MODDIY NUQTA DINAMIKASI
Ma’ruza rejasi:
Moddiy nuqta dinamikasi.Dinamikaning vazifasi. Nyuton qonunlarining
zamonaviy talqin etilishi. Nyutonning birinchi qonuni. Nyutonning ikkinchi
qonuni va xarakat tenglamasi. Impuls. Kuch- impulsdan vaqt bo‘yicha olingan
birinchi tartibli xosilasi. Nyutonning uchinchi qonuni.
Jism tezlanishini yuzaga keltiruvchi sabablarni va uning harakatini shu
sabablar bilan bog‘lanishini o‘rganuvchi mexanikaning bo‘limiga dinamika deb
ataladi.
Biz o‘tgan mexanikaning kinematika qismida jismlarning ya’ni moddiy
nuqtalarning harakatini, bu harakatni keltirib chiqargan sabablarga bog‘lamasdan
o‘rgangan edik. Mexanikaning dinamika qismida esa jismlarni harakatga
keltirgan kuchlar bilan bog‘liq holda o‘rganamiz.
Dinamikaning vazifasi asosan ikki qismdan iborat:
1) jism harakati ma’lum bo‘lsa, unga ta’sir etuvchi kuchni aniqlash;
2) jismga ta’sir etuvchi kuch ma’lum bo‘lgan holda harakat qonunini
aniqlashdan iborat.
Dinamikaning asosini Nyuton qonunlari tashkil etadi. Nyuton o‘zidan oldin
yashab o‘tgan olimlarning tajribalarini va ma’lumotlari tahlil qilib dinamikaning
asosiy uchta qonunini yaratdi.
Nyutonning birinchi qonuni quyidagicha ta’riflanadi: har qanday jism tinch
yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakati holatini bu jismga boshqa jismlar ta’sir
qilmaguncha saqlaydi.
Jismlar o‘zlarining tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlash
qobiliyatiga
inertsiya
deb
ataladi.
Inertsiya
materiyaning
umumiy
xususiyatlaridan biridir. Nyutonning birinchi qonuni inertsiya qonuni deb ham
ataladi. Inertsiyaning namoyon bo‘lishiga biz hayotimizda juda ko‘p bor duch
kelamiz. Masalan, harakatlanayotgan avtobusning tezligi birdan o‘zgarganda
yo‘lovchilar dastlabki holatlarini saqlagan holda, agar tezlik kamaysa–oldinga,
tezlik ortsa – orqaga og‘adilar.
1-Rasm.
Nyutonning birin
chi qonuni har qanday sanoq sistemasida ham bajarilavermaydi. Bir–biriga
nisbatan biror tezlanish bilan harakatlanayotgan ikki sanoq sistemasiga nisbatan
jismning holatini kuzataylik. Agar jism ulardan biriga nisbatan tinch turgan
bo‘lsa, ikinchisiga nisbatan u tezlanish bilan harakatlanadi. Demak, bir vaqtning
o‘zida Nyutonnning birinchi qonuni ikkala sistemaning qanoatlantirishi mumkin
emas.
Berilgan sanoq sistemasida Nyutonning birinchi qonuni bajarilsa, bu sistemani
inertsial sanoq sistemasi deyiladi. Nyuton qonuni bajarilmaydigan sanoq
sistemasiga noinertsial sanoq sistemasi deb ataladi.
Jismlar yoki ularning zarralari orasidagi ta’sirlashuvni yo‘nalish va miqdor
jihatdan ifodalovchi vektor kattalikka kuch deb ataladi. Jism o‘z harakatini