MODDALAR ALMASHINUVI XAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. LIPIDLAR ALMASHINUVI (Modda va energiya almashinuvini neyrogumoral boshqariluvi, Moddalar almashinuvining boshqariluvida markaziy asab tizimining roli, Lipidlar almashinuvi)

Yuklangan vaqt

2024-05-12

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

144,9 KB


Ilmiybaza.uz MODDALAR ALMASHINUVI XAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. LIPIDLAR ALMASHINUVI Reja: 1. Modda va energiya almashinuvini neyrogumoral boshqariluvi 2. Moddalar almashinuvining boshqariluvida markaziy asab tizimining roli 3. Moddalar almashinuvining gumoral boshqarilishi 4.Lipidlar almashinuvi Ilmiybaza.uz MODDALAR ALMASHINUVI XAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. LIPIDLAR ALMASHINUVI Reja: 1. Modda va energiya almashinuvini neyrogumoral boshqariluvi 2. Moddalar almashinuvining boshqariluvida markaziy asab tizimining roli 3. Moddalar almashinuvining gumoral boshqarilishi 4.Lipidlar almashinuvi Ilmiybaza.uz Modda va energiya almashinuvini neyrogumoral boshqariluvi Hayvon organizmi qat‘iy ravishda tartibga solingan va o’zaro bir-biri bilan bog’liq bo’lgan organ va to’qimalarning murakkab tizimidir. To’qimalarda uzluksiz ravishda sodir bo’ladigan almashinuv jarayonlari o’ziga xoslikda va maxsuslikda yuz beradi, shu asosda organizmning butunligi hamda undagi hayotiy jarayonlarning kechishi ta‘minlanadi, bu esa evolyutsiya davomida shakllangan o’ta murakkab boshqaruv mexanizmlari majmuasidan iboratdir. Moddalar almashinuvining shu yo’sinda nozik ravishda boshqariluvi alohida olingan organlar va to’qimalar o’rtasida doimiy bog’lanish aloqalari mavjudligiga asoslangan. Hayvon organizmidagi almashinuv jarayonlarini tashqi muhitning o’zgarishlariga mos ravishda bo’lishini boshqarilishi, hayvonlarning o’zgaruvchan muhitda mavjud bo’lishiga va bu o’zgarishlarga monand ravishda moslashuviga imkon beradi. Moddalar almashinuvining boshqariluvida markaziy asab tizimining roli Almashinuv jarayonlarining boshqariluvi asab tizimi orqali va gumoral tizim (qon, limfa)ga maxsus moddalarning kiritilishi yo’li bilan sodir bo’ladi, ulardan ba‘zilari metabolik jarayonlarni faollashtiradi, boshqalari ingibirlaydi. Hayvon organizmining asab tizimi, uning markaziy apparati‒orqa miya va bosh miya almashinuv jarayonlarini umumiy boshqariluvida yetakchi rol o’ynaydi. Organizmning barcha to’qimalarida joylashgan ko’p sonli sezuvchi nerv uchlari‒ interoretseptorlar metabolik jarayonlarning holati haqida markaziy asab tizimini doimiy ravishda ―xabardor qilib turadi‖, periferik asab tizimi esa markaziy asab tizimi va to’qima bilan qarama-qarshi yo’nalishdagi aloqani amalga oshirish orqali metabolizmning me‘yoriy darajada bo’lishini ta‘minlaydi. Almashinuv jarayonlarini boshqariluvida gipotalamusning roli katta. Markaziy asab tizimining ushbu qismi qator gormonlar ishlab chiqaradigan endokrin bez ‒ gipofiz bilan bevosita bog’langan. Ilmiybaza.uz Modda va energiya almashinuvini neyrogumoral boshqariluvi Hayvon organizmi qat‘iy ravishda tartibga solingan va o’zaro bir-biri bilan bog’liq bo’lgan organ va to’qimalarning murakkab tizimidir. To’qimalarda uzluksiz ravishda sodir bo’ladigan almashinuv jarayonlari o’ziga xoslikda va maxsuslikda yuz beradi, shu asosda organizmning butunligi hamda undagi hayotiy jarayonlarning kechishi ta‘minlanadi, bu esa evolyutsiya davomida shakllangan o’ta murakkab boshqaruv mexanizmlari majmuasidan iboratdir. Moddalar almashinuvining shu yo’sinda nozik ravishda boshqariluvi alohida olingan organlar va to’qimalar o’rtasida doimiy bog’lanish aloqalari mavjudligiga asoslangan. Hayvon organizmidagi almashinuv jarayonlarini tashqi muhitning o’zgarishlariga mos ravishda bo’lishini boshqarilishi, hayvonlarning o’zgaruvchan muhitda mavjud bo’lishiga va bu o’zgarishlarga monand ravishda moslashuviga imkon beradi. Moddalar almashinuvining boshqariluvida markaziy asab tizimining roli Almashinuv jarayonlarining boshqariluvi asab tizimi orqali va gumoral tizim (qon, limfa)ga maxsus moddalarning kiritilishi yo’li bilan sodir bo’ladi, ulardan ba‘zilari metabolik jarayonlarni faollashtiradi, boshqalari ingibirlaydi. Hayvon organizmining asab tizimi, uning markaziy apparati‒orqa miya va bosh miya almashinuv jarayonlarini umumiy boshqariluvida yetakchi rol o’ynaydi. Organizmning barcha to’qimalarida joylashgan ko’p sonli sezuvchi nerv uchlari‒ interoretseptorlar metabolik jarayonlarning holati haqida markaziy asab tizimini doimiy ravishda ―xabardor qilib turadi‖, periferik asab tizimi esa markaziy asab tizimi va to’qima bilan qarama-qarshi yo’nalishdagi aloqani amalga oshirish orqali metabolizmning me‘yoriy darajada bo’lishini ta‘minlaydi. Almashinuv jarayonlarini boshqariluvida gipotalamusning roli katta. Markaziy asab tizimining ushbu qismi qator gormonlar ishlab chiqaradigan endokrin bez ‒ gipofiz bilan bevosita bog’langan. Ilmiybaza.uz Moddalar almashinuvining gumoral boshqarilishi Barcha to’qimalar organizmning ichki muhitidagi faoliyati davomida u yoki bu metabolitlarni ajratib turadi. Bu moddalarning aksariyati boshqa to’qimalarga nisbatan maxsus xususiyatli ta‘sir ko’rsatish xususiyatiga ega, shuning uchun turli organlar va to’qimalar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlar gumoral yo’l bilan amalga oshadi. Bu, asosan to’qimalardagi sintezlanish va parchalanish jarayonlarini stimullovchi-oqsillarning parchalanish mahsulotlari aminokislotalar uchun xarakterlidir. Ba‘zi to’qimalar ma‘lum darajadagi maxsus yo’nalishli ta‘sirga ega bo’lgan moddalarni chiqaradi. Masalan, ovqatni iste‘mol qilish jarayonining boshlanishi bilan ichak devorlari tomonidan qonga maxsus modda ‒ sekretinning chiqarilishi yuz beradi. Sekretin qon oqimi bilan oshqozonosti beziga o’tishi natijasida oshqozonosti bezi shirasining ajralishini stimullaydi. Ichki sekretsiya bezlari organizmning ayrim to’qimalarida metabolizmni gormonlar ishlab chiqarish va qonga chiqarish orqali boshqaradi. Bezlarning o’zi esa markaziy asab tizimining nazorati ostida bo’ladi. Ko’pincha bir bez tomonidan ishlab chiqarilgan gormon boshqa bezning ishiga ta‘sir qiladi. Hayvon organizmidagi moddalar almashinuvining neyrogumoral boshqariluvi shu tarzda amalga oshiriladi. Steroid va oqsil tabiatli gormonlarning moddalar almashinuviga ta‘sir etish mexanizmi. Ma‘lumki, 3,5-sGMF tabiiy uchraydigan moddalar almashinuvi jarayonlarini boshqarishda qator noyob funksiyalarni bajaruvchi va yuqori biologik faollikka ega bo’lgan ribonukleotiddir. Oqsil tabiatiga ega bo’lgan aksariyat gormonlar biologik ta‘sir mexanizmini tushintirishda E.Sazerlendning tadqiqotlari va siklik 3,5-sAMFning ochilishi hal qiluvchi rolga ega bo’ldi, u gormonal samarani nishon-hujayra ichi chegarasida amalga oshishida vositachi vazifasini bajaradi. Birlamchi vositachi bu gormonning o’zi bo’lib, holbuki, ushbu farazga ko’ra, gormon hujayra ichiga kirmaydi va uning ta‘siri membranadagi o’ziga xos retseptor bilan o’zaro ta‘sirlanish bilan cheklanib, adenilat siklazaning faollashuviga olib keladi, bu esa sAMF hosil bo’lishini katalizlaydi. Ma‘lum bo’lishicha, retseptor bilan bog’langan gormonning bitta molekulasi 500 ta sAMF molekulasini hosil Ilmiybaza.uz Moddalar almashinuvining gumoral boshqarilishi Barcha to’qimalar organizmning ichki muhitidagi faoliyati davomida u yoki bu metabolitlarni ajratib turadi. Bu moddalarning aksariyati boshqa to’qimalarga nisbatan maxsus xususiyatli ta‘sir ko’rsatish xususiyatiga ega, shuning uchun turli organlar va to’qimalar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlar gumoral yo’l bilan amalga oshadi. Bu, asosan to’qimalardagi sintezlanish va parchalanish jarayonlarini stimullovchi-oqsillarning parchalanish mahsulotlari aminokislotalar uchun xarakterlidir. Ba‘zi to’qimalar ma‘lum darajadagi maxsus yo’nalishli ta‘sirga ega bo’lgan moddalarni chiqaradi. Masalan, ovqatni iste‘mol qilish jarayonining boshlanishi bilan ichak devorlari tomonidan qonga maxsus modda ‒ sekretinning chiqarilishi yuz beradi. Sekretin qon oqimi bilan oshqozonosti beziga o’tishi natijasida oshqozonosti bezi shirasining ajralishini stimullaydi. Ichki sekretsiya bezlari organizmning ayrim to’qimalarida metabolizmni gormonlar ishlab chiqarish va qonga chiqarish orqali boshqaradi. Bezlarning o’zi esa markaziy asab tizimining nazorati ostida bo’ladi. Ko’pincha bir bez tomonidan ishlab chiqarilgan gormon boshqa bezning ishiga ta‘sir qiladi. Hayvon organizmidagi moddalar almashinuvining neyrogumoral boshqariluvi shu tarzda amalga oshiriladi. Steroid va oqsil tabiatli gormonlarning moddalar almashinuviga ta‘sir etish mexanizmi. Ma‘lumki, 3,5-sGMF tabiiy uchraydigan moddalar almashinuvi jarayonlarini boshqarishda qator noyob funksiyalarni bajaruvchi va yuqori biologik faollikka ega bo’lgan ribonukleotiddir. Oqsil tabiatiga ega bo’lgan aksariyat gormonlar biologik ta‘sir mexanizmini tushintirishda E.Sazerlendning tadqiqotlari va siklik 3,5-sAMFning ochilishi hal qiluvchi rolga ega bo’ldi, u gormonal samarani nishon-hujayra ichi chegarasida amalga oshishida vositachi vazifasini bajaradi. Birlamchi vositachi bu gormonning o’zi bo’lib, holbuki, ushbu farazga ko’ra, gormon hujayra ichiga kirmaydi va uning ta‘siri membranadagi o’ziga xos retseptor bilan o’zaro ta‘sirlanish bilan cheklanib, adenilat siklazaning faollashuviga olib keladi, bu esa sAMF hosil bo’lishini katalizlaydi. Ma‘lum bo’lishicha, retseptor bilan bog’langan gormonning bitta molekulasi 500 ta sAMF molekulasini hosil Ilmiybaza.uz bo’lishiga olib keladi va u o’z ta‘sir samarasini hujayra ichida ikki shaklda hosil bo’ladigan ferment – proteinkinaza orqali amalga oshiradi. AMF bo’lmaganda, proteinkinaza ikkita katalitik (C2) va ikkita boshqaruvchi (R2) subbirliklardan tashkil topgan bo’lib, ularning molekulyari o’zaro mos holda 49000 va 38000 Da ga teng va shu sababli u fermentativ faollikka ega bo’lmaydi. sAMF ishtirokida proteinkinaza kompleksi qaytar ravishda bitta R2-subbirlik va ikkita erkin katalitik subbirlikka dissotsiatsiyalanadi; keyingi hosil bo’lgan subbirliklar fermentativ faollikka ega, fosforillanadi va unga mos tarzda boshqa oqsil fermentlarining faolligini o’zgartiradi. Buni quyidagi diagramma orqali izohlash mumkin: Steroid gormonlarining umumiy ta‘sir mexanizmi haqida mavjud ma‘lumotlar ularning ta‘sir samarasi o’ziga xos sitoplazmatik retseptor-oqsillar (sedimentatsiya koeffitsiyenti 4S va 8S bo’lgan) orqali amalga oshishi ko’rsatib berildi; steroidoqsil komplekslari maxsus transport oqsillari yordamida hujayra yadrosiga translokatsiyalanib, xromatin bilan bog’lanadi (xromatin bilan bog’lanish markazida DNK dan tashqari, gistonsiz oqsillar bo’ladi). DNK genlarining ekspressiyasini o’zgartirib, bu yadro-steroid komplekslari maxsus m-RNK sinteziga ta‘sir qiladi; yangi yoki qo’shimcha m-RNK molekulasining sintezi tegishli oqsilning sintezini induksiyalanishi bilan birgalikda yuz beradi. Oqsillar, karbonsuvlar, nuklein kislotalar va yog’lar almashinuvining o’zaro bog’liqligi Organizmdagi moddalar almashinuvi karbonsuvlar, oqsillar va lipidlar almashinuvining o’zaro bog’liqligi bilan tavsiflanadi. Organizmda ovqat tarkibidagi oqsillar, lipidlar va uglevodlar turli xildagi o’zgarishlarga duch kelishi natijasida o’ziga xos xususiyatlarini yo’qotadi va ko’pincha bir xil tuzilishga ega bo’lgan kimyoviy moddalarni hosil qiladi. Ilmiybaza.uz bo’lishiga olib keladi va u o’z ta‘sir samarasini hujayra ichida ikki shaklda hosil bo’ladigan ferment – proteinkinaza orqali amalga oshiradi. AMF bo’lmaganda, proteinkinaza ikkita katalitik (C2) va ikkita boshqaruvchi (R2) subbirliklardan tashkil topgan bo’lib, ularning molekulyari o’zaro mos holda 49000 va 38000 Da ga teng va shu sababli u fermentativ faollikka ega bo’lmaydi. sAMF ishtirokida proteinkinaza kompleksi qaytar ravishda bitta R2-subbirlik va ikkita erkin katalitik subbirlikka dissotsiatsiyalanadi; keyingi hosil bo’lgan subbirliklar fermentativ faollikka ega, fosforillanadi va unga mos tarzda boshqa oqsil fermentlarining faolligini o’zgartiradi. Buni quyidagi diagramma orqali izohlash mumkin: Steroid gormonlarining umumiy ta‘sir mexanizmi haqida mavjud ma‘lumotlar ularning ta‘sir samarasi o’ziga xos sitoplazmatik retseptor-oqsillar (sedimentatsiya koeffitsiyenti 4S va 8S bo’lgan) orqali amalga oshishi ko’rsatib berildi; steroidoqsil komplekslari maxsus transport oqsillari yordamida hujayra yadrosiga translokatsiyalanib, xromatin bilan bog’lanadi (xromatin bilan bog’lanish markazida DNK dan tashqari, gistonsiz oqsillar bo’ladi). DNK genlarining ekspressiyasini o’zgartirib, bu yadro-steroid komplekslari maxsus m-RNK sinteziga ta‘sir qiladi; yangi yoki qo’shimcha m-RNK molekulasining sintezi tegishli oqsilning sintezini induksiyalanishi bilan birgalikda yuz beradi. Oqsillar, karbonsuvlar, nuklein kislotalar va yog’lar almashinuvining o’zaro bog’liqligi Organizmdagi moddalar almashinuvi karbonsuvlar, oqsillar va lipidlar almashinuvining o’zaro bog’liqligi bilan tavsiflanadi. Organizmda ovqat tarkibidagi oqsillar, lipidlar va uglevodlar turli xildagi o’zgarishlarga duch kelishi natijasida o’ziga xos xususiyatlarini yo’qotadi va ko’pincha bir xil tuzilishga ega bo’lgan kimyoviy moddalarni hosil qiladi. Ilmiybaza.uz Organik birikmalar almashinuvi o’rtasidagi bog’liqlik haqida umumiy tushunchalar Oldingi bo’limlarda moddalar: oqsillar, nuklein kislotalar, karbonsuvlar, lipidlar va boshqalarning almashinuvi bilan bog’liq masalalar alohida-alohida ko’rib chiqilgan edi. Biroq tirik organizmda bu almashinuv jarayonlari o’zaro birbiri bilan bog’liq bo’lib, ularning o’zaro ta‘sirlanishlarini inobatga olmasdan umuman hayotiy hodisalar majmuasini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu xil alohida yuz beradigan almashinuvlarning o’zaro ta‘siri natijasida metabolik jarayonlarning yagona tizimi vujudga keladi, bu sifat jihatdan yangi shaklga – hayot deb nomlangan mo’jizaviy hodisani yuzaga keltiradi. Organizmning yaxlitligi deganda, uning alohida qismlari uchun xos bo’lmagan, lekin ularning o’zaro ta‘sirlanishi tufayli yuzaga chiqadigan yangi sifat va xossalari bilan tavsiflanadigan butunlik tushiniladi. Organik birikmalarning alohida sinflari almashinuvining o’zaro bog’liqligi, ayniqsa, ularning o’zaro o’zgarishi jarayonida yaxshi namoyon bo’ladi. Tirik mavjudotlar tanasida yuz beradigan moddalar almashinuvi xaotik tarzda davom etmay, balki qat‘iy integratsiyalangan va ―noyob tarzdagi sozlikda‖ sodir bo’ladi. Organik moddalarning barcha transformatsiyalari, anabolizm va katabolizm jarayonlari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Xususan, sintez va parchalanish jarayonlari kimyoviy jarayonlarni zaruriy yo’nalishga yo’naltiradigan neyrogumoral mexanizmlar orqali o’zaro bog’liq holda muvofiqlashtiriladi va boshqariladi. Har qanday kimyoviy reaksiyaning jadalligi, yo’nalishi fermentlar tomonidan belgilanadi, ya‘ni aytish mumkinki oqsillar, lipidlar, karbonsuvlar va nuklein kislotalarning almashinuvigacha bevosita ta‘sir ko’rsatadi. O’z navbatida, har qanday oqsil-fermentni sintezi uchun DNK va ribonuklein kislotalarning uch turi: t- RNK, m-RNK va r-RNK larning ishtirokini talab qilinadi. Hozirgi vaqtda asosiy oziq-ovqat manbalari tarkibidagi karbonsuv, oqsil va yog’ molekulalarining parchalanishi tufayli energiya hosil bo’lishini integratsiyalaydigan uchta asosiy bosqichi mavjudligi isbotlangan. Birinchi bosqichda polisakaridlar monosaxaridlarga, yog’lar glitserin va yog’ kislotalariga, oqsillar aminokislotalargacha parchalanadi. Ilmiybaza.uz Organik birikmalar almashinuvi o’rtasidagi bog’liqlik haqida umumiy tushunchalar Oldingi bo’limlarda moddalar: oqsillar, nuklein kislotalar, karbonsuvlar, lipidlar va boshqalarning almashinuvi bilan bog’liq masalalar alohida-alohida ko’rib chiqilgan edi. Biroq tirik organizmda bu almashinuv jarayonlari o’zaro birbiri bilan bog’liq bo’lib, ularning o’zaro ta‘sirlanishlarini inobatga olmasdan umuman hayotiy hodisalar majmuasini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu xil alohida yuz beradigan almashinuvlarning o’zaro ta‘siri natijasida metabolik jarayonlarning yagona tizimi vujudga keladi, bu sifat jihatdan yangi shaklga – hayot deb nomlangan mo’jizaviy hodisani yuzaga keltiradi. Organizmning yaxlitligi deganda, uning alohida qismlari uchun xos bo’lmagan, lekin ularning o’zaro ta‘sirlanishi tufayli yuzaga chiqadigan yangi sifat va xossalari bilan tavsiflanadigan butunlik tushiniladi. Organik birikmalarning alohida sinflari almashinuvining o’zaro bog’liqligi, ayniqsa, ularning o’zaro o’zgarishi jarayonida yaxshi namoyon bo’ladi. Tirik mavjudotlar tanasida yuz beradigan moddalar almashinuvi xaotik tarzda davom etmay, balki qat‘iy integratsiyalangan va ―noyob tarzdagi sozlikda‖ sodir bo’ladi. Organik moddalarning barcha transformatsiyalari, anabolizm va katabolizm jarayonlari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Xususan, sintez va parchalanish jarayonlari kimyoviy jarayonlarni zaruriy yo’nalishga yo’naltiradigan neyrogumoral mexanizmlar orqali o’zaro bog’liq holda muvofiqlashtiriladi va boshqariladi. Har qanday kimyoviy reaksiyaning jadalligi, yo’nalishi fermentlar tomonidan belgilanadi, ya‘ni aytish mumkinki oqsillar, lipidlar, karbonsuvlar va nuklein kislotalarning almashinuvigacha bevosita ta‘sir ko’rsatadi. O’z navbatida, har qanday oqsil-fermentni sintezi uchun DNK va ribonuklein kislotalarning uch turi: t- RNK, m-RNK va r-RNK larning ishtirokini talab qilinadi. Hozirgi vaqtda asosiy oziq-ovqat manbalari tarkibidagi karbonsuv, oqsil va yog’ molekulalarining parchalanishi tufayli energiya hosil bo’lishini integratsiyalaydigan uchta asosiy bosqichi mavjudligi isbotlangan. Birinchi bosqichda polisakaridlar monosaxaridlarga, yog’lar glitserin va yog’ kislotalariga, oqsillar aminokislotalargacha parchalanadi. Ilmiybaza.uz Ikkinchi bosqichda monomer molekulalar qo’shimcha ravishdagi parchalanishga uchraydi, bu davrda energiyaga boy fosfat birikmalari va atsetil- KoA hosil bo’ladi. Uchinchi bosqichda atsetil-KoA ham, yuzlab oziq-ovqat moddalaridan hosil bo’ladigan oraliq organik metabolitlar (α-ketoglutarat, suksinat va oksaloatsetat) ham, Krebs siklida oksidlanib, ATF shaklidagi makroenergik birikmaga aylanadi. Keyingi ATF va makroenergik birikmalar mitoxondriyadagi oksidlanuvchi fosforillanish jarayonida elektronlarni reduksiyalangan pirimidin va flavin nukleotidlaridan molekulyar kislorodga o’tkazishda hosil bo’ladi. Quyida oqsillar, yog’lar va karbonsuvlarning o’zaro almashinuvini asosiy yo’llari diagrammasi keltirilgan: Bu sinflarga mansub moddalarning metabolitlarini to’g’ridan-to’g’ri bir-biriga o’tishidan tashqari, oziq-ovqat tarkibida u yoki bu sinfga tegishli moddalarning yetishmasligi sharoitida organizmning energiyaga bo’lgan ehtiyoji boshqa sinf moddalarini oksidlanishi evaziga hosil bo’lgan energiyadan qoplanib ketadi. Oqsillar, fermentlar, gormonlarning asosiy tarkibiy komponentlari bo’lishi bilan birga ularning parchalanish mahsulotlaridan, ya‘ni aminokislotalardan nukleotidlar, Ilmiybaza.uz Ikkinchi bosqichda monomer molekulalar qo’shimcha ravishdagi parchalanishga uchraydi, bu davrda energiyaga boy fosfat birikmalari va atsetil- KoA hosil bo’ladi. Uchinchi bosqichda atsetil-KoA ham, yuzlab oziq-ovqat moddalaridan hosil bo’ladigan oraliq organik metabolitlar (α-ketoglutarat, suksinat va oksaloatsetat) ham, Krebs siklida oksidlanib, ATF shaklidagi makroenergik birikmaga aylanadi. Keyingi ATF va makroenergik birikmalar mitoxondriyadagi oksidlanuvchi fosforillanish jarayonida elektronlarni reduksiyalangan pirimidin va flavin nukleotidlaridan molekulyar kislorodga o’tkazishda hosil bo’ladi. Quyida oqsillar, yog’lar va karbonsuvlarning o’zaro almashinuvini asosiy yo’llari diagrammasi keltirilgan: Bu sinflarga mansub moddalarning metabolitlarini to’g’ridan-to’g’ri bir-biriga o’tishidan tashqari, oziq-ovqat tarkibida u yoki bu sinfga tegishli moddalarning yetishmasligi sharoitida organizmning energiyaga bo’lgan ehtiyoji boshqa sinf moddalarini oksidlanishi evaziga hosil bo’lgan energiyadan qoplanib ketadi. Oqsillar, fermentlar, gormonlarning asosiy tarkibiy komponentlari bo’lishi bilan birga ularning parchalanish mahsulotlaridan, ya‘ni aminokislotalardan nukleotidlar, Ilmiybaza.uz porfirinlar, biogen aminlar, ketogen aminokislotalar sintezlanadi, ulardan yog’ kislotalari va sterollarning sintezida ishtirok etuvchi atsetosirka kislota (atsetoatsetil- KoA) hosil bo’ladi. Xuddi shu yo’sinda atsetosirka kislota atsetil-KoA orqali dastlab pirouzum kislotaga aylanish yo’li bilan glikogenning biosintezi uchun ham foydalanilishi mumkin. Oqsillar va karbonsuvlar almashinuvi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik jihatlari Ko’p almashinuvlarning, shu jumladan, oqsil va karbonsuvlarning almashinuvini bog’lovchi zveno uch karbon kislotalar sikli (UKS) hisoblanadi. UKSda glikoliz va karbonsuvlarning oksidlanuvchi parchalanishida hosil bo’lgan mahsulotlar- pirouzum, α- ketoglutar, otquloq sirka kislotalar aminlanish va qayta aminlanish natijasida oqsillar biosintezida ishlatiladigan ko’p aminokislotalarni hosil qiladi. Fosfoyenolpiruvatning (glikoliz) eritrozofosfat bilan o’zaro ta‘siri (karbonsuvlarning pentozfosfat yo’lida parchalanishi) fenilalanin, tirozin, triptofanlarning sintezlanishida dastlabki mahsulot hisoblangan shikim kislotasini sintezlanishiga olib keladi. Gistidin pentozafosfat siklining boshqa ishtirokchisi riboza-5-fosfatdan hosil bo’ladi. Oqsillarning karbonsuvlarga aylanishi oqsillarni aminokislotalargacha gidrolizlanishidan boshlanadi, keyinchalik ular ddezaminlanadi va hosil bo’lgan keto kislotalar (piruvat, α-ketoglutarat, oksaloatsetat) UKSga kiradi va piruvat orqali glukoneogenez reaksiyalariga kirishib, karbonsuvlarni hosil qiladi. Ammo karbonsuvlarni oqsillar bilan taqqoslaganda tirik organizm uchun hujayra tuzilmalarining asosini tashkil etishda ancha kerakliroq birikma hisoblanadi, shuning uchun ularning karbosuvlarga aylanishi tabiatda kamroq hajmda bo’ladi. Karbonsuvlar qandli diabetga chalingan bemorlarda oqsil va aminokislotalardan faol ravishda hosil bo’ladi. Aminokislotalarni uglevodlarga aylanishida buyrakusti bezining po’stloq qismi gormonlari‒glukokortikoidlar muhim rol o’ynaydi. Almashinuv jarayonlarida oqsillar va karbonsuvlarning o’zaro ta‘sirlanishini boshqa usullari ham mavjud. Ular, eng avvalo, moddalar Ilmiybaza.uz porfirinlar, biogen aminlar, ketogen aminokislotalar sintezlanadi, ulardan yog’ kislotalari va sterollarning sintezida ishtirok etuvchi atsetosirka kislota (atsetoatsetil- KoA) hosil bo’ladi. Xuddi shu yo’sinda atsetosirka kislota atsetil-KoA orqali dastlab pirouzum kislotaga aylanish yo’li bilan glikogenning biosintezi uchun ham foydalanilishi mumkin. Oqsillar va karbonsuvlar almashinuvi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik jihatlari Ko’p almashinuvlarning, shu jumladan, oqsil va karbonsuvlarning almashinuvini bog’lovchi zveno uch karbon kislotalar sikli (UKS) hisoblanadi. UKSda glikoliz va karbonsuvlarning oksidlanuvchi parchalanishida hosil bo’lgan mahsulotlar- pirouzum, α- ketoglutar, otquloq sirka kislotalar aminlanish va qayta aminlanish natijasida oqsillar biosintezida ishlatiladigan ko’p aminokislotalarni hosil qiladi. Fosfoyenolpiruvatning (glikoliz) eritrozofosfat bilan o’zaro ta‘siri (karbonsuvlarning pentozfosfat yo’lida parchalanishi) fenilalanin, tirozin, triptofanlarning sintezlanishida dastlabki mahsulot hisoblangan shikim kislotasini sintezlanishiga olib keladi. Gistidin pentozafosfat siklining boshqa ishtirokchisi riboza-5-fosfatdan hosil bo’ladi. Oqsillarning karbonsuvlarga aylanishi oqsillarni aminokislotalargacha gidrolizlanishidan boshlanadi, keyinchalik ular ddezaminlanadi va hosil bo’lgan keto kislotalar (piruvat, α-ketoglutarat, oksaloatsetat) UKSga kiradi va piruvat orqali glukoneogenez reaksiyalariga kirishib, karbonsuvlarni hosil qiladi. Ammo karbonsuvlarni oqsillar bilan taqqoslaganda tirik organizm uchun hujayra tuzilmalarining asosini tashkil etishda ancha kerakliroq birikma hisoblanadi, shuning uchun ularning karbosuvlarga aylanishi tabiatda kamroq hajmda bo’ladi. Karbonsuvlar qandli diabetga chalingan bemorlarda oqsil va aminokislotalardan faol ravishda hosil bo’ladi. Aminokislotalarni uglevodlarga aylanishida buyrakusti bezining po’stloq qismi gormonlari‒glukokortikoidlar muhim rol o’ynaydi. Almashinuv jarayonlarida oqsillar va karbonsuvlarning o’zaro ta‘sirlanishini boshqa usullari ham mavjud. Ular, eng avvalo, moddalar Ilmiybaza.uz almashinuvida xilma-xil va juda muhim hisoblanib, oqsillar‒karbonsuv komplekslari‒glikoproteinlarning hosil bo’lishida namoyon bo’ladi. . Materialni mustahkamlash uchun savollar: 1. Metabolizmni boshqarilishida markaziy asab tizimining roli haqida gapirib bering. 2. Metabolizmning gumoral boshqariluvi qanday yuz beradi? 3. Steroid va oqsil tabiatli gormonlarining metabolizmga ta‘sir etish mexanizmi qanday? 4. Organik moddalar almashinuvidagi jihatlari haqida bayon qiling. Ilmiybaza.uz almashinuvida xilma-xil va juda muhim hisoblanib, oqsillar‒karbonsuv komplekslari‒glikoproteinlarning hosil bo’lishida namoyon bo’ladi. . Materialni mustahkamlash uchun savollar: 1. Metabolizmni boshqarilishida markaziy asab tizimining roli haqida gapirib bering. 2. Metabolizmning gumoral boshqariluvi qanday yuz beradi? 3. Steroid va oqsil tabiatli gormonlarining metabolizmga ta‘sir etish mexanizmi qanday? 4. Organik moddalar almashinuvidagi jihatlari haqida bayon qiling. Ilmiybaza.uz 5. Oqsil va uglevod almashinuvini bog’lilik jihatlari qanday bo’ladi? 6. Uglevod va lipid almashinuvi o’rtasidagi bog’liqlik jihatlari qanday? 7. Oqsillar va lipidlar metabolizmi o’rtasida qanday bog’liqlik mavjud? 8. Metabolik jarayonlarning birligi haqida nima bilasiz? 9. Organizmdagi moddalar almashinuvi jarayoni tufayli qanday funksiyalar amalga oshiriladi? 10. Metabolik jarayonlarda qanday oraliq moddalar ishtirok etadi? Ilmiybaza.uz 5. Oqsil va uglevod almashinuvini bog’lilik jihatlari qanday bo’ladi? 6. Uglevod va lipid almashinuvi o’rtasidagi bog’liqlik jihatlari qanday? 7. Oqsillar va lipidlar metabolizmi o’rtasida qanday bog’liqlik mavjud? 8. Metabolik jarayonlarning birligi haqida nima bilasiz? 9. Organizmdagi moddalar almashinuvi jarayoni tufayli qanday funksiyalar amalga oshiriladi? 10. Metabolik jarayonlarda qanday oraliq moddalar ishtirok etadi?