridir. 3.2 Tabiiy iqlimiy, geografik, madaniy-tarixiy omillar. Siyosiy, ijtimoiy- deiografik, moliyaviy-iqtisodiy va texnikaviy omillar. Davr mobaynida o’zgaruvchanlikka ega omillarga siyosiy, ijtimoiy- demografik, moliyaviy-iqtisodiy va texnikaviy omillar kiradi. Turistik biznesni rivojlantirishda, mamlakatdagi siyosiy vaziyatning qay ahvolda ekanligi katta ahamiyatga ega. CHunki xalqaro munosabatlarning rivojlanganligi, xavfsizlik kafolati turizmni bir moramda rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki, mamlakatdagi ichki vaziyatning qay darajada turg’unligi ko’p hollarda xalqaro turizm oqimining yo’nalishini belgilaydi. Tabiiyki, davlatlararo turistlarni almashtirishda, mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro kelishuvchilik munosabatlari ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Odatdagi diplomatik aloqalar, turizm sohasidagi kelishuvlar, shartnomalar, kommunikasiyalar va transport vositalaridan hamkorlikda foydalanish, turistik reklamalarni bir-birlari bilan almashtirish-bularning hammasi turizmning rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Demografik omillar. Dunyo mamlakatlarida demografik jarayonlar (aholining tug’ilishi, o’limi, tabiiy ko’payishi, aholi migrasiyasi kabilar) ham xalqaro turizm sohasining rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yer sharining turli davlatlarida, hududlarida va mintaqalarida aholi sonining ko’payib borishi, ayniqsa shahar aholisi aglamerasiya doirasining borgan sari kengayib borishi kishilarning dam olishi va sayyohlikka chiqishni taqazo qiladi. SHu borada turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi demografik omillarni quyidagicha ifodalash mumkin: - dunyo xalqlaridagi bir-biriga o’xshashlik bo’lish umumiy tomonlari, ularning qiziqishlari h.k; - ayrim malakaviy sohalaridagi kishilarning maxsus sayyohlik guruhda faol ishtirok etishning kuchayib borishi; - turizm tarkibidagi Xotin-qizlar va yoshlar salmog’ining ortib borishi; - xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan kurort va sanatoriyalar tarmog’ining ko’payib borishi, ularda davolanishga mail bo’lgan kasallar sonining ortib borishi; - kishilarning atrof muhitga bo’lgan qarashlari, tushunchalari va munosabatlarning o’zgarib borishi h.k. Turizm rivojlanishiga, har bir davlatning ichki iqtisodiy imkoniyati, barcha iqtisodiyot tarmoqlarining integrasiyalashuvi muhim ahamiyatga ega. Bu o’z navbatida aholini ishga doir harakatchanligini oshirib, xizmat turizmni rivojlantiradi. Odatda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xalq ommasining turmush farovonlik darajasi bir muncha yuqori bo’lganligi sababli, turizm harakati ommaviy tusga egadir. YA’ni buning asosiy sababi ishchilarning oylik ish haqi miqdori, ularning tatil paytida oladigan tatil pulining ko’pligi, nafaqaxo’rlarning nafaqa pulining yuqori bo’lishi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy-demografik omillar o’ziga xos xususiyatlarga ega. Turizm rivojlanishiga aholi sonining oshishi, asosan shahar aholisining ko’payishi ta’sir ko’rsatadi. Psixologlarning fikricha, shaharcha hayot shaklida, aqliy mehnatning ko’pligi, o’ta sanoatlashish, yovvoyi tabiatdan ayriligi shahar aholisini sayyohlikka intilishini kuchaytiradi. Undan tashqari aholi o’rtasida o’rtacha umr uzunligini oshishi va tug’ilishning nisbatan pasayishi kuzatilmoqda. SHuning uchun turizm industriyasini tashkillashtirishda yuqoridagi holatlarni e’tiborga olish lozim. YA’ni qo’shimcha medisina xizmati, dietik ovqatlar, madaniy marosimlar, sayr qilishlarni oshirishga e’tiborni qaratish muhim sanaladi. YUqoridagi omillardan tashqari xalqaro turizmni rivojlanishiga tashqi va ichki omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillarni quyidagi 2-chizma orqali ko’rish mumkin: chizma - 2 Xalqaro turizm rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar Turizm industriyasi Tashqi omillar Ichki soha omillari Siyosat va huquq Turistik mahsulotlarning mukammalligi Sayyohat xavfsizligi Turoperatorlik mahsulotlari va xizmatlarining rivojlanganligi Iqtisodiyot va moliyalashtirish Turagentlik tarmoqlarining holati Madaniyat Informasion texnologiyalarning rivojlanganligi Ijtimoiy-demografik o’zgarish Mehnat resurslaridan foydalanish Transport va infratuzilmaning holati Marketing Savdoni rivojlanishi YAngi texnologiyalar YUqorida qayd qilingan barcha omillar turizmni shakllanishi va rivojlanishiga o’z ta’siriga ega. SHuning uchun bu omillarni tahlil qilish, ularning qaysi birlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini aniqlab ish yuritish, o’z navbatida turistik resurslardan samarali foydalanishimizga olib keladi. 1.3Tashqi va ichki omillar. Mintaqaviy turizmni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Jahon bo’yicha xalqaro turizmni rivojlanishi mintaqalar bo’yicha bir xil taqsimlanmagan. Albatta, bu o’sha mintaqaning turistik-rekreasion resurslarga qanchalik ega ekanligiga, undan tashqari turizm infratuzilmasi va industriyasi shakllanishi uchun shart- sharoitning qanchalik qulayligiga ham bog’liqdir. jadval - 3 O’zbekistonda turistik resurslarga bo’lgan talab va undanfoydalanish. Resurslar Mahalliy sayohatchila r talabi Xorijiy sayohatchilar ning talabi Resurs salohiyati Foydalanish darajasi Rekreasiya va ekologik turizm resurslari past Yuqori o’rta past Madaniy va etnografik turizm resurslari o’rta Yuqori yuqori past Tarixiy, me’moriy va arxeologik tanishuv resurslari o’rta Yuqori yuqori o’rta Diniy turizm resurslari yuqori o’rta yuqori o’rta Ekzotik muhit va har xil sarguzasht resurslari past o’rta o’rta past Servis sifati past Yuqori past past Turistik resurslar asosiy tuzilishiga ko’ra qo’yidagicha tavsiflanadi:  jozibadorligi, ko’rkamligi;  iqlimiy sharoiti;  borish mumkinligi;  ekskursion ahamiyati;  manzarali tuzilishi;  ijtimoiy – demografik tarkibi;  qayta ishlab chiqarish darajasi;  foydalanishga qodirligi;  noyobligi va boshqalar. YUqori jadvaldan ko’rish mumkinki, mamlakatimiz turistik resurslariga bo’lgan talab yuqoridir. SHu sababdan kelib chiqib, turistik resurslardan foydalanishga ta’sir etuvchi omillarni har jihatdan tahlil etish o’ta muhimdir. Turizmni rivojlanishiga turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Asosiy omillarni ikki guruhga bo’lish mumkin. Bular, barqaror va o’zgaruvchan omillar. 4.4.Turizm infrastrukturasi Turizmning hozirgi holatini baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O’zbekistonda infratuzilmaning rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to’liq qondira olmayapti. Infratuzilma yetarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko’paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko’paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishmaguncha turizmga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Respublikaning turistik salohiyati to’g’risda ob’ektiv ma’lumotlar va reklama umuman bo’lmagan. Turistik imkoniyatlar sobiq strukturalarning tor manfaatlari orqali bir tomonlama yoritilgan. Natijada turizm, xizmat ko’rsatish va ko’ngilocharlik infratuzilmasi rivojlanmagan, turistlarga xizmat ko’rsatish darajasi past bo’lib, jaxonning yetakchi turistik korxonalari bilan aloqalar ko’ngildagidek emas. O’zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 36 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to’rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega, Farg’ona vodiysi 19 % turizm infratuzilmasiga ega. Mintaqada turizmni rivojlantirish uchun mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishni ta’minlashga erishishimiz kerak. Bunda mintaqaning turizm infratuzilmasini talab darajasida rivojlantirish asosiy o’rinni egallaydi. Turizm infratuzilmasi deganda – turistlarning turistik resurslaridan foydalanishni ta’minlovchi binolar tizimi, muhandislik va kommunikasiya tarmoqlari, shu jumladan, yo’llar, turizmning xilma-xil korxonalari hamda turizm korxonalarining ishlatilishini ta’minlashga imkon yaratilishi tushuniladi. Bu avtomobil va temir yo’llar, yo’l harakatini, havo yo’llarini, dengiz va daryo yo’llari harakatini tartibga soluvchi tizimlar, issiqlik, elektr va telefon aloqalari bilan ta’minlash va boshqalardir.