1 MIRZO ULUG’BEK BUYUK ALLOMA VA DAVLAT ARBOBI MUNDARIJA KIRISH I. BOB. MIRZO ULUG’BEK HAQIDA 1.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi 1.2 Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan bebaho hissasi II. BOB. XV ASRDA MOVAROUNNAHRDA MADANIY HAYOTNING YUKSALISHIGA TA’SIR ETGAN OMILLAR VA TARIXIY SHART- SHAROITLAR 2.1 Mirzo Ulug`bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli 2.2 Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 KIRISH Buyuk Amir Тemurning nabirasi, benazir alloma Mirzo Ulug`bekning1 o’rta asrlar sharoitida namoyon etgan ilmiy jasorati bugungi kun olimlarini ham hayratga solmasdan qo’ymaydi. Тaqdir bu ulug` zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda Amir Тemur bunyod etgan saltanatning vorisi bo’lishdek o’ta mas’uliyatli vazifa aynan unga nasib etdi. Mirzo Ulug`bek qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr2 diyorining donishmand hukmdori sifatida xalqning azaliy orzusi – tinchlik, totuvlik, ilm-fan va madaniyatni taraqqiy toptirish yo’lida ulkan shijoat va matonat ko’rsatdi. Bu benazir alloma o’zida minglab yulduzlarning harakatini jamlagan mukammal astronomik jadvalni yaratdi. Ushbu jadvalda zikr etilgan ilmiy ma’lumotlarning naqadar aniq va to’g`ri ekanini bugungi eng zamonaviy asboblar ham tasdiklaydi. Ulug`bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo’yilgan tamal toshlaridan biri bo’lib, yurti-mizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko’rsatadi. «Ziji jadidi Ko’ragoniy»3 deb nomlangan Ulug`bek astronomik jadvali o’rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropa olimlari orasida keng tarqalgani fikrimizning yaqqol isbotidir. Bu haqda so’z yuritar ekanmiz, beixtiyor 1996 yili Parijda YUNESKOning o’sha paytdagi Bosh kotibi Federiko Mayor janoblari bilan bo’lgan bir suhbat yodimga tushadi. O’shanda janob Mayor Ulug`bekning ilmiy merosini yuksak baholab, uning yulduzlar harakatiga oid hisob-kitoblari bugungi kunda kompyuter yordamida tekshirib ko’rilganda atigi bir necha daqiqaga farq qilishi aniqlandi, degan gapni aytib qoldi. Shunda men unga javoban, yo’q, janob Federiko Mayor, Ulug`bek xato qilgan bo’lishi mumkin emas, balki kompyuterlar xato qilgan bo’lishi mumkin, degan edim. Garchi bu gap do’stona lutf tariqasida aytilgan bo’lsa- da, o’ylaymanki, uning zamirida chuqur haqiqat mujassam etgan. 1 Abdurazzoq Samarqandiy, Matlaʼ ussaʼaayn va majmaʼ ulbahrayn [fors tilidan A. Urinboyev tarjimasi], T., 1969; 2 Turt ulus tarixi [fors tilidan B. Ahmedov, N.Norqulov va M. Hasaniylar tarjimasi], T., 1994; 3 Akramov S. A., Ulugʻbek — buyuk oʻzbek olimi, T., 1961; 3 BOB. MIRZO ULUG’BEK HAQIDA. 1.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Qo‘rag‘oniy (1394-1449) - buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli allomasi, davlat arbobi, Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron Amir Temurning nabirasi.Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay)4 1394 yil 22 mart kuni hozirgi Ozarbayjon hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan.1405 yil, Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi, O‘rtayer dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga olgan ulkan saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun merosiy mulki uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li - Shohruh o‘tiradi. Movaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning nabirasi Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib e’lon qilinadi, otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh bo‘ladi.Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida otasi va bobosi to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini o‘tkazardi. Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan. Ajoyib xotira egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini yaxshi bilgan, adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi ham she’rlar yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi mashhur matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli Ulug‘bekka Marog‘adagi mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan. Yoshlikdagi aynan shu xotiralari bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan bo‘lishi mumkin. Ulug‘bek davrida Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan o‘choqlaridan biriga aylangan. Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi taniqli astronom va matematiklarni birlashtirgan butun bir 4 Улугбек Мухаммад Тарагай. Зижи жадиди Гурагони.«Зидж» Новые Гурагановы астрономические таблицы //Вступительна статья, перевод, комментарии и указателиА.А.Ахмедова. Ташкент: Фан, 1994. – 457с 4 ilmiy maktab vujudga keldi. 1417-1420 yillar Ulug‘bek Samarqandda madrasa5 qurdirib, Registonda barpo etilgan birinchi me’moriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga Ulug‘bek islom olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif etadi. Qolgan ikkita madrasa G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek tomonidan qurilgan madrasalar universitet vazifasini bajargan. Ulug‘bekning Buxoroda qurdirgan madrasasi peshtoqida “Ilmga intilish har bir musulmon uchun farzdir” yozuvi saqlanib qolgan. Ammo Ulug‘bekning katta ishtiyoqi - bu astronomiya bo‘lgan. Ulug‘bek hayotining mazmuni va Qozizoda Rumiy, Jamshid G‘iyosiddin al Koshiy, Ali Qushchi kabi astronom izdosh-olimlar rasadxona qurilishiga turtki bo‘lgan.Tadqiqotchi olimlarning fikricha, rasadxona qurilishi 1428-1429 yillan yakunlangan. Rasadxona o‘z davrining nodir binosi bo‘lgan. Yer silkinishiga bardoshli bo‘lishi uchun bino qurilishi uchun Qo‘hak tepaligining toshli etagi tanlangan. Asosiy asbob - sekstant (burchak o‘lchagich) - janubdan shimol tomon meridian chiziqlari bo‘ylab mo‘ljallangan. Asosiy asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa astronomik anjomlar ham bo‘lgan.Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirishiga sekstantning o‘lchami, uning qulay tuzilishi, Ulug‘bekning bilimlari va uning sherigi sabab bo’lgan. Buyuk astronom Ulug‘bek rahbarligi va ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi “Zidjiy Ko‘rag‘oniy”, “Ulug‘bekning yulduzlar jadvali” tuzilgan. Kitobda ushbu Samarqand observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi aql bovar qilmas aniqlikda, Gipparxdan so‘ng ilk bor belgilangan. Astronomik turkum yaratilishi jahon astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa hisoblanadi. Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining uzunligini belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini - muhim astronomik doimiylikni - verguldan so‘ng o‘n sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash bo‘yicha ishlar olib borilgan.Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini bir necha bor tekshirib, uning sonlarini to‘g‘ri, degan xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini aniqlaydi: 5 Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) 5 365 kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya. Keyinroq o‘zgarishlar farqi 58 soniyada ekanligi aniq bo‘lgan. Ulug`bek Sohib Qiron Amir Temurning nabirasi, Shoxruhning to`ng`ich o`g`li bo`lib, onasi Gavharishod og`a nufuzli qipchoq amirlaridan Qiyosiddin tarxonning qizi edi. U jahongir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan harbiy yurishi vaqtida 1394 yil 22 martda Sultoniya shahrida tug`iladi.6 Temurning hohishi bilan bolaga Muhammad Tarag`ay deb nom qo`yadilar. Lekin u yirik olim va fan arbobi bo`lgani tufayli ko`prok Ulug`bek ismi bilan mashxur bo`ldi. Temur saroyida hukm surgan an’anaga binoan, shahzodalar bobosining katta xotini Saroymulkxonim tarbiyasiga topshiriladi. U yoshligidan o`tkir zehnli, kuchli xotirali, teran fikrli, qat’iyatli bo`lib yetishdi.Ulug`bekning bolalik yillari haqida ana shuni ham aytish kerakki, u hamisha bobosining diqqat e’tiboriga sazovor bo`lgan. Temur butun muhabbatini ziyrak, hamma narsani bilishga harakat qilgan nabirasiga qaratadi va uning tarbiyasiga zo`r e’tibor berdi. Ulug`bek bilimdon va tajribali murabbiylar ya’ni astronomiya ilmining bilimdoni Salohiddin Muso ibn Mahmud qozizoda Rumiy raqnamoligida fan asoslarini ayniqsa astranomiya ilmini puxta o`rgandi. Ular Ulug`bekni diniy va dunyoviy ilmlarning asosi bilan yaqindan tanishtirdilar. Bir qator manbalarda keltirilishicha, 1397-98 yiliyoq, kelajakda katta shoir va olim bo`lib yetishgan shayx Orif Ozariy ham Ulug`bekning murabbiysi qilib tayinlangan edi. Ulug`bek juda yosh bo`lishiga qaramay, davlat kengashlariga, mas’ul qabul arosimlariga ham kiritilar va hamisha bobosining chap tomonida o`tirar edi. Demak, Temur bu nabirasini davlat ishlarini boshqarishga ham tayyorlab borgan. Ulug`bekning yoshligi Movorounnahrda markazlashgan yirik davlat yuzaga kelgan sharoitda, bobosi Temurning harbiy yurishlari davrida o`tdi.Temur Ulug`bekni ko`pincha bu yurishlarda o`zi bilan birga olib yurdi. Masalan, 1398 yili Hindistonga, 1399-1404 yili Turkiyaga, 1404 yili Xitoyga qilgan yurishlarida Ulug`bek bobosi yonida bo`ldi.Mirzo Ulug`bek davridagi tarixiy jarayonlar. 1404 yili Temur Ulug`bekka sevimli va e’tiqod qo`ygan nabirasi Muhammad Sultonning qizi O`ga begimni olib beradi va sovg`a tariqasidaToshkent, Sayram, Ashpara va butun 6 Hugh Thurston, Early Astronomy, (New York: Springer-Verlag), p. 194, ISBN 0-387-94107-X 6 Mo`g`ulistonni xadya qilib beradi.Temur vafotidan so`ng (1405 yili) Temuriylar o`rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanadi, siyosiy parokandalik kuchayadi. Bu kurash natijasida 1409 yili Xuroson va Movorounnahrda ikki mustaqil davlat yuzaga keldi. Markazi hirot shahri bo`lgan Xurosonga Shohrux, markazi Samarqand bo`lgan Movorounnahrga Uluhbek hukmdor bo`ldi.Ulug`bek bobosi singari harbiy yurishlar qilmadi. Uning harbiy yurishlari yaqinlashib kelayotgan xavf-xatarni bartaraf qilishga qaratilgan bo`lib, qisqa muddatli bo`lgan. Masalan, 1424 yil noyabrda Ulug`bek qo`shinlari Mo`g`ulistonda Ulug`bek ishonchini oqlamagan Shermuhammadxonga qarshi katta yurish qilib, 1425 yil bahorida g`alaba qozondi. 1427 yili quyi Sirdaryo havzasidagi hududlarni davo qilib chiqqan ko`chmanchi o`zbeklar qoni Baroqxonga qarshi yurishda mag`lubiyatga uchradi. Shundan so`ng 20 yil mobaynida harbiy yurish qilmagan. 1447 yili Shohruh7 vafot etgach, Ulug`bek Xurosonni Movorounnahr bilan birlashtirib, kuchli davlat tuzishga harakat qildi, lekin qattiq qarshilikka duch keldi. 1448 yil bahorida hirot yaqinidagi Tarnob degan joyda Ulug`bek bilan jiyani Alovuddavlat o`rtasida Shohruh toju taxti uchun katta jang bo`lib o`tadi, qo`shinning chap tomonida Ulug`bekning katta o`g`li Abdulatif, o`ng tomonida kichik o`g`li Abdulaziz qo`mondonlik qildi. Jang Ulug`bek g`alabasi bilan tugadi, lekin g`alabanoma Abdulatif nomidan emas, faqat Abdulaziz nomidan e’lon qilindi. Bundan tashqari Abdullatifning hirotdagi Ixtiyoriddin qal’asidagi mol-mulkini davlat mulkiga o`tkazilishi o`g`ilning otaga nisbatan dushmanligini yanada oshirdi. Ulug`bek hirotda Abdullatifni qoldirib, o`zi Samarqandga ketdi.Ulug`bek qolgan umrmni o`z observatoriyasida ilmiy ishlar olib borish uchun bag`ishlashga qaror qiladi. Lekin dushmanlar bunga yo`l qo`ymaydilar. Unga Makkaga borib xaj qilib, gunohlaridan pok bo`lib qaytishni taklif etadilar.O`g`ilning otaga dushmanligidan Ulug`bekning raqiblari mohirona foydalanadilar. 1449 yil kuzida Abdulatifning ko`rsatmasi va ruhoniylarning fatvosi bilan tunda xaj qilish uchun Makkaga junab ketgan Ulug`bekning ketidan quvib , uni Samarqand yaqinida xoinlarcha o`ldiradilar. 7 www.ziyouz.com 7 Shunday qilib, astronomiya va matematika fanlari sohasida mashhur asarlar yaratgan, o`rta asrda eng katta observatoriya qurildi. Buyuk olim bo‘lish bilan birga, Ulug‘bek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini rasadxonada o‘tkazar edi va davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulug‘bekning to‘ng‘ich o‘g‘li Abdulatif, ruhoniylarning keskin ta’siri ostida otasiga qarshi urush e’lon qiladi. O‘g‘li otasiga Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449 yil Makkaga safari chog‘i Ulug‘bek shariat qaroriga muvofiq, xoinona o‘ldiriladi. Buyuk Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng, uning yorqin yulduzi so‘nmadi. Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul bo‘lib, Ulug‘bekning “Zidjiy Ko‘rag‘oniy” kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi. Keyinchalik kitob ko‘plab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulug‘bekning ismi va mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur bo‘ldi. XVII asrda Yan Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulug‘bekning “Yulduzli osmon turkumi”da turli zamon va makonlarda yashab o‘tgan buyuk dunyo astronomlarining aksi tushirilgan naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai bo‘lmish Uraniyaning ikki tomonida stol qarshisida o‘tirishgan holda aks ettirilgan. Ular orasida Ulug‘bek ham bor. Nashq muallifi Ulug‘bekni portretiga ega bo‘lmay, uning suratini tushirgan. Ulug‘bekning asosiy ilmiy mehnati “Zidjiy jadidi Ko‘rag‘oniy” hisoblanadi yoki “Gurgonning yangi astronomiy jadvali” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarni 1444 yil, o‘ttiz yillik tirishqoqlik va astronomik kuzatuvlardan so‘ng yakunlagan. Astronomik ma’lumotnoma tez orada, Klavdiya Ptolemeyning “Almagest” 8 hamda butun Ovrupa rasadxonalarida qo‘llanma hisoblangan kastiliya qiroli Alfons9 XVning astronomik jadvali bilan bir vaqtda lotin tiliga o‘girilgan. Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda hamda Ovrupada erishilgan yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo Brag samarqandlik kuzatuvlarga teng keladigan aniqlikka muvaffaq bo‘lib, keyinroq, undan ham aniqroq natijaga erishgan. “Ulug‘bekning Zidji” Sharqda bo‘lgani kabi, Ovrupa astronomlarining 8 Bronshten V. A., Klavdiy Ptolemey, M., 1988 9 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 8 diqqatini o‘ziga tortganligining hayratlanarli yeri yo‘q. “Ulug‘bekning Zidji” to‘rt yirik qilsmdan iborat. Xronologiya nomini olgan birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologik usullar bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya masalalari ifodalangan, uchinchisi — dunyoning geomarkaziy tizimi asosida ko‘zga ko‘rinarli yulduzlar harakati haqida ma’lumot bersa, to‘rtinchisi astrologiyaga bag‘ishlanadi — o‘rta asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.Ulug‘bek hisoblab chiqqan 1018 yulduz turkumi qadimiy xronogiyani o‘rganuvchi astronomlar va tarixshunoslar uchun kompas vazifasini o‘taydi. Ulug‘bekning yulduzlar jadvali “Almagest”da keltirilgan Ptolomeyning yulduzlar xaritasining haqiqiyligini tasdiqlaydi. 1648 yil Oksfordda 10— fan va madaniyatning eng qadimiy o‘choqlaridan bo‘lmish Angliyada ilk bor Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasida amalga oshirilgan asosiy ishi qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab, unga sharh yozgan Jon Grivs (1602 - 1652), Oksford universitetining astronomiya professori. Keyinchalik, turkum lavhalari Angliyada bir necha bor chop etilgan. Ilk oksfordlik nashrdan 17 yil o‘tgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk kutubxonasi qo‘riqchisi, angliyalik sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-1703) samarqandlik nashrni fors va lotin tillarida yangi nashr uchun tayyorlab, “Tabulae Long, as Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh Beighi”, Oxonii nomlari ostida chop etgan, 1665.Ulug‘bek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu o‘rinda, tuzish uchun ulkan va sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi o‘ziga xos yulduzlar katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon tadqiqotchilari tomonidan yuqori baholangan.Xaydning oksfordik nashridan 25 yil o‘tgach, Ulug‘bek jadvalining ma’lumotlari polyak astronomi Yan Geveliyning (1611-1687) Gdanskda chop etigan “Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalaridan joy oladi. Bu yerda o‘z vaqtida mavjud bo‘lgan turkumlardagi ma’lumotlar o‘rtasida taqqoslash keltirilgan: Ptolemey, Tixo Brag, Richchioli, shahzoda Gass va Geveliy. 1839 yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulug‘bek jadvalini “Tables 10 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 9 astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regard” nomi ostida qisman chop ettiradi, I bob, I bo‘lim, Parij, 1839.Va, nihoyat, Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlangan 8 ta qo‘lyozmani o‘rganish asosidagi Ulug‘bek jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B. Nobl tomonidan “Ulugh Beg's Catalogue of Stars. Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britain” nomi ostida chop etilgan. Jahon astronomiyasi rivojida o‘rta asr Sharq astronomiyasi, jumladan, Markaziy Osiyo olimlari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda Oʻrta Osiyo olimlari, xususan, oʻzbeklar, xususan, Quyosh, Oy va sayyoralar harakati nazariyasi, vaqt va joyning geografik koordinatalarini aniqlash boʻyicha amaliy astronomiyaga oid juda boy meros qoldirdi. Bu davrda musulmon davlatlaridan yuzlab buyuk mutafakkirlar astronomiya, matematika va falsafa bo‘yicha tadqiqotlar bilan shug‘ullanganlar. Ular orasida Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Abu Mahmud Hamid al-Xujandiy, Nosiriddin at-Tusiy, Mahmud al-Chag‘miniy, Qozizoda, Rumiy.G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‘bek kabi mashhur siymolar o‘z ijodi, ilmiy merosidir. Dastlab xalifa Maʼmun davrida (9-asr) tashkil etilgan va al-Xorazmiy boshqargan Bagʻdod rasadxonasi, keyinchalik Isfahondagi Umar Xayyom rasadxonasi, Marogʻadagi Nosiriddin at-Tusiy rasadxonasi va Abu Mahmud Hamid al-Xujandiy va nihoyat Ashab Ulug‘bek rasadxonasi va uning maktabining barcha ilmlardan ustun bo‘lgan ilmiy merosi jahon olimlari tomonidan o‘rta asrlarda astronomiyaning fan sifatida shakllanishidagi muhim qadam sifatida e’tirof etilgan. . Sharq astronomiyasining qariyb yetti asr davom etgan g‘ayratli faoliyati Ulug‘bek va uning akademiyasining boy ilmiy merosi bilan yakunlandi. Observatoriya ishga tushirilgach, uning asosiy “teleskopi”ning aniqligi bor-yoʻgʻi bir necha oy va soniyalarga yetdi va optik teleskoplar ixtiro qilingan 17-asrgacha uning natijalari oʻrta asr astronomlari uchun astronomik kuzatishlar boʻyicha rekord boʻldi. Ushbu vosita Quyosh, Oy va sayyoralar harakati nazariyasini yangi bosqichga olib chiqdi, bu ularga tutilish nazariyasi va amaliy astronomiyaning asosiy mavzularidan biri bo'lgan vaqtni o'lchashda yuqori aniqlikka erishish imkonini berdi. 10 Ulug‘bek astronomiya maktabi tadqiqotlarining buyuk merosi shundaki, Ziji Jadidiy Kuragoniydan keyin ham yuzlab yillar davomida nafaqat Sharq, balki G‘arbdagi ko‘plab yirik rasadxonalar olimlari jonbozlik ko‘rsatgan. Odatda, o'rta asrlarda har bir qirollik saroyida munajjimlar bo'lgan. Munajjimlar munajjimlar nuqtai nazaridan osmon jismlarini kuzatdilar, oy, yulduzlar va sayyoralarning holatini o'rgandilar va shu tariqa saroy a'zolari, mamlakat va saltanat taqdiri haqida "bashorat" qildilar. Xususan, Amir Temur saroyida Mavlono Ahmad, Mavlono Abdulloh kabi munajjimlar faoliyat ko‘rsatgani tarixiy manbalardan ma’lum. Bulardan saroyni ham boshqargan Mavlono Ahmad sayyoralarning 200 yillik holatini oldindan belgilab, ulardan turli maqsadlarda foydalanish uchun jadvallar tayyorlagan. Shu sababli, o'rta asrlarda munajjimlar uchun kuzatuvlar natijalarini sayyoralarning bashorat qilingan holatlari bilan moslashtirish muhim edi. Shularni hisobga olib, IX-XII asrlarda Sharqda ishga tushirilgan rasadxonalarda olib borilgan kuzatishlar natijalari asosida jadvallarni yangilash zarurati tug‘ildi. Bu esa, o‘z navbatida, aniq natijalar beradigan kuchli astronomik asboblar bilan jihozlangan yangi rasadxonalar qurishni talab qildi. Natijada Chingizxonning nabirasi, Hulaguxon saroyi astronomi Nosiriddin at-Tusiy XIII asrda hozirgi Eronning Tabriz shahri yaqinidagi Marog‘a shahrida rasadxona qurdi. Tusiy koʻp yillik kuzatishlari asosida yangi astronomik jadvallar tuzib, ularni Hulaguxonga bagʻishlab, “Ziji Elxoniy” deb atagan. Biroq oradan ko‘p o‘tmay, 14-asr oxirida Nosiriddin tuzgan jadvallar ma’lumotlari kuzatishlardan keskin farq qila boshladi. Shu munosabat bilan aniqroq ma'lumot olish mumkin, Shuni hisobga olib, Ulug‘bekning otasi Shohruh hukmronlik qilgan mamlakat Koshonda yashagan matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid “Ziji Elxoniy” asarini rivojlantirishda “Ziji Elxoniy” (“Ziji Elxoniy” – “Ziji Elxonisi”) asarini yozadi. 1413 yilda yozilgan bu asar Ulug‘bekning otasi Shohruhga bag‘ishlangan. Xoqon zijining nazariy qismi va astronomik jadvallari “Ziji Elxoniy”ning bunday qismlaridan birmuncha farq qilib, yangi ma’lumotlar bilan boyitilgan. Biroq, bu tuzatishlar faqat bir necha yil ichida Quyosh, Oy va sayyoralar 11 topilmalarining aniqligini ta'minlashi mumkin edi. Quyosh, Oy va sayyoralarning oʻnlab yillar davomidagi holatini aniq bashorat qilish uchun orbital elementlar (Quyoshning ekliptikaga yillik koʻrinadigan yoʻli, ularning davrlari, Oy va sayyoralarning ekliptika tutilishi) ekliptika bilan kesishadi. muvozanat nuqtasining aniq o'rnini aniqlash va boshqa bir qator astronomik miqdorlarni qayta aniqlash. Bu, o‘z navbatida, Quyosh, Oy va sayyoralarning koordinatalarini, Yerning Yerdagi geografik uzunligi va kengligini, Quyosh va Oy tutilish vaqtlarini, Oy va sayyoralarning yaqinlashishi va “qo‘shilishi” munajjimlar bashoratini shakllantiradi. . Yulduz yili va tropik yilning uzunligi fasllarni aniq belgilash uchun juda muhim edi. Bu muammolarni hal qilish uchun kuzatish va o‘lchovlarni o‘tkazish imkonini beradigan yuqori aniqlikdagi astronomik asbobni ishga tushirish, ya’ni yangi rasadxona qurish astronomlar uchun qiyinchilik tug‘dirdi. Taniqli matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid Koshiy mamlakatda yangi rasadxona qurish niyati bilan tanilgan edi. Shu bois, Kashi “Zij” orqali Shohruhga hurmatini izhor etibgina qolmay, yangi rasadxona qurish rejasi borligini ham aytgan, degan fikr bor. Ammo Amir Temur sulolalarining taxtga ko‘tarilishi, jumladan, 1415- yilda Koshon va uning atrofida hokim Said Vaqqos Shohruxga qarshi ko‘tarilishi uning bunday xayrli ishlarni boshlashiga to‘sqinlik qildi. 1399-yilda Temur buyrug‘i bilan Umar Shayx o‘rniga Farg‘onaga hokim etib tayinlangan o‘g‘li Iskandar (Shohruxning to‘ng‘ich jiyani) Said Vaqqosning Ozarbayjon tomoniga yurishidan foydalanib, Jamshid Koshiyning vatani Koshonga bostirib kiradi. 1415 yilning qishida Iskandar hukmronlik qilgan yurtda qolgan Jamshid Koshiy rasadxona qurish rejasi bilan Iskandarga murojaat qiladi. Aleksandrning roziligi bilan akademik Bartold 1416-yil yanvarida Koshi rasadxonasini jihozlash uchun zarur bo‘lgan astronomik asboblar tasvirlangan “Astronomik asboblarga sharh” nomli risola yozganini yozgan. Biroq Iskandarning bevaqt vafoti tufayli Koshining rejasi bu safar ham amalga oshmadi. Fors tilida yozilgan bu asar 1918 yilda Petrogradda nashr etilgan akademik V.Bartoldning “Ulug‘bek va uning davri” kitobiga qo‘shilgan. 12 1.2 Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan bebaho hissasi. Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini sharqu g’arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jihatlardan yuksaltirib dovrug’ini olamga mashhur qilgan bo’lsa-da, biroq uning vafotidan keyinmamlakat tanazzullikka uchrab bordi. Buning asosiy boisi avvalo shundaki,Amir Temurtasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-xil, uzoq masofalarga cho’zilgan bo’lib,ularni yagona bir markazdan turib uzoq vaqt boshqarish murakkab edi. Buning ustigaulardagi mavjud turli-tuman muholifatchi kuchlar ertami-kech o’z hududiy mustaqilligi uchun harakat etishlari tabiiy edi.Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan muhim sabablardan yana biri - ko’p sonli temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt talashib boshlanibketgan va bir necha yillarga cho’zilgan o’zaro besamar urushu nizolardir. Chunki, AmirTemur vafotidan so’ng uning ko’p sonli vorislari uning dono vasiyatlari, o’gitlariga quloqosmay, markaziy hokimiyatni egallash yo’lida jangu- jadalga kirishadilar.Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda O’trorda 1405 yil 18 fevraldakasallanib vafot etgan paytda uning 4 o’g’lidan 2 tasi (Mironshoh va Shohruh Mirzolar) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek, qizlari - Og’a begim, Sulton Baxt begim va Og’a begimning o’g’li Sulton Husayn Mirzolar qolgan edi.Amir Temur vasiyatiga ko’ra uning o’rnini Qobul, Qandahar va Shimoliy Hind erlarini boshqarib turgan nabirasi Pirmuhammad (Jahongir Mirzo o’g’li) egallashi kerakedi. Biroq shahzoda Halil Sulton (Mironshoh o’g’li)ning O’zboshimchalik bilan Samarqandni egallab, o’zini hukmdor deb e’lon qilishi,tabiiyki, boshqa shahzodalarning ham qo’zg’alishiga, saltanatning darz ketishiga olib keldi. Buning oqibatida tez orada g’arbiy hududlarning ancha qismi mustaqil bo’lib ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli va Qora quyunli sulolalarining Temur saltanatiga bo’ysunmaslik va unga qarshi qarshilik harakati kuchaydi. Amir 13 Xudaydod va Shayx Nuriddinlar esaMovarounnahrning turli hududlarida bosh ko’tardilar1. Faqat qat’iyatli,shijoatli Shohruh Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga barham berib, Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo’lga kiritadi. U 1409 yilda ovarounnahrdagi vaziyatni o’z foydasiga hal etib, uni katta o’g’li Ulug’bekka topshiradi. Bobosi Amir Temur unga katta mehr bilan qarabyoshligidan o’z tarbiyasiga olgan. Ulkan tug’ma iste’dod, aql-zakovat sohibi bo’lgan Ulug’bek (Sohibqiron xonadonida uni shunday nom bilan erkalashgan) davlatboshqaruvini puxta egallashdan tashqari diniy va dunyoviy bilimlarni ham etuk darajadao’zlashtirgan. Mirzo Ulug’bek hukmronligi (1409-1449) temuriylar saltanatining an’anaviy rivoji va muhim ijtimoiy o’zgarishlar yo’lidan ilgarilab berishida alohida davrni tashkil etadi rqali halqaro karvon savdosida faol ishtirok etadi. Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz, Shosh va boshqa shaharlarda ko’plab hashamatli madrasalar, masjidu maqbaralar, karvonsaroylar qad rostlaydi. Uning bevosita rahnamoligida qurilgan tenggi yo’q me’moriy inshoot - rasadxona o’sha davr ilm-fani va texnikasining eng so’nggi yutuqlarini o’zida mujassam etgan edi. Ulug’bekning 1428 yilda o’tkazgan pul islohoti ham mamlakatda savdo-sotiq va pul muomalasini, moliya siyosatini yo’lga qo’yishda muhim voqea bo’lgan.Ulug’bek muomalaga chiqargan yangi vazndagi tanga pullar o’z qadri, qimmati bilan iqtisodiy hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni rivojlantirishda alohida rol o’ynadi. Uning davrida ham yuqori tabaqa vakillariga, harbiy sarkardalar, oliy ruhoniylarga avvalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi hukm surdi. Bundan tashqari davlatning katta ma’naviy tayanchi hisoblangan diniy muassasalar ixtiyorida ham ulkan miqyosdagi vaqf erlari to’plangan edi. Temuriylar davrida aholi to’laydigan turli-tuman soliqlar orasida xiroj (er solig’i) alohida ajralib turardi. Dehqonlar etishtirgan hosilning kamida uchdan bir qismi xiroj solig’iga to’langan. Bundan tashqari ushr (daromadning o’ndan bir qismi),tamg’a (savdosotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq), zakot, tutun solig’i, bog’ solig’i, uloq (davlat xizmatidagilar uchun), dorug’ona (harbiy qo’riqchilar uchun), mirobona (suv etkazib beruvchilar uchun), yasoq (chorva mollari uchun), begor (davlat hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) va boshqa soliq va 14 majburiyatlar joriy etilgandi. Ulug’bek o’z davlat siyosatida qanchalik oqil va izchil siyosat yuritishga, ilm-fan ahliga, din peshvolariga homiylik qilish, savdo-tijorat va hunarmand ahliga rag’bat ko’rsatishga harakat qilmasin, unga qarshi muxolifatchi kuchlar ham anchagina bor edi. Ulug’bek katta er egalarining oddiy fuqarolarga nisbatan suiste’molchiliklarini cheklash tadbirlarini ko’rganda, ular «taxtdagi olim»ga qarshi chiqdilar. Ruhoniylar orasidagi jaholatparast unsurlar Ulug’bekni islom diniga zarar keltiruvchi «betavfiq hukmdor» deb tashviqot yuritdilar. Shu tariqa,jaholatparastlar ilmga, o’z manfaatini xalq manfaatidan ustun qo’yyuchilar taraqqiyotga qarshi chiqdilar. Ulug’bek mamlakatdagi turli ijtimoiysiyosiy guruhlar o’rtasidagi ichki ziddiyatlarni, mutaassib, reaktsion kuchlar muxolifatchiligini oxirigacha bartaraf eta olmadi. Bu esa XV asrning 40-yillari oxirlariga kelib Movarounnahr davlatini beqarorlik va chuqur ijtimoiy larzalarga duchor etdi. Mamlakat qo’shinining jangovor holatda bo’lmaganligi va turli joylarga sochilganligi esa Dashti Qipchoq ko’chmanchilarining bu erlarga tez-tez bostirib kelib, yurtni talashi uchun keng yo’l ochib bergandi. Xususan, 1447 yilda Shohruh Mirzo vafoti munosabati bilan Ulug’bekning ota taxtiga da’vogarlik qilib Xurosonga yurishi, jiyani Aloudovla va boshqa merosxo’rlar bilan hokimiyat talashishi, uning yo’qligida Abulxayrxon boshliq Dashti Qipchoqliklarning Movorounnahr erlarini g’orat qilishi va nihoyat, qora kuchlar ig’vosi tufayli o’z o’g’li Abdullatif bilan boshlangan nizoning katta jangga aylanib, unda Ulug’bekning mag’lub bo’lishi - bular nafaqat uning fojiali o’limi bilan yakun topib qolmay, ayni paytda Temuriylar sulolasi inqirozini yanada chuqurlashtirishga olib keldi. Ulug’bek akademiyasi tarqalib ketdi, kutubxonadagi kitoblar yondirildi, olimlar boshi oqqan tomonga ketishga majbur bo’ldi.Ilm-fan ravnaqi Temuriylar ma’naviy madaniyati to’g’risida gap borganda,dastavval,ona yurtimizda Uyg’onishi davrining ikkinchi bosqichi bo’lgan bu oltin asrda ilm-fanning nechog’lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfonitaraqqiyotiga qo’shgan bebaho hissasi haqida har qancha g’ururlansak arziydi Ulug’bek akademiyasi olimlari ijodidan namunalar Ali Qushchi asarlari: 15 «Risola dor ilmi hisob» «Risolai qusur» «Risola dar handasa» «Risola dar falakiyot» Bu davrning yana bir muhim yutug’i-bu ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo’lgan. Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta’sir ko’rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida salmoqli iz qoldirgan alloma olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning «Zafarnoma», Xofizu Abruning «Zubdat at-tavorix», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa’dain» va «Majma’ ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki azim daryoning quyilish joyi»), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning etti jildli «Ravzat ul-safo» («Poklik bog’i»), Xondamirning «Makorimul axloq» («Yaxshi fazilatlar»),«Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o’sha zamon tarixshunoslik ilmining yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi. Mirzo Ulugbek iki yirik asar yozib koldirdi. Bulardan biri «Zichi Jadidi Kuragoniy» bulib, klassik astronomiyani nazariy va amaliy masalalarini kamrab olgan ; Samarkand astronomlarining kup yillik ilmiy kuzatishlarini bayon etuvchi kapital asar xisoblanadi. Ikkinchisi tarixiy asar mamlakatning ijtimoiy – siyosiy tarixi kiska tarzda bayon etilgan. Asar «Ulus – i arba’yi Chingiziy» (Chingiziylarning turt ulusi tarixi) yoki «Tarixiy– i arba ulus» (Turt ulus tarixi) nomi bilan mashxur. 1425 yilda yozib tomomlangan. «Tarix– i arba ulus» mukaddima va turt kismdan iborat. Mukaddima O’rta asrlar tarixchilar urtasida xukm surgan an’anaga kura islomiyatdan avval utgan paygambarlar, turklarning afsonaviy ota – bobolari xisoblangan Yofas ibn Nux va uning farzandi Turkxon, shuningdek , Turk – mugul 16 kabilalari va Chingizxon ta’rifi bayon kilingan. Birinchi kism, Ulug yurt, ya’ni Muguliston va Shimoliy Xitoy tarixi: Ugadayxon (1227 – 1241) davridan to Arikbugunning avlodi Urdayxon zamonigacha yuz bergan vokealarni uz ichiga oladi. 17 II.Bob. XV ASRDA MOVAROUNNAHRDA MADANIY HAYOTNING YUKSALISHIGA TA’SIR ETGAN OMILLAR VA TARIXIY SHART- SHAROITLAR 2.1 Mirzo Ulug`bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli. Sohibqiron Amir Тemurning sevimli nevaralaridan biri, riyoziyot, falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan davlat arbobi Mirzo Ulug`bek 1394 yilda Sultoniya shahrida dunyoga kelgan.Amir Тemur yetti yillik (1399—1404 yillar) urushdan g`alaba bilan qaytar ekan, Sultoniyadan Тabrizga ug`ruqni11 chaqirtirib Saroymulk xonim, Тuman og`o, Cho’lpon Malik, Qonzoda begim kabi malikalar va boshqa shahzodalar bilan uchrashgan edi. Ular orasida Ulug`bek ham bo’lgan. Sohibqiron sevimli nevarasi Mirzo Ulug`bekni bag`riga bosib, unga Damashqning mohir qilichsozlari yasagan oltin dastali shamshirni tortiq qiladi.O’g`ruq 1404 yil 21 may kuni Feruzkuh qal’asidan Buxoroi sharif orqali Samarqandga yo’l oladi.Sohibqiron Тermiz va Kesh orqali o’z poytaxti tomon otlanadi. «Keshda faqat bir necha tunadi va ertalab piri Shamsiddin Kulol, ulug` otasi, onasi, o’g`li Jahongir va boshqa qarindosh-urug`larining hokipoylarini ziyorat qilgandan keyin to’xtovsiz yana yo’lga tushdi». Sohibqiron Samarqandga kelgach, ikkinchi kuni shahar hokimi Argunshoh Bog`i Chinorda Amir Тemur sharafiga katta ziyofat uyushtiradi. Ziyofat chog`ida Sohibqironning xotirasiga ug`ruq tushib, ularning kelmaganligiga xavotir bo’lib: «Axir, u Хurosonda, Feruzkuhda, ancha orqada qolgandi-ku! Mahdulyo Saroymulk xonim va Тuman og`olar, Mirzo Ulug`bek, Ibrohim Mirzo va boshqa shahzodalar ham o’sha ug`ruqda edi-ku!» Amir Тemur darhol ularning istiqboliga Argunshoh boshliq qirq yigitni yuboradi. Ular o’g`ruq bilan Buxoroi sharifda uchrashadilar va ularni Sohibqiron sabrsizlik bilan kutayotganligini bildiradi. Bu haqda Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»da quyidagicha guvohlik beradi: «...Buxoroga yetib tushub erdigim, Sohibqironning yibarkon elchisi keldi. Saroymulk xonim keyin erdi, uch kun anda turdikim, barcha og`olar yetishdilar. Andin og`olar ug`ruqdin ilgari bo’lib, 11 O’g`ruq — podshoh, xon va sultonlarning oila a’zolari va ularning tirikchilik anjomlari ortilgan karvon. Shahzodalar yoki amirlardan biri qo’shini bilan unga qo’riqchilik qilgan. 18 ta’jil bila yuridilar. Barcha amiru amirzodalar Samarqand yaqinidagi Aliobodda zudlik bilan kengash o’tkazib, Ulug`bekni dastlab Buxoroga, u yerda turish imkoni bo’lmasa, Хurosonga, otasi Shohrux Mirzo oldiga yuborishni rejalashtiradilar.Ulug`bekka ayniqsa uni voyaga yetgazgan ulug` siymo — Saroymulk xonim bilan xayrlashish juda og`ir botadi. 1405 yilning 5 mart kuni Ulug`bek va Ibrohim Sulton hazrati oliyalari — Saroymulk xonim bilan xayrlashadilar va Shayx Nuriddin bilan amir Shohmalik boshchiligida Buxoro tomon ravona bo’ladilar. Ular Dabusiya qal’asiga yetib kelgach, hali dam olishga ulgurmasdanoq Samarqanddan chopar kelib, Saroymulk xonimdan Ulug`bek Mirzoga muhrlangan maktubni uzatadi. Unda: «Ulug`jon jigargo’sham! Mirzo Qalil Sultonning niyati buzuq ko’rinadir. Va yana oning Buxoroda ham odamlari borga o’xshaydir. Qarholda o’zingizga ehtiyot bo’ling. Menga qolsa, o’sha yerdin tezroq ixroj bo’lib, ulug` otangizning oldiga, Qiriyga shoshilganingiz ma’qul...»12 degan so’zlar bitilgan edi. Bu maktub bilan Saroymulk xonim Samarqand taxti Хalil Sulton qo’liga o’tganligi va notinchlik davri boshlanganligini bildirgandi.Ulug`bek atrofidagilar bilan Dabusiya qal’asidan chiqib, Shohruhiyaga — Buyuk Ipak yo’liga tushadilar. Bu yo’l bilan Buxorogacha yigirma sakkiz farsaxlik (168—196 km) yoki 8—9 kunlik yo’l edi.Ulug`bek va Ibrohim Sultonlar yo’lini turli-tuman parrandalar kesib, uyoqdan-buyoqga o’tardilar. Amirzodalar esa g`amgin va notinch ravishda Buxoroi sharif tomon oshiqardilar. 1406 yil fevralida Хalil Sultonga qarshi janglarda Shohmalik va Pirmuhammadlar yengilgach, Ulug`bek Shohmalik bilan otasi Shohrux huzuriga jo’nab, davlatni boshqarish ilmi bilan shug`ullana boshlaydi. Mirzo Ulug`bek ilm-fan rivojiga katta e’tibor berib, 1417 yilda Buxoroda katta madrasa qurdiradi va har safar madrasa qurilishlaridan xabar olib turadi.Mirzo Ulug`bek bobosi Amir Тemur an’analarini davom ettirib, turli davlatlar bilan diplomatik munosabatlarni yaxshilashga harakat qiladi. Bu davrda Хitoy va Hindiston bilan diplomatik munosabatlar o’rnatiladi. 12 B.Ahmedov. Ulug`bek (Esse). Т., 1989, 40—41-betlar. 19 Peterburgda chop etgan «Buxoro xonligining tasviri» kitobida guvohlik beradi», deb yozadi tarixchi olim Farhod Qosimov. O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A.Pugachenkova Amir Тemur va temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika Qo’shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida saqlanayotgan Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan miniatyura to’g`risida yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning tabiat qo’ynida o’z oila a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo Ulug`bek, atrofidagi gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o’tirgani, boshlaridagi ro’mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib turganligi, yonlarida kichkina shahzodalar o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal nariroqda esa amirlar, beklar, saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Хizmatkorlarning qo’llarida esa burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni uzatish taraddudida tasvirlangan. Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor berilgani, ranglarga nihoyatda boy, yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan. Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. 20 Quddi shunga o’xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan. Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan. Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. Zero, o’sha hangomda qattiq shamol qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi. Chunonchi, odamlar bir-birovini hech bir ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni Shayxning karomatiga yo’yib, jang qilishdan yuz o’girdilar; Тorobiy odamlari ularning payida tushdilar. Тangri xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi».Ulug`bek Malik cho’lida bo’lgan bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Тorobiyni xalq Shayx va lashkarboshi sifatida ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib, quyidagilarni bayon etadi: «Shayx odamlari qatl etish va talon-torojdan qul tortganlarida, o’z shayxlaridan nomu nishon topmadilar. «Shayximiz g`oyib bo’libdi. Biz odamlarning ko’zidan g`oyib bo’lmog`ni istabdilar. Mirzo Ulug`bek Buxorodan Samarqand sari otlanar ekan, unga Qashqardan kelgan amirlar ham hamroh bo’ladilar. Hofizi Abro’ning «Zubdat ut-tavorixi Boysung`uriy» asarida ko’rsatilishicha, 1419 yilning noyabridan 1420 yilning 8 yanvarigacha rosa 40 kun Ulug`bek Хatirchi atrofidagi Kufiyn qal’asida to’xtab ov qilgan. Bu joylarning havosi tozaligi, buloqlarga boyligi, sero’t tog` yaylovlari, 21 ayniqsa, hayvonot olami Mirzo Ulug`bek va uning sheriklarini maftun etgan, hayvonot olamiga juda ham boy joylar hisoblangan. Bu o’simliklarning aksariyati ko’pyillik bo’lib, yovvoyi hayvonlar va chorva mollari uchun tuyimli ozuqa hisoblanadi. O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A.Pugachenkova Amir Тemur va temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika Qo’shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida saqlanayotgan Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan miniatyura to’g`risida yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning tabiat qo’ynida o’z oila a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo Ulug`bek, atrofidagi gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o’tirgani, boshlaridagi ro’mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib turganligi, yonlarida kichkina shahzodalar o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal nariroqda esa amirlar, beklar, saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Хizmatkorlarning qo’llarida esa burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni uzatish taraddudida tasvirlangan. Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor berilgani, ranglarga nihoyatda boy, yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi. Huddi shunga o’xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan? Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan. 22 Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. Mo’g`ullarga qarshi kurashgan Mahmud Тorobiy hayoti bilan qiziqqani va bu haqda yozib qoldirgan tarixiy lavhalari maroqlidir. Ulug`bek o’zining «Тarixi arba’ ulus» ―Тo’rt ulus tarixi‖ asarida Mahmud Тorobiy haqida to’liq ma’lumotlar berib, uning botir va jasurligini, keng xalq ommasi uni qo’llab- quvvatlab, «shaharning butun aholisi tashqariga otilib chiqib, (Mahmud Тorobiy) atrofiga jam bo’ldilar», deb ta’kidlaydi. Ulug`bek bu kitobida uning Cho’li Malikda qum tuzonlari orasida halok bo’lganini tasvirlab, «nogoh qazo qamondori shastidan jon oluvchi o’q — qadar novagi Shayx Mahmud Тorobiy qatli uchun Huddi shunga o’xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan? Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan. Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga 23 keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan.Mo’g`ullarga qarshi kurashgan Mahmud Тorobiy hayoti bilan qiziqqani va bu haqda yozib qoldirgan tarixiy lavhalari maroqlidir. Ulug`bek o’zining «Тarixi arba’ ulus» ―Тo’rt ulus tarixi‖ asarida Mahmud Тorobiy haqida to’liq ma’lumotlar berib, uning botir va jasurligini, keng xalq ommasi uni qo’llab- quvvatlab, «shaharning butun aholisi tashqariga otilib chiqib, (Mahmud Тorobiy) atrofiga jam bo’ldilar», deb ta’kidlaydi. Ulug`bek bu kitobida uning Cho’li Malikda qum tuzonlari orasida halok bo’lganini tasvirlab, «nogoh qazo qamondori shastidan jon oluvchi o’q — qadar novagi Shayx Mahmud Тorobiy qatli uchun yetib kelib tegdi. U yiqilib jon berdi. Uning o’limidan hech kim voqif bo’lmadi. Zero, o’sha hangomda qattiq shamol qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi. Chunonchi, odamlar bir-birovini hech bir ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni Shayxning karomatiga yo’yib, jang qilishdan yuz o’girdilar; Тorobiy odamlari ularning payida tushdilar. Тangri xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi». Ulug`bek Malik cho’lida bo’lgan bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Тorobiyni xalq Shayx va lashkarboshi sifatida ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib, quyidagilarni bayon etadi: «Shayx odamlari qatl etish va talon-torojdan qul tortganlarida, o’z shayxlaridan nomu nishon topmadilar. «Shayximiz g`oyib bo’libdi. Biz odamlarning ko’zidan g`oyib bo’lmog`ni istabdilar. Shayx qaytib kelgunlaricha u kishining inilarini Shayx o’rniga qoyilmaqom qilarmiz», deb Muhammad, Ali degan (ukalari)ni Shayxning qoyilmaqomi qildilar. Barcha avom va bebosh odamlar ul kishiga tobe’lik kamarini jonlari beliga bog`ladilar va (duoga) qo’l ko’tardilar. So’ng ko’ngillariga nima kelsa qila boshladilar, ne aytkilari kelsa, aytdilar». 24 1.2 Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat. 1409-yilda Shohruh Samarqanddan Qirotga qaytish oldida Mirzo Ulug`bekni Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi. Ulug`bek Samarqand taxtiga o’tirgan vaqtida o’n besh yoshdagi o’spirin edi. Mamlakatni idora etish tabiiy uning uchun mushkul edi. Shahzoda balog`atga yetgunga qadar davlatni boshqarishni Shohruh o’zining sodiq amaldorlaridan biri Shoh-malikning ixtiyoriga topshiradi. Ulug`bekning asli ismi Muhammad Tarag`ay bo’lib, u Amir Temurning Yaqin Sharqda besh yillik yurishlari vaqtida 1394-yilda Sultoniya shahrida tavallud topadi. U Amir Temur o’rdugohi va saroyida katta onasi Saroy Mulkxonim va onasi Gavhar- shodbegimlarning bevosita panohida tarbiyalanadi. Sohibqironning boshqa nabiralari qatorida u Amir Temurning harbiy yurishlari va saroy an’analarida ishtirok etadi. Besh yoshidan boshlab Ulug`bek Shayx Ozariy nomi bilan keyinchalik shuhrat topgan mashhur olim Shayx Orif murabbiyligida tarbiyalanadi. Undan xat-savod va hisob bo’yicha ilk saboqlarini oladi. So’ngra Ulug`bekka otaliq etib Amir Shohmalik tayinlanadi. Otaliqdan u tabiiy, davlatni idora qilish san’ati - lavozimlarga mansabdor shaxslarni tayinlash, soliq to’plash, ruhoniylar, amaldorlar va o’zga yurtlardan tashrif buyurgan elchilarni qabul qilish, xayr-u sadaqa berish kabi tartib- qoidalar bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’ladi. Ulug`bek 10 yoshga to’lganda uni Muhammad Sultonning qizi Og`obegimga unashtiradilar. Ona tomonidan Og`obegimning nasl- u nasabi Oltin O’rda xoni O’zbekxon (1312-1342) xonadoniga mansub bo’lgani tufayli, Ulug`bek ham bobosi kabi "ko’ragon" unvoniga sazovor bo’ladi. Ulug`bek davlati janubda Amudaryo, g`arbda Buxoro vohasiga tutashib ketgan Urganjiy dashti (Markaziy Qizilqum)ning sharqiy hududlari, shimolda Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig`noqva O’tror i shaharlari, sharq va shimoli-sharqda Sharqiy Turkiston bilan chegaralanardi. Ulug`bek garchi Movarounnahr bilan Turkistonning hokimi deb e’lon qilinsa-da, aslida uning hokimiyati dastaval; faqat Samarqand, Buxoro va Nasaf viloyatlari bilangina cheklanadi. Chunki Shohruh avval boshdan Farg`onani to O’zgangacha Amirak Ahmadga, Hisori Shodmonni Muhammad Jahongirga in’om qilib, Ulug`bekni birmuncha cheklab qo’yadi. Buning ustiga Turkiston Shayx Nuriddinning tasarrafida edi. O’sha vaqtda u na Ulug`bek va na Shohruhni tan olardi. Shuning uchun ham hali 25 mamlakat notinch edi. Samarqand. Shayx Nuriddin Turkiston bilan qanoatlanmaydi. 1410-yilda u Muhammad Jahongir, Yangi va Sayram viloyatlarining hokimi Amir Abdulholiq hamda oqo’rdalik xonzodalardan Chingiz O’g`lonlar bilan ittifoq tuzib, temuriylarga qarshi isyon ko’taradi. 1410-yil 20-aprelida Samarqand yaqinida Qizilravot mavzeida isyonkor ittifoqchilar bilan Mirzo Ulug`bek va Shohmaliklarning qo’shinlari o’rtasida jang bo’ladi. Jangda Ulug`bek mag`lubiyatga uchrab Kalifga tomon qochadi. Shohruh 1410-yilning yozida isyonni bostirish uchun katta kuch bilan Samarqandga yetib keladi. Shayx Nuriddin isyoni bostirilgach, Sirdaryoning o’ng sohilida joylashgan shaharlar:Toshkent, Yassi, Sabron, Sayram, Yangi yana Temuriylar davlati tarkibiga qo’shib olinadi va bu o’lkalarni idora qilish ham Ulug`bekning zimmasiga yuklanadi. O’sha paytlarda Ulug`bek bilan Shohmalikning munosabatlari buzilib qoladi. Chunki shuhratparast otaliq Ulug`bekni davlat ishlariga "yaqin yo’latmay, hatto u bilan hisoblashmay ham qo’ygan edi. Shu sababli Shohruh 1412-yilda Shohmalikni Samarqanddan olib ketishga majbur bo’ladi. Shu vaqtdan boshlab batamom Movarounnahr va Turkistonni boshqarish 18 yashar Ulug`bek qo’liga o’tadi. Qarbiy yurishlar Mamlakatda ma’lum darajada hokimi mutiaq bo’lib olgan Ulug`bek endilikda Farg`onani amakivachchasi Amirak Ahmad qo’lidan tortib olib, bu o’lkada o’z hukmronligim o’rnatishga intiladi. O’z maqsadini amalga oshirish uchun u dastlabki mustaqil harakatni 1414-yilda Faig`onaga yurishdan boshlaydi. Ulug`bekning qo’shiniga bas kelishga ko’zi yetmagan Amirak Ahmad jangsiz Andijon va Axsini topshirib, O’sh va Oloy orqali Koshg`arga qochadi. Ammo oradan ko’p vaqt o’tmay Koshg`ar hokimining madadi bilan O’sh yaqinidagi jangda Ulug`bek qo’shinini mag`lubiyatga uchratib Farg`onani qaytarib oladi. Bu voqeadan so’ng Ulug`bek 1415-yilning bahorida Faig`onaga ikkinchi marta qo’shin tortishga majbur bo’ladi. Bu gal ham Amirak Ahmad Ulug`bekdan cho’chib yana Koshg`arga qochadi. Shohruhning Amirak Ahmad nomiga ishonchnoma yuborib, bu ishga aralashuvi tufayli shahzodalar o’rtasidagi o’zaro nizo bartaraf etilib, Farg`ona unga tobe bo’lib, Koshg`ar ham Ulug`bekning qo’liga o’tadi. 1413-yilda Shohruh tomonidan Xorazm Oltin O’rda xonlari tasarrufidan qaytarib 26 olingach, Ulug`bek davlatining g`arbiy va janubiy chegaralarining xavfsizligi muqimlashgan bo’lsa-da, amm° uning shimoli-g`arbiy va shimoli- sharqiy tomonlari hali xavotirli edi. Shu sababli Ulug`bek bu davrdaDashti Qipchoqda boshlangan o’zbek shahzodalarining o’zaro olishuvlariga hamda Mo’ng`ulistonda avj olgan ichki kurashlarga jiddiy e’tibor berishga va aralashishga majbur bo’ladi. Ulug`bek ko’magi bilan Dashti Qipchoqda O’zbek ulusida Baroq O’g`lon, Mo’ng`ulistonda Shermuhammad O’g`lon hokimiyatni qo’lga oladilar. Qar ikki shahzodalar orqali Ulug`bek bu ikki qo’shni o’lkalarda o’z siyosatini o’tkazishni mo’ljallagan edi. Biroq bu xonlar Ulug`bekning ishonchini oqlamaydilar. Shundan so’ng Ulug`bek otasining rizosi bilan 1425-yilning erta bahorida Mo’ng`uliston ustiga yurish boshlaydi. Issiqko’l yaqinida, sodir bo’lgan to’qnashuvda Ulug`bek mo’ng`ullar ustidan g`alaba qozonadi va katta o’lja bilan Samarqandga qaytadi. O’ljalar orasida ikki bo’lak nefrit toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur maqbarasi uchun qabr toshi yasattiriladi. Mo’ng`uliston urushi Ulug`bek olib borgan jiddiy urushlarning birinchisi va so’nggisi edi. Bu qirq yillik podsholik davrida Ulug`bek qozongan birinchi zafar edi. Bu zafarli yurishning nishoni tarzida Jizzax yaqinida Ilono’tti darasi ichida hijriy 828(1428)-yilda Ulug`bek tomonidan qoyatoshga yozdirilgan o’ziga xos "zafarnoma" hozirgi kungacha saqlangan. Oradan ikki yil o’tgach Ulug`bek Dashti Qipchoqda o’z siyosiy mavqeini mustahkamlab olgan Baroq O’g`longa qarshi yurishga majbur bo’ladi. Ulug`bek yordami bilan o’zbeklar ulusida taxtdor bo’lib olgan Baroq O’g`lon uning muruvatini unutib, endilikda Sirdaryo bo’yidagi O’tror, Sabron va Sig`noq singari shaharlarga da’vogar bo’lib chiqadi. Unga qarshi yurishda Ulug`bekning omadi kelmaydi. Baroq O’g`lon Sig`noq yaqinida tunda Ulug`bek qo’shinini chor- atrofdan bosib, unga qattiq zarba beradi. Baroq O’g`lonning lashkari uni Samarqand ostonalarigacha ta’qib qilib boradi. Bu mag`lubiyatdan keyin Ulug`bek el-yurt va otasi oldida yuzi shuvut bo’lib, Samarqand taxtidan va Movarounnahr hukmdorligidan ajralishiga sal qoladi. Sig`noq mag`lubiyatidaft o’ziga kerakli saboqni chiqargan Ulug`bek, garchi umrining oxirigacha o’zga viloyatlarga harbiy yurish uyushtirishga jur’at qilmagan bo’lsa-da, XV asrning 30-40-yillari otasi Shohruh bilan Dashti Qipchoqning sharqiy qismida istiqomat qiluvchi aholini o’ziga 27 bo’ysundirgan Abulxayrxonga (1428-1468) qarshi kurashishiga to’g`ri keladi. Ko’chmanchilar har yili ayniqsa qish faslida Movarounnahrning ichkarisiga bostirib kirar va o’troq aholini g`orat qilib qaytardilar. Masalan, Abulxayrxon yetakchiligida ko’chmanchilar 1431- va 1435-yillari Xorazmgacha bostirib kirib, uning g`arbiy qismini Urganch bilan qo’shib zabt etadilar. Biroq Dashti Qipchoq ko’chmanchilari va Abulxayrxon bilan kurashish Ulug`bek bilan Shohruh uchtin yengil ko’chmaydi. Ulug`bek va Abdullatif Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa uning tashqi siyosatida Ulug`bek ayrim hollardagina mustaqil harakat qilgan bo’lsa-da, immo aslida u Shohruhning Movarounnahrdagi intizomli va toatkor noibi bo’lib qoladi. Tashqi va ichki siyosatga aloqador lar qanday masalani u otasi bilan maslahatlashib va kelishib, ming rozi-rizoligi bilafr hal etishga harakat qiladi. Vaqt-vaqti )ilan u Qirotga borib unga hisob berib, Movarounnahr xirojining bir qismini uning xazinasiga jo’natib turishga, Shohruhning iarbiy yurishlari vaqtida unga ma’lum miqdorda askar, ot-ulov, oziq-ovqat va qurol-aslaha yuborishga majbur edi. Shohruh 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad jyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida olamdan o’tadi. Shohruh vafot etishi bilanoq Xuroson va Movarounnahrda temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun kurash yana avjga minib, lamlakatni beqarorlik chulg`ab oladi. Odatga ko’ra taxtga Shohruhning to’ng`ich o’g`li Ulug`bek o’tirishi kerak edi. Ammo Boysunqurning o’g`illari Alouddavla bilan Abulqosim Bobur Ulug`bekka qarshi harakat boshlaydilar. O’zboshimcha Shahzodalarga qarshi Ulug`bek qo’shin bilan chiqishga va ular bilan muzokaralar olib borib kelishishga majbur bo’ladi. Chunki 1447-yilning bahorida Alouddavla Ulug`bekning katta o’g`li Abdullatifning qo’shinini tor-mor keltirib, uni asrga olgan va Qirotdagi Ixtiyoriddin qal’asiga qamab qo’ygan edi. O’g`lining qurbon qilinishini istamagan Ulug`bek Alouddavlar bilan sulh tuzadi. Bitimga ko’ra Abdullatif ozod qilinib, Ulug`bek esa Qirot va Xurosonga bo’lgan da’vosidan voz kechadi. Biroq ko’p vaqt o’tmay Abdullatif bilan Alouddavla munosabatlari yana Iceskinlashib ketadi. 1448-yilning bahorida Ulug`bek va Abdullatifning 90 ming kishilik birlashgan qo’shini Qirotga yurish qiladi. Tarnob yaqinida bo’lgan jangda Alouddavla qo’shini tor-mor keltirilib, Qirot qo’lga kiritiladi. Bu g`alabadan so’ng 28 Abdullatif, garchi bobosi Shohruhning Qirotdagi taxtiga o’tirishga muyassar bo’lsa- da, ammo unda otasiga nisbatan adovat paydo bo’ladi. Chunki g`alaba to’g`risida tevarak-atrofga yuborilgan fathnomalarda Abdullatifning nomi inisi Abdulazizdan keyin tilga olinadi. Uning Ixtiyoriddin qal’asidagi xazinasi Ulug`bek tomonidan olib qo’yilib, ma’lum darajada adolatsizlik va mehribonsizlikka yo’l qo’yilgan edi. Bu, shubhasiz, o’ta shuhratparast hamda mol-dunyoga o’ch Abdullatif uchun yetarli bahona bo’ladi. U otasining dushmanlari bilan yashirin tarzda til biriktirib, zimdan Ulug`bekka qarshi harakat boshlaydi. Awalambor Abdullatif Qirotda bor-yo’g`i o’n besh kun hokimlik qiladi. Abulqosim Bobur qo’shinining shaharga yaqinlashib kelayotganidan xabar topib, poytaxtni jangsiz bo’shatib, Movarounnahr tomon qochadi. Ulug`bek farmoni bilan Balxga noib qilib tayinlangach, viloyatda "tamg`a"m bekor qilib, savdo-garlarni o’z tarafiga og`dirib oladi. Otasidan norozi bo’lgan amir-larni atrofiga to’playdi. Qatto Abulqosim Bobur bilan bog`-lanib, uni birlashib Ulug`bekka qarshi kurashga undaydi. Shun-day qilib Abdullatif o’z otasiga qarshi ochiqdan-ochiq dush-manlik yo’liga o’tadi. Ulug`bek fojiasi Davlatning yaxlitligini saqlab qolmoq uchun Ulug`bekda o’zining isyonkor va makkor o’g`liga qarshi yurish qilishdan boshqa iloj qolmaydi. Ammo ayni zamonda mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, Ulug`bekning ahvolini yanada mushkullashtiradi. Qirotdan Samarqandga qaytar ekan Ulug`bek old tomondan Dashti Qipchoq ko’chmanchilarining hujumiga duchor bo’ladi. Abulxayrxon boshchiligidagi ko’chmanchilar o’shanda Tashkent, Shohruhiya, Samarqand va Buxoro tevaragidagi qishloqlarni talab, podshoh va yirik mansabdorlarning shahar atrofidagi chorbog`lari va ko’sliklarini vayron qiladilar. Ikki tarafdan kelgan dushmanlar bilan bo’lgan to’qnashuvlar oqibatida Ulug`bek qo’shini qattiq shikast topib, u ancha- muncha zaiflashib qoladi. Shu vaqtda Samarqandda vaqtinchalik noib qilib qoldirilgan Ulug`bekning kichik o’g`li Abdulazizga qarshi Samarqand amirlarining noroziligi kuchayib, Ulug`bek uni bartaraf qilishga majbur bo’ladi. Otasining qiyin ahvolda qolganini kuzatib turgan Abdullatif qulay mrsatdan foydalanib, bosh ko’taradi va Amudaryodan kechib o’tib, Termiz, Kesh va Xuzorni osongina zabt etadi. So’ngra Samarqandga qarab yo’l oladi. 1449-yil oktabrida Damashq qishlog`i 29 yaqinida qattiq jang bo’ladi va bu jangda Ulug`bek yengiladi. Samarqand amiri Mironshoh Qavchin shahar darvozalarini berkittirib Ulug`bekni ichkariga kirishga qo’ymaydi. U Shohruhiyaga ham kirolmaydi va Abdullatifga taslim bo’lishga majbur bo’ladi. Shahar qozisi Shamsuddin Muhammad Miskinning qarshiligiga qaramasdan, Abdullatif jaholatparast ulamolarning yashirin fatvosini chiqartirib, otasining o’ldirilishini uyushtiradi. Zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulug`bek 1449-yil 27-oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda shahid bo’ldi.Shunday qilib, Ulug`bek Movarounnahrni qirq yil idora qildi. Bu davrda mamlakatning siyosiy hayotida keskin kurash davorn etganligiga qaramay bobosi Amir Temurdan farqli o’laroq, u shiddatli harbiy yurishlar uyushtirib, qo’shni mamlakatlarni fath etishga intilmadi. Aksincha, u o’z davlatini mustahkamlashga, mamlakat birtigini saqlab qolishga va madaniy hayotni ko’tarishga, rivojlantirishga harakat qildi, bu yo’lda o’zi bosh bo’ldi.Хilosa qilib aytganda Mirzo Ulug`bek hokimiyatni boshqarishda omadi kelmaydi. Xulosa Men bu kurs ishini yozish davomida shunga amin bo’ldimki bobolarimiz qoldirib ketgan buyuk merosni har vaqt, har qachon o’rganishimiz zarur va bu merosni oldin qanday bo’lsa shu holicha kelajak avlodga yetkazishimiz zarur deb xisoblayman va biz yoshlar Mirzo Ulug`bekdek inson bo’lishga mustaqil O’zbekistonimiz taraqqiyotiga hissa qo’shishga, Vatanimiz taraqqiyotining rivojlanishiga jahon hamjamiyatida o’z o’rniga egan bo’lishda har doim tayyor bo’lishimiz kerak deb hisoblaymiz. Mirzo Ulug`bek ilmiy kuzatishlar olib borish va madrasada falakkiyot ilmidan va’z aytish bilan birga madaniy-maishiy ishlarga ham jiddiy e’tibor bergan. O’nlab madrasa, xonaqoh, masjid, karvonsaroylar qurdirgan. Oldinroq boshlangan Bibixonim masjidi, Go’ri amir maqbarasi, Shohi zinda ansamblining qurilishini nihoyasiga yetkazgan. Ulug`bek haqida yuzlab asarlar mavjudki, ularda u donishmand faylasuf, adolatli sulton, ijodkor ustoz sifatida madh etiladi. Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Ulug`bek madhiyasi» degan maxsus bob mavjud. 30 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov Islom. O’zbekiston XXI asr bo’sag`asida, xafvsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -Т. «O’zbekiston», 1997 2. I.Karimov. ―Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori‖. T. ―Sharq‖, 1997. 3. I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. ―Sharq‖. 1998 4. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T.‖Ozbekiston‖ 1998 5. Karimov I.A. ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch‖, Toshkent ―Ma’naviyat‖ 2008. 6. O’zbekiston Respublikasining ―Ta’lim to’g`risida‖gi Qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. ―Sharq‖, 1997. 7. B.Ahmedov. Amir Тemur. Тarixiy roman. Т., 1995 8. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Т., 1997 9. B.Ahmedov. Ulug`bek (Esse). Т., 1989 10. A.Muhammadjonov. Тemur va temuriylar saltanati. Тarixiy ocherk. Т., 1996 11. B.Shalotonin. Gorod na beregu Zarafshana. «Kizilkum», 1999 12. F.Qosimov. Тemuriylar davrida Buxoro. Buxoro, 1996 13. Mirzo Ulug`bek. Тo’rt ulus tarixi. Т., «Cho’lpon» nashriyoti, 1993 14. T. S. Saidqulov ―O’rta Osiyo tarixining tarixshunosligidan lavhalar‖, Toshkent ―O’qituvchi‖ nashriyoti 1993. 15. Axmedov B. Uzbekiston tarixi manbalari. (Kadimgi zamon va urta asrlar) T. «Ukituvchi» 2001 y. 16. Nizomiddin Shomiy. «Zafarnoma» T. 1996 y. 17. Barkamol avlod orzusi. T. Risqiyev tahriri ostida. T. ―Sharq‖, 1997, 18. .Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova.‖O’zbekiston tarixi‖ T:2006 yil. 31 19. Asqarov A.A O’zbekiston tarixi.- T., ”O’qituvchi”,1994-yil. 20. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchlik tarixi. T.: “Sharq”. 2000-yil. 21. Abulg‘ozi. SHajarai Turk. -T., Cho‘lpon, 1990-yil. 22. Boynazorov F Qadimgi dunyo tarixi.- T., “Iqtisod-Moliya”, 2006-yil. 23. Boynazorov F Qadimgi davr tarixi.- Jizzax., “Sangzor”, 2002-yil . 24. Бичурин. Н. Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии и древние времена. T. II. М-Л, 1950. 25. Eshov B O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi.-T., “O’zbekiston Milliy Universitet”, 2012-yil. 26. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi.- T., “Yangi asr avlodi”, 2012-yil. 27. Eshov B. O’zbekiston tarixi.- T., “Yangi asr avlodi”, 2014-yil.