MOLEKULYAR BIOLOGIYA. GENLAR EKSPRESSIYASI

Yuklangan vaqt

2024-04-20

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

258,3 KB


Ilmiybaza.uz MOLEKULYAR BIOLOGIYA. GENLAR EKSPRESSIYASI Mashg‘ulotning o‘tkazish joyi, jihozlash: “ Kimyo va biologiya “ amaliy mashg‘ulotlar xonasi. Reaktivlar, idish-asboblar, tarqatma materiallar, slaydlar, Yangi axborot texnologiyalari, sxemalar. - UTV,deproektor, kadeoskop Mashg‘ulotning davomiyligi – 2 soat Mashg‘ulotning maqsadlari. - molekulyar biologiya - genlar ekspressiyasi - nuklein kislotlar (DNK, RNK), ularning birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturalari xaqida tushuncha berish - nuklein kislotalarning, nukleotidlari xaqida tushuncha berish - nuklein kislotalar denaturatsiyasi va renativatsiyasi - transkripsiya Vazifalari: Talaba bilish kerak: - molekulyar biologiya - genlar ekspressiyasi - nuklein kislotlar (DNK, RNK), ularning birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturalarini - nuklein kislotalarning turlarga xosligi, xujayra asosiy nukleotidlarini, nuklein kislotalar denaturatsiyasi va renativatsiyasini, xromatin, ribasoma, nukleosoma, ularning tuzilishini, DNK va RNK biosintezlarini, transkripsiyadan keyingi o‘zgarishlarning ahamiyatini. Talaba bajara olishi kerak: Ilmiybaza.uz MOLEKULYAR BIOLOGIYA. GENLAR EKSPRESSIYASI Mashg‘ulotning o‘tkazish joyi, jihozlash: “ Kimyo va biologiya “ amaliy mashg‘ulotlar xonasi. Reaktivlar, idish-asboblar, tarqatma materiallar, slaydlar, Yangi axborot texnologiyalari, sxemalar. - UTV,deproektor, kadeoskop Mashg‘ulotning davomiyligi – 2 soat Mashg‘ulotning maqsadlari. - molekulyar biologiya - genlar ekspressiyasi - nuklein kislotlar (DNK, RNK), ularning birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturalari xaqida tushuncha berish - nuklein kislotalarning, nukleotidlari xaqida tushuncha berish - nuklein kislotalar denaturatsiyasi va renativatsiyasi - transkripsiya Vazifalari: Talaba bilish kerak: - molekulyar biologiya - genlar ekspressiyasi - nuklein kislotlar (DNK, RNK), ularning birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturalarini - nuklein kislotalarning turlarga xosligi, xujayra asosiy nukleotidlarini, nuklein kislotalar denaturatsiyasi va renativatsiyasini, xromatin, ribasoma, nukleosoma, ularning tuzilishini, DNK va RNK biosintezlarini, transkripsiyadan keyingi o‘zgarishlarning ahamiyatini. Talaba bajara olishi kerak: Ilmiybaza.uz Amaliy ko‘nikmalarni bajarish – achitqi nukleoproteidlarini gidrolizat tarkibiy qismiga sifat reaksiyasini o‘tkazish, DNK miqdorini kalorimetrik usul yordamida aniqlash Mavzuni asoslash Dars davimida olingan bilimlar normal va patologik fiziologiyada, irsiy belgilarni saqlash va ularni nasldan naslga o‘tkazish xaqidagi bilimlarni chuqurlashtiradi. Xujayraning asosiy nukleotidlari xaqidagi bilimlar biokimyoni yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi. Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik Nuklein kislotalarni o‘rganish normal va patologik fiziologiya, farmakologiya, yuqumli kasalliklar, terapiya, jarroxlik bo‘yicha bilimlar bilan bog‘liq. Molekulyar biologiya Gen va uning xususiyatlari. Organizmlarning hayot faoliyati davomida irsiy material ishlaydi, reduplikitsiyalanadi, mutatsion yoki rekombinatsiya o‘zgarishlarga uchraydi. Biroq hozirgi vaqtda molekulyar genetikaning rivojlanishi tufayli gen redupliklikatsiya, mutatsiyalanish va rekombinatsiyalanish birligi deb qaralmaydi. Gen irsiy materialning ishlash birligidir, ya’ni ota-ona belgilarini nasldan-naslga o‘tkazish birligidir. "Belgi" deganda bir organizmning ikkinchisidan ajratishga (farqlashga) imkon beradigan xohlagan alohida bir sifat va xususiyat tushuniladi. Kimyoviy xususiyatiga ko’ra gen DNK molekulasining bir qismidir. Xozirgi genetikada bu qismi "Sistron" deyiladi. Gen bir qator xususiyatlarga ega. Ulardan biri ta’sirining diskretligidir, ya’ni turli xil belgilar xromosomaning turli qismlarida joylashgan turli xil genlar tomonidan mutatsion o‘zgarishlarga duchor bo‘lmasa bir qator avlodlarga o‘zgarmay o‘tadi. Ilmiybaza.uz Amaliy ko‘nikmalarni bajarish – achitqi nukleoproteidlarini gidrolizat tarkibiy qismiga sifat reaksiyasini o‘tkazish, DNK miqdorini kalorimetrik usul yordamida aniqlash Mavzuni asoslash Dars davimida olingan bilimlar normal va patologik fiziologiyada, irsiy belgilarni saqlash va ularni nasldan naslga o‘tkazish xaqidagi bilimlarni chuqurlashtiradi. Xujayraning asosiy nukleotidlari xaqidagi bilimlar biokimyoni yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi. Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik Nuklein kislotalarni o‘rganish normal va patologik fiziologiya, farmakologiya, yuqumli kasalliklar, terapiya, jarroxlik bo‘yicha bilimlar bilan bog‘liq. Molekulyar biologiya Gen va uning xususiyatlari. Organizmlarning hayot faoliyati davomida irsiy material ishlaydi, reduplikitsiyalanadi, mutatsion yoki rekombinatsiya o‘zgarishlarga uchraydi. Biroq hozirgi vaqtda molekulyar genetikaning rivojlanishi tufayli gen redupliklikatsiya, mutatsiyalanish va rekombinatsiyalanish birligi deb qaralmaydi. Gen irsiy materialning ishlash birligidir, ya’ni ota-ona belgilarini nasldan-naslga o‘tkazish birligidir. "Belgi" deganda bir organizmning ikkinchisidan ajratishga (farqlashga) imkon beradigan xohlagan alohida bir sifat va xususiyat tushuniladi. Kimyoviy xususiyatiga ko’ra gen DNK molekulasining bir qismidir. Xozirgi genetikada bu qismi "Sistron" deyiladi. Gen bir qator xususiyatlarga ega. Ulardan biri ta’sirining diskretligidir, ya’ni turli xil belgilar xromosomaning turli qismlarida joylashgan turli xil genlar tomonidan mutatsion o‘zgarishlarga duchor bo‘lmasa bir qator avlodlarga o‘zgarmay o‘tadi. Ilmiybaza.uz Genning ta’siri o‘ziga xos, ya’ni har bir gen aloxida-aloxida belgini yoki belgilar guruxini yuzaga chiqishini ta’minlaydi. Bir genning bir vaqtda bir necha belgining yuzaga chiqarishi pleyotropiya deyiladi. Masalan, marfan sindromida gen mutatsiyasi biriktiruvchi to‘qimada o‘zgarishlar yuzaga chiqarib oqibatda ko‘pgina kasalliklarga olib keladi. Juda ko‘pchilik genlar ikkita yoki ko‘prok alternativ (bir birini inkor etuvchi) variantlar (allellar) shaklida mavjuddirlar. Aloxida olingan bir genning hamma allellari bitta xromosomaning ma’lum bir lokus deb ataladigan joyida joylashgan bo‘ladi. Allel genlarning alternativ harakteri shundan iboratki, bir vaqtning o‘zida xromosomaning ayni shu lokusida faqatgina bitta allel joylashagan bo‘ladi. Allellar guruxi mutatsiyalar ta’sirida yuzaga chiqadi. Shuning uchun allellar o‘zida saklanayotgan belgi haqidaagi informatsiya bilan farq kiladi. Masalan, yetuk odamlarda gemoglobinlarning yuzdan ortik xili topilganini aytsa bo‘ladi. Normal gemoglobinning oksil qismi katta odamlarda alfa va beta polipeptidlardan iborat bo‘lib, ularning har biri 2-martadan takrorlanadi. Alfa- polipeptid 141, beta-polipeptid esa 146-ta aminokislota koldigidan tashkil topgan. Ana shu normal alfa va beta polipeptidlar zanjirida bironta aminokislotaning urni almashib qolsa, u mutatsiya natijasi hisoblanadi. Masalan, HbS normal Hb dan 6- o’rindagi glutamin kislota o’rniga valin o’rnashib qolganining natijasida hosil bo‘ladi. Xozirgi vaqtda 80 xil gemoglabin ana shunday mutatsiyalar natijasida hosil bo‘lganligi ma’lum. Mendel qonunlarini o‘rganishimizda biz belgilarning mustakil xolda nasldan-naslga berilish xodisasini ko’rdik. Dominantlik, chala dominantlik xodisalari bilan tanishdik. Bo‘larning hammasi turli xil (gomolog bo‘lmagan) xromosomalarga taalluqlidir. Ma’lumki, odamning hamma somatik xujayralari 46 tadan xromosomaga ega. Biroq, odamdagi belgilar nixoyatda ko‘p sonlidir. Demak, bundan xromosomalarda juda ko‘plab genlar joylashgan degan xulosa chiqarish mumkin. Bitta xromomsomada joylashgan genlar birikkan genlar deyiladi. U yoki bu xromosomadagi hamma genlar birikish guruxini tashkil etadi; ular odatda Ilmiybaza.uz Genning ta’siri o‘ziga xos, ya’ni har bir gen aloxida-aloxida belgini yoki belgilar guruxini yuzaga chiqishini ta’minlaydi. Bir genning bir vaqtda bir necha belgining yuzaga chiqarishi pleyotropiya deyiladi. Masalan, marfan sindromida gen mutatsiyasi biriktiruvchi to‘qimada o‘zgarishlar yuzaga chiqarib oqibatda ko‘pgina kasalliklarga olib keladi. Juda ko‘pchilik genlar ikkita yoki ko‘prok alternativ (bir birini inkor etuvchi) variantlar (allellar) shaklida mavjuddirlar. Aloxida olingan bir genning hamma allellari bitta xromosomaning ma’lum bir lokus deb ataladigan joyida joylashgan bo‘ladi. Allel genlarning alternativ harakteri shundan iboratki, bir vaqtning o‘zida xromosomaning ayni shu lokusida faqatgina bitta allel joylashagan bo‘ladi. Allellar guruxi mutatsiyalar ta’sirida yuzaga chiqadi. Shuning uchun allellar o‘zida saklanayotgan belgi haqidaagi informatsiya bilan farq kiladi. Masalan, yetuk odamlarda gemoglobinlarning yuzdan ortik xili topilganini aytsa bo‘ladi. Normal gemoglobinning oksil qismi katta odamlarda alfa va beta polipeptidlardan iborat bo‘lib, ularning har biri 2-martadan takrorlanadi. Alfa- polipeptid 141, beta-polipeptid esa 146-ta aminokislota koldigidan tashkil topgan. Ana shu normal alfa va beta polipeptidlar zanjirida bironta aminokislotaning urni almashib qolsa, u mutatsiya natijasi hisoblanadi. Masalan, HbS normal Hb dan 6- o’rindagi glutamin kislota o’rniga valin o’rnashib qolganining natijasida hosil bo‘ladi. Xozirgi vaqtda 80 xil gemoglabin ana shunday mutatsiyalar natijasida hosil bo‘lganligi ma’lum. Mendel qonunlarini o‘rganishimizda biz belgilarning mustakil xolda nasldan-naslga berilish xodisasini ko’rdik. Dominantlik, chala dominantlik xodisalari bilan tanishdik. Bo‘larning hammasi turli xil (gomolog bo‘lmagan) xromosomalarga taalluqlidir. Ma’lumki, odamning hamma somatik xujayralari 46 tadan xromosomaga ega. Biroq, odamdagi belgilar nixoyatda ko‘p sonlidir. Demak, bundan xromosomalarda juda ko‘plab genlar joylashgan degan xulosa chiqarish mumkin. Bitta xromomsomada joylashgan genlar birikkan genlar deyiladi. U yoki bu xromosomadagi hamma genlar birikish guruxini tashkil etadi; ular odatda Ilmiybaza.uz gametogenez davrida 1 ta gametaga tushadi va birgalikda nasldan-naslga o‘tadi. Shunday qilib, bitta birikish guruxiga kirgan genlar Mendelning mustaqil xolda nasldan-naslga o‘tish haqidaagi qoidasiga buysunmaydi. Shuning uchun digibrid chatishtirishda ular kutilgan 9:3:3:1 nisbatni bermaydi, balki, turli xil nisbatdagi belgilar yuzaga chiqadi. Masalan, meva pashshasida tana rangi va qanotining uzun-qisqaligini quyidagi allellar jufti nazorat kiladi: kulrang tana-kora tana, uzun qanot-kalta qanotlik. Kulrang tana va uzun qanotlik dominant belgidir va aksincha. Kulrang tana va uzun qanotli gomozigot pashshani kora tana va kalta qanotli gomozigot pashsha bilan chatishtirishda Mendel qonuni bo’yicha F2da 9:3:3:1 nisbat olinishi kerak edi. Biroq, bu kutilgan natija o’rniga F2da 3:1 nisbatda ota- onalar fenotipi olingan. Bundan tananing rangini va qanotning uzunligini belgilaydigan genlar bitta xromosomada joylashagan ya’ni ular birikkan genlardir degan xulosa chiqarish mumkin. Buni quyidagi sxemada va 13 rasmda ko‘rish mumkin: G-kulrang tana (dominant belgi) G-qora tana (retsessiv belgi) L-uzun qanot (dominant belgi) l -kalta qanot (retsessiv belgi) Ota-onalar Kulrang tana, Qora tana, fenotipi uzun qanot kalta qanot G. .G g . .g x L. .L l. .l Meyoz G. .g Ilmiybaza.uz gametogenez davrida 1 ta gametaga tushadi va birgalikda nasldan-naslga o‘tadi. Shunday qilib, bitta birikish guruxiga kirgan genlar Mendelning mustaqil xolda nasldan-naslga o‘tish haqidaagi qoidasiga buysunmaydi. Shuning uchun digibrid chatishtirishda ular kutilgan 9:3:3:1 nisbatni bermaydi, balki, turli xil nisbatdagi belgilar yuzaga chiqadi. Masalan, meva pashshasida tana rangi va qanotining uzun-qisqaligini quyidagi allellar jufti nazorat kiladi: kulrang tana-kora tana, uzun qanot-kalta qanotlik. Kulrang tana va uzun qanotlik dominant belgidir va aksincha. Kulrang tana va uzun qanotli gomozigot pashshani kora tana va kalta qanotli gomozigot pashsha bilan chatishtirishda Mendel qonuni bo’yicha F2da 9:3:3:1 nisbat olinishi kerak edi. Biroq, bu kutilgan natija o’rniga F2da 3:1 nisbatda ota- onalar fenotipi olingan. Bundan tananing rangini va qanotning uzunligini belgilaydigan genlar bitta xromosomada joylashagan ya’ni ular birikkan genlardir degan xulosa chiqarish mumkin. Buni quyidagi sxemada va 13 rasmda ko‘rish mumkin: G-kulrang tana (dominant belgi) G-qora tana (retsessiv belgi) L-uzun qanot (dominant belgi) l -kalta qanot (retsessiv belgi) Ota-onalar Kulrang tana, Qora tana, fenotipi uzun qanot kalta qanot G. .G g . .g x L. .L l. .l Meyoz G. .g Ilmiybaza.uz x Gametalar (n) L. .l Tasodifiy chatishish G g F1 Genotipi (2n) L l hammasi geterozigota (kulrang tana va uzun qanotli). F1 ni uzaro chatishtirishda quyidagicha natija olinadi G. .g G. .g x L. .l L. .l Tasodifiy chatishishdan G. .G G. .g g. .G g. .g F2 genotiplari L. .L L. .l l. .L l. .l fenotiplari 3 ta kulrang tana 1 ta kora tana uzun qanot kalta qanot Ilmiybaza.uz x Gametalar (n) L. .l Tasodifiy chatishish G g F1 Genotipi (2n) L l hammasi geterozigota (kulrang tana va uzun qanotli). F1 ni uzaro chatishtirishda quyidagicha natija olinadi G. .g G. .g x L. .l L. .l Tasodifiy chatishishdan G. .G G. .g g. .G g. .g F2 genotiplari L. .L L. .l l. .L l. .l fenotiplari 3 ta kulrang tana 1 ta kora tana uzun qanot kalta qanot Ilmiybaza.uz 13 - rasm. Drozofila pashshasining tana ranggi va qanotining uzun-qisqaligini belgilovchi genlarning birikkan xolda naslga o‘tishi. Odatda esa 3:1 nisbat har doim yuzaga chikmaydi, balki 4 xil fenotip hosil bo‘ladi. Bundan to‘liq biriqish kamdan-kam xollarda yuz beradi, degan xulosa chiqadi. Natijada ota-ona fenotiplari bilan bir qatorda yangi belgilarga ega bo‘lgan pashshalar-rekombinantlar hosil bo‘ladi. SHulardan kelib chikib biriqishni quyidagicha ta’riflash mumkin: Agar rekombinantlar ota-ona fenotiplaridan kam mikdorda hosil bo‘lsa ularni yuzaga chiqaruvchi ikki yoki undan ortik genlar birikkan genlar deyiladi. Biriqish xodisasini amerikalik genetik olim T.X.Morgan kashf etgan. Morgan o‘zining drozofila ustida o‘tkazgan tahliliy chatishrishlari natijalarini oldindan taxmin qilib quyidagi natijalarni ko‘tgan edi: Agar, deydi u, tananing kulrang yoki kora rangini belgilaydigan yoki qanotning uzun yoki kaltaligini belgilaydigan allellar jufti turli xromosomalarda joylashagan bo‘lsa, ular mustakil nasldan-naslga o‘tadi va quyidagi fenotiplarni beradi: 1ta kulrang tana uzun qanot 1ta kulrang tana kalta qanot 1ta kora tana uzun qanot Ilmiybaza.uz 13 - rasm. Drozofila pashshasining tana ranggi va qanotining uzun-qisqaligini belgilovchi genlarning birikkan xolda naslga o‘tishi. Odatda esa 3:1 nisbat har doim yuzaga chikmaydi, balki 4 xil fenotip hosil bo‘ladi. Bundan to‘liq biriqish kamdan-kam xollarda yuz beradi, degan xulosa chiqadi. Natijada ota-ona fenotiplari bilan bir qatorda yangi belgilarga ega bo‘lgan pashshalar-rekombinantlar hosil bo‘ladi. SHulardan kelib chikib biriqishni quyidagicha ta’riflash mumkin: Agar rekombinantlar ota-ona fenotiplaridan kam mikdorda hosil bo‘lsa ularni yuzaga chiqaruvchi ikki yoki undan ortik genlar birikkan genlar deyiladi. Biriqish xodisasini amerikalik genetik olim T.X.Morgan kashf etgan. Morgan o‘zining drozofila ustida o‘tkazgan tahliliy chatishrishlari natijalarini oldindan taxmin qilib quyidagi natijalarni ko‘tgan edi: Agar, deydi u, tananing kulrang yoki kora rangini belgilaydigan yoki qanotning uzun yoki kaltaligini belgilaydigan allellar jufti turli xromosomalarda joylashagan bo‘lsa, ular mustakil nasldan-naslga o‘tadi va quyidagi fenotiplarni beradi: 1ta kulrang tana uzun qanot 1ta kulrang tana kalta qanot 1ta kora tana uzun qanot Ilmiybaza.uz 1ta kora tana kalta qanot Ya’ni 1:1:1:1 nisbatda ajralish ruy beradi. Agar, deydi Morgan, tananing rangini va qanotning uzunligini belgilaydigan allellar jufti bitta xromosomada joylashgan bo‘lsa, quyidagi fenotiplar yuzaga chiqadi: 1 ta kulrang tana uzun qanot 1 ta qora tana kalta qanot Bo‘larni kuyidagi sxemalarda tushuntirish mumkin: Agar alellar jufti turli juft xromosomalarda bo‘lsa: Chatishtiriluv- Kulrang tana x qora tana chilari fenotipi uzun qanot kalta qanot Ularni geno- GgLl x ggll tiplari Meyoz Gametalar Tasodifiy chatishtirish Fenotiplari 1:1:1:1 Agar alellar jufti 1 juft xromosomada bo‘lsa: CHatishtiriluv- Kulrang tana x Kora tana chilar fenotipi uzun qanot kalta qanot Genotiplari G. .g x g. .g L. .l x l. .l Meyoz Gametalar G. .g g. .g x L. .l l. .l CHatishtirish G. .g g. .g ♀\♂ GL GL gL gl gl GL Gl GL Gl gL gl gl gl Ilmiybaza.uz 1ta kora tana kalta qanot Ya’ni 1:1:1:1 nisbatda ajralish ruy beradi. Agar, deydi Morgan, tananing rangini va qanotning uzunligini belgilaydigan allellar jufti bitta xromosomada joylashgan bo‘lsa, quyidagi fenotiplar yuzaga chiqadi: 1 ta kulrang tana uzun qanot 1 ta qora tana kalta qanot Bo‘larni kuyidagi sxemalarda tushuntirish mumkin: Agar alellar jufti turli juft xromosomalarda bo‘lsa: Chatishtiriluv- Kulrang tana x qora tana chilari fenotipi uzun qanot kalta qanot Ularni geno- GgLl x ggll tiplari Meyoz Gametalar Tasodifiy chatishtirish Fenotiplari 1:1:1:1 Agar alellar jufti 1 juft xromosomada bo‘lsa: CHatishtiriluv- Kulrang tana x Kora tana chilar fenotipi uzun qanot kalta qanot Genotiplari G. .g x g. .g L. .l x l. .l Meyoz Gametalar G. .g g. .g x L. .l l. .l CHatishtirish G. .g g. .g ♀\♂ GL GL gL gl gl GL Gl GL Gl gL gl gl gl Ilmiybaza.uz x L. .l l. .l 1 ta kulrang 1ta qora uzun qanot kalta qanot Morgan ana shunday tahliliy chatishtirishlarni juda ko‘plab o‘tkazdi va har safar o‘zi taxmin qilgan natijani olmadi, balki, har doim quyidagi fenotiplar hosil bo‘ldi: 41,5%-kulrang uzun qanot 41,5%-kora tana kalta qanot 8,5%-kulrang tana kalta qanot 8,5%-kora tana uzun qanot Bu natijalar asosida T.Morgan quyidagi xulosalarga kelgan: O‘rganilgan genlar xromosomalarda joylashagan; Har ikkala gen bitta xromosomada joylashgan, ya’ni ular birikkan genlardir; Har bir genning allellari gomologik xromosomalarda joylashgan; Meyoz davrida gomologik xromosomalar o‘rtasida genlarni almashtirish yuzaga chiqqan. Shunday qilib, yuqorida ko‘rsatilgan 17% rekombinantlarning yuzaga chiqishi yuqoridagi xulosalarning 4-bandi bilan izoxlanadi va u krossingover deb ataladi. Gen ekspressiyasi Toshkent Farmasevtika Instituti, Obidov, Jo‘rayeva va Malikova muallifligi ostida chop etilgan Biologik Kimyo o‘quv qo‘llanmasiga ko‘ra, genetik axborotning oqimi genlar ekspressiyasi deb ataladi: u birinchi navbatda genlar transkripsiyasi – RNK hosil bo‘lishiga olib keladi. Your Genome.org axborotiga ko‘ra, gen ekspressiyasi juda ham izchil boshqaruvdagi jarayon hisoblanadi va ishlab chiqarilayotgan proteinlarning miqdorini nazorat qilib turadi. Genlarning muttasil ekspressiyasi hujayraga talabchan bo‘ladi va shuning uchun u murakkab hujayraviy jarayonlar orqali tartibga solib turilishi lozim. Ilmiybaza.uz x L. .l l. .l 1 ta kulrang 1ta qora uzun qanot kalta qanot Morgan ana shunday tahliliy chatishtirishlarni juda ko‘plab o‘tkazdi va har safar o‘zi taxmin qilgan natijani olmadi, balki, har doim quyidagi fenotiplar hosil bo‘ldi: 41,5%-kulrang uzun qanot 41,5%-kora tana kalta qanot 8,5%-kulrang tana kalta qanot 8,5%-kora tana uzun qanot Bu natijalar asosida T.Morgan quyidagi xulosalarga kelgan: O‘rganilgan genlar xromosomalarda joylashagan; Har ikkala gen bitta xromosomada joylashgan, ya’ni ular birikkan genlardir; Har bir genning allellari gomologik xromosomalarda joylashgan; Meyoz davrida gomologik xromosomalar o‘rtasida genlarni almashtirish yuzaga chiqqan. Shunday qilib, yuqorida ko‘rsatilgan 17% rekombinantlarning yuzaga chiqishi yuqoridagi xulosalarning 4-bandi bilan izoxlanadi va u krossingover deb ataladi. Gen ekspressiyasi Toshkent Farmasevtika Instituti, Obidov, Jo‘rayeva va Malikova muallifligi ostida chop etilgan Biologik Kimyo o‘quv qo‘llanmasiga ko‘ra, genetik axborotning oqimi genlar ekspressiyasi deb ataladi: u birinchi navbatda genlar transkripsiyasi – RNK hosil bo‘lishiga olib keladi. Your Genome.org axborotiga ko‘ra, gen ekspressiyasi juda ham izchil boshqaruvdagi jarayon hisoblanadi va ishlab chiqarilayotgan proteinlarning miqdorini nazorat qilib turadi. Genlarning muttasil ekspressiyasi hujayraga talabchan bo‘ladi va shuning uchun u murakkab hujayraviy jarayonlar orqali tartibga solib turilishi lozim. Ilmiybaza.uz Amerika Medisina Milliy Kutubxonasiga ko‘ra, agar gen ekspressiyasi tartibga solib turilmasa va mutasiya yoki murakkab gen tartibi jarayonlarida o‘zgarishlar sabab yuqori darajadagi eskpressiya sodir bo‘lsa, bu holat saraton kasalligi kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Saratonga olib boradigan ana shunday tartibga solinmagan gen eskpressiyasining yorqin namunasi dopamin gen reseptori bilan yuz beradigan holatdir. Amerika Milliy Biotexnologik Axborotlar Markazining ma’lumotlariga ko‘ra, DRD deb ham ataladigan dopamin retseptori aslida protein hisoblanadi va dopamin geni bilan kodlangan bo‘ladi. Beshta tarkibiy qismlarga bo‘linadi (DRD-1, DRD -2, DRD -3, DRD -4, DRD -5) va aynan saraton bilan og‘rigan bemorlarda DRD -2 va DRD -4 genlarining yuqori ekspressiyasi kuzatiladi. Tadqiqot qatnashchilari har biri 120 daqiqadan davom etgan jami o‘nta amaliyotdan o‘tdilar va har safar uyda bajarish uchun vazifalar berildi. Uy vazifa Allohga yaqinlashtiradigan zikr va duolaran iborat bo‘ldi. Natijalarni qiyoslash maqsadida huddi shunday kasalligi bor, lekin amaliyotda qatnashmagan va butkul sog‘lom bemorlarning qon namunalari olindi. Tadqiqot yakunida esa kutilmagan natijalar qo‘lga kiritildi. Natijalarga ko‘ra, kuchli Islomiy ta’sirdan so‘ng ko‘krak saratoni bilan kasallangan bemorlarda dopamin gen reseptori (DRD2-4) ekspressiyasi keskin pasaygani va sog‘lom odamlarning gen ekspressiyasi darajasi bilan deyarli teng holatga kelganligi aniqlandi. Ya’ni qisqa muddat ichida bemorlarning Islom hayoti bilan yashay boshlaganlari ularda saratonga olib boradigan omil darajasining keskin pasayishiga olib keldi. DRD -2 va DRD -4 genlarining yuqori ekspressiyasi saratonga olib boruvchi bir sabab bo‘lsa, saraton bemorlarining kasalligi zo‘rayishiga olib keluvchi ikkinchi omil, yuqorida ta’kidlanganidek, stressdir. Ayniqsa bunday bemorlar stressga moyil bo‘ladilar. Bunga faqat saraton haqidagi tashxis sababchi emas, balki kasallikning oqibatlari – jismoniy o‘zgarishlar, tana ko‘rinishi, shifokor huzuriga uzluksiz tashriflar va moliyaviy yuk vaj bo‘lishi mumkin. Stress darajasini pasaytirish nafaqat saraton bemorlari uchun balki hamma uchun ham juda muhim, chunki buning salbiy oqibatlari o‘ta ayanchlidir. Ilmiybaza.uz Amerika Medisina Milliy Kutubxonasiga ko‘ra, agar gen ekspressiyasi tartibga solib turilmasa va mutasiya yoki murakkab gen tartibi jarayonlarida o‘zgarishlar sabab yuqori darajadagi eskpressiya sodir bo‘lsa, bu holat saraton kasalligi kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Saratonga olib boradigan ana shunday tartibga solinmagan gen eskpressiyasining yorqin namunasi dopamin gen reseptori bilan yuz beradigan holatdir. Amerika Milliy Biotexnologik Axborotlar Markazining ma’lumotlariga ko‘ra, DRD deb ham ataladigan dopamin retseptori aslida protein hisoblanadi va dopamin geni bilan kodlangan bo‘ladi. Beshta tarkibiy qismlarga bo‘linadi (DRD-1, DRD -2, DRD -3, DRD -4, DRD -5) va aynan saraton bilan og‘rigan bemorlarda DRD -2 va DRD -4 genlarining yuqori ekspressiyasi kuzatiladi. Tadqiqot qatnashchilari har biri 120 daqiqadan davom etgan jami o‘nta amaliyotdan o‘tdilar va har safar uyda bajarish uchun vazifalar berildi. Uy vazifa Allohga yaqinlashtiradigan zikr va duolaran iborat bo‘ldi. Natijalarni qiyoslash maqsadida huddi shunday kasalligi bor, lekin amaliyotda qatnashmagan va butkul sog‘lom bemorlarning qon namunalari olindi. Tadqiqot yakunida esa kutilmagan natijalar qo‘lga kiritildi. Natijalarga ko‘ra, kuchli Islomiy ta’sirdan so‘ng ko‘krak saratoni bilan kasallangan bemorlarda dopamin gen reseptori (DRD2-4) ekspressiyasi keskin pasaygani va sog‘lom odamlarning gen ekspressiyasi darajasi bilan deyarli teng holatga kelganligi aniqlandi. Ya’ni qisqa muddat ichida bemorlarning Islom hayoti bilan yashay boshlaganlari ularda saratonga olib boradigan omil darajasining keskin pasayishiga olib keldi. DRD -2 va DRD -4 genlarining yuqori ekspressiyasi saratonga olib boruvchi bir sabab bo‘lsa, saraton bemorlarining kasalligi zo‘rayishiga olib keluvchi ikkinchi omil, yuqorida ta’kidlanganidek, stressdir. Ayniqsa bunday bemorlar stressga moyil bo‘ladilar. Bunga faqat saraton haqidagi tashxis sababchi emas, balki kasallikning oqibatlari – jismoniy o‘zgarishlar, tana ko‘rinishi, shifokor huzuriga uzluksiz tashriflar va moliyaviy yuk vaj bo‘lishi mumkin. Stress darajasini pasaytirish nafaqat saraton bemorlari uchun balki hamma uchun ham juda muhim, chunki buning salbiy oqibatlari o‘ta ayanchlidir. Ilmiybaza.uz Stress eng birinchi ta’sir qiladigan narsa bu insonning immun tizimidir – immun tizimi esa inson tanasining ichki va tashqi hujumlarga qarshi asosiy qurolidir. Yuqoridagi tadqiqot natijasida guvoh bo‘lganingizdek, insonning Islomiy e’tiqodi, davomli ravishda Allohni yodda tutish, uning zikrida davomli bo‘lish, silai rahm qilish, solih amallarni qilib, qalbda sokinlikni his qilish insondagi saraton kasalligiga sabab bo‘ladigan genlarning ekspressiyasini past darajada ushlab turishga yordam beradi. Bu esa e’tiqodi kuchli, iymoni salomat bo‘lgan insonning saraton kasalligiga chalinish ehtimolini bir muncha pasaytiradi. Bundan tashqari, dinda sobit bo‘lgan, Alloh taoloning qadrini qalban his qilib uni hayotiga tadbiq qila olgan musulmonlarda stress ancha kam bo‘ladi. Chunki e’tiqodli musulmonlarda ruhiy xotirjamlik darajasi ancha baland bo‘lishi shu kungacha o‘nlab tadqiqotlar bilan isbotlanib kelgan narsa. Bu ham o‘z navbatida Islomning inson sog‘lig‘i uchun naqadar foydali ekanini yana bir bor isbotlaydi. Ilm-fan va texnologiyalar rivojlanib borgani sari, Alloh taoloning insoniyat uchun qoldirgan oxirgi haq dini – Islom va bu haq dinda sobit bo‘lish insoniyat uchun jismoniy, ma’naviy, ruhiy va hattoki moliyaviy naf keltirishi, garchi Islom bunga muxtoj bo‘lmasa-da, takror va takror ilmiy asoslab kelinaveradi. DNK TUZILISH VA STRUKTURASI Nuklein kislotalari yukori molekulalik va murakkab kurilishiga ega bulgan, xaet uchun eng muxim organik birikmalardir. Tirik organizmlar uchun xos bulgan irsiy belgilarni saklash, ularni u3 avlodlariga utkazish, organizmlarni turga xosligi va ularni asosida yotgan oksillar biosintezi kabi asosiy xususiyatlar nuklein kislotalar faoliyati bilan boglikdir. 1668 yili Shveysariyalik olim F.Misher ulgan leykotsitlar «yiring» yadrolari tarkibida azot va fosfor moddalari saqlangan, kislota xususiyatga ega bulgan yangi organik modda ajratib olib, uni nuklein pis1eiv - yadro kislotasi deb atadi. Keyinchalik bu modda barcha xayvon, o’simlik va mikroorganizmlar tarkibida uchraydigan asosiy organik moddalardan biri bulib chikdi. Nuklein kislotalarni ajratib olish uchun odatda katta yadro saklovchi materiallardan foydalaniladi. Bu jixatdan eng kulay timus bezi, achitki, talokdir. Achitki va timusdan ajratib olingan Ilmiybaza.uz Stress eng birinchi ta’sir qiladigan narsa bu insonning immun tizimidir – immun tizimi esa inson tanasining ichki va tashqi hujumlarga qarshi asosiy qurolidir. Yuqoridagi tadqiqot natijasida guvoh bo‘lganingizdek, insonning Islomiy e’tiqodi, davomli ravishda Allohni yodda tutish, uning zikrida davomli bo‘lish, silai rahm qilish, solih amallarni qilib, qalbda sokinlikni his qilish insondagi saraton kasalligiga sabab bo‘ladigan genlarning ekspressiyasini past darajada ushlab turishga yordam beradi. Bu esa e’tiqodi kuchli, iymoni salomat bo‘lgan insonning saraton kasalligiga chalinish ehtimolini bir muncha pasaytiradi. Bundan tashqari, dinda sobit bo‘lgan, Alloh taoloning qadrini qalban his qilib uni hayotiga tadbiq qila olgan musulmonlarda stress ancha kam bo‘ladi. Chunki e’tiqodli musulmonlarda ruhiy xotirjamlik darajasi ancha baland bo‘lishi shu kungacha o‘nlab tadqiqotlar bilan isbotlanib kelgan narsa. Bu ham o‘z navbatida Islomning inson sog‘lig‘i uchun naqadar foydali ekanini yana bir bor isbotlaydi. Ilm-fan va texnologiyalar rivojlanib borgani sari, Alloh taoloning insoniyat uchun qoldirgan oxirgi haq dini – Islom va bu haq dinda sobit bo‘lish insoniyat uchun jismoniy, ma’naviy, ruhiy va hattoki moliyaviy naf keltirishi, garchi Islom bunga muxtoj bo‘lmasa-da, takror va takror ilmiy asoslab kelinaveradi. DNK TUZILISH VA STRUKTURASI Nuklein kislotalari yukori molekulalik va murakkab kurilishiga ega bulgan, xaet uchun eng muxim organik birikmalardir. Tirik organizmlar uchun xos bulgan irsiy belgilarni saklash, ularni u3 avlodlariga utkazish, organizmlarni turga xosligi va ularni asosida yotgan oksillar biosintezi kabi asosiy xususiyatlar nuklein kislotalar faoliyati bilan boglikdir. 1668 yili Shveysariyalik olim F.Misher ulgan leykotsitlar «yiring» yadrolari tarkibida azot va fosfor moddalari saqlangan, kislota xususiyatga ega bulgan yangi organik modda ajratib olib, uni nuklein pis1eiv - yadro kislotasi deb atadi. Keyinchalik bu modda barcha xayvon, o’simlik va mikroorganizmlar tarkibida uchraydigan asosiy organik moddalardan biri bulib chikdi. Nuklein kislotalarni ajratib olish uchun odatda katta yadro saklovchi materiallardan foydalaniladi. Bu jixatdan eng kulay timus bezi, achitki, talokdir. Achitki va timusdan ajratib olingan Ilmiybaza.uz nuklein kislotalari tarkibini solishtirish okibatida bir-biridan farklanuvchi ikki xil nuklein kislotalari bulishi aniklandi. Timusdan olingan nuklein kislotasi tarkibida adenin, guanin, sitozin, timin azot asoslari, karbopsuv, dezoksiriboza va fosfor kislotasi; achitki nuklein kislotasi tarkibida esa adenin, guanin, sitozin, uratsil, riboza va fosfor kislota borligi aniklandi. Bu moddalar tarkibidagi karbonsuvga karab ular dezoksiribonuklein kislotasi - DNK va ribonuklein kislotasi RNK deb ataladi. Fakat 1940 yillardagina bu ikki xil nuklein kislotalar, xаyvon, o’simlik va mikroorganizmlar xujayralari tarkibida xam albatta bulishi kerak bulgan moddalar ekanligi aniklandi. Nuklein kislotalarning qurilishi Nuklein kislotalarini kislotalik yoki fermentativ gidroliz kilish natijasida, fosfodiefir boglari uzulib nuklein kislotalarining monomerlari mononukleotidlar xosil buladi. Mononukleotidlarni tula gidrolizi okibatida esa azot asoslari, pentozalar va fosfat kislotalari xosil buladi. Nuklein kislotalarini kurilishini urganishning oson usuli sxema buyicha tula gidroliz maxsulotlaridan yukoriga karab nuklein kislotalarini kurib chikishdir. Xar bir azot asosi avval uglevod pentoza bilan birikadi. Bu maxsulotlarni umumiy nomini nukleozid deyiladi. Adenin + riboza — Adenozin nukleozidi Guanin + riboza — Guanozin nukleozidi Sitozin + riboza — Sitidin nukleozidi Uratsil + riboza — Uridin nukleozidi DNK tarkibida i - riboza urnida 6 - dezoksiriboza, uratsil urnida timin bulganligi uchun undagi nukleozidlarni, dezoksiguanozin, dezoksitsitidin, dezoksitimidin deb ataladi. Xar bir nukleozidni pentozasini 5 uglerod atomiga fosfor kislotasi birikishi natijasida nukleozidlardan nukleotidlar xosil buladi. Nukleotidlarni nomlanishi nukleozidlar nomiga fosfor kislotasini kushishi bilan xosil kilinadi. Adenozin + H3PO4 - Adenozin 5 monofosfat (AMF) Guanozin + H3PO4 - Guanozin 5 monofosfat (GMF) Ilmiybaza.uz nuklein kislotalari tarkibini solishtirish okibatida bir-biridan farklanuvchi ikki xil nuklein kislotalari bulishi aniklandi. Timusdan olingan nuklein kislotasi tarkibida adenin, guanin, sitozin, timin azot asoslari, karbopsuv, dezoksiriboza va fosfor kislotasi; achitki nuklein kislotasi tarkibida esa adenin, guanin, sitozin, uratsil, riboza va fosfor kislota borligi aniklandi. Bu moddalar tarkibidagi karbonsuvga karab ular dezoksiribonuklein kislotasi - DNK va ribonuklein kislotasi RNK deb ataladi. Fakat 1940 yillardagina bu ikki xil nuklein kislotalar, xаyvon, o’simlik va mikroorganizmlar xujayralari tarkibida xam albatta bulishi kerak bulgan moddalar ekanligi aniklandi. Nuklein kislotalarning qurilishi Nuklein kislotalarini kislotalik yoki fermentativ gidroliz kilish natijasida, fosfodiefir boglari uzulib nuklein kislotalarining monomerlari mononukleotidlar xosil buladi. Mononukleotidlarni tula gidrolizi okibatida esa azot asoslari, pentozalar va fosfat kislotalari xosil buladi. Nuklein kislotalarini kurilishini urganishning oson usuli sxema buyicha tula gidroliz maxsulotlaridan yukoriga karab nuklein kislotalarini kurib chikishdir. Xar bir azot asosi avval uglevod pentoza bilan birikadi. Bu maxsulotlarni umumiy nomini nukleozid deyiladi. Adenin + riboza — Adenozin nukleozidi Guanin + riboza — Guanozin nukleozidi Sitozin + riboza — Sitidin nukleozidi Uratsil + riboza — Uridin nukleozidi DNK tarkibida i - riboza urnida 6 - dezoksiriboza, uratsil urnida timin bulganligi uchun undagi nukleozidlarni, dezoksiguanozin, dezoksitsitidin, dezoksitimidin deb ataladi. Xar bir nukleozidni pentozasini 5 uglerod atomiga fosfor kislotasi birikishi natijasida nukleozidlardan nukleotidlar xosil buladi. Nukleotidlarni nomlanishi nukleozidlar nomiga fosfor kislotasini kushishi bilan xosil kilinadi. Adenozin + H3PO4 - Adenozin 5 monofosfat (AMF) Guanozin + H3PO4 - Guanozin 5 monofosfat (GMF) Ilmiybaza.uz Sitidin + H3PO4 - Sitidin 5 monofosfat (SMF) Uridin + H3PO4 - Uridin 5' monofosfat (UMF) DNK tarkibidagi nukleotidlar dezoksi AMF, dezoksi GMF, dezoksi SMF, dezoksi TMF deyiladi. Tirik organizmlar tukimalari tarkibida bu nukleotidlarni ADF, GDF, SDF, UDF, TDF, GTF, STF,UTF, ATF, TTF shakllari xam bulib ular energiyaga boy boglar saklab, makroergik birikmalar deb ataladi. Nukleotidlar organizmda ba’zi fermemtlarning kofermentlari tarkibiga xam kiradi. Nuklein kislotalari tarkibida esa ular monofosfatlar xolatida buladilar. Nuklein kislotalari qurilmasida uchta darajadagi qurilish - birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi qurilishlar tafovut kilinadi. Nuklein kislotalari birlamchi qurilishi DNK va RNK ni tashkil etgan polinukleotid zanjirdagi nukleotidlarni ketma-ketlik bilan joylanish tartibi ularning birlamchi kurilishi deyiladi. DNK va RNK lar birlamchi kurilishini prinsipi bir xildir. Yuqorida aytilgandek (nukleotidlar bir-biri bilan 8,5 fosfodiefir kovalent bog’i orkali birikkan bulib, xar bir polinukleotid zanjirining ikkita uchi 3 va 5 uchi buladi. Demak, polinukleotid zanjiri kutbli bulib, u 5-3 va 3-5 yunalishida bulishi mumkin, fakat ba’zi bir virus va bakteriyalar DNK va RNK lari xalkalik kurilishiga ega buladi. Nuklein kislotalarining birlamchi kurilishi ularni asosini tashkil kilib, ikkilamchi va uchlamchi kurilishlar xam birlamchi kurilish orkali belgilanadi. DNK da nukleotid suzlari bilan yozilgan irsiy axborotlar, oksillar sintezi orkali belgilar sifatida yuzaga chikariladi. Bunda DNK ni bitta oksilni sintez kilishini belgilaydigan kismiga kurilish geni deb ataladi. Bitta DNK molekulasida bir necha yuzlab genlar u3 lokusida joylashgan buladi. Bu genlarning urta xisobda 98% i oksil sintezini belgilaydigan kurilish genlaridir, 2% esa t-RNK, r-RNK larni va DNK dan kuchirma olish RNK sintezi jarayonini boshkarishda katnashuvchi protomer va operatorlar genlaridir. Xozirgi vaktda deyarli xamma t-RNK va ba’zi bir r-RNK larni birlamchi kurilishi aniklangan. Turli xildagi t-RNK zanjirlarida 75 dan 90 tagacha nukleotidlar Ilmiybaza.uz Sitidin + H3PO4 - Sitidin 5 monofosfat (SMF) Uridin + H3PO4 - Uridin 5' monofosfat (UMF) DNK tarkibidagi nukleotidlar dezoksi AMF, dezoksi GMF, dezoksi SMF, dezoksi TMF deyiladi. Tirik organizmlar tukimalari tarkibida bu nukleotidlarni ADF, GDF, SDF, UDF, TDF, GTF, STF,UTF, ATF, TTF shakllari xam bulib ular energiyaga boy boglar saklab, makroergik birikmalar deb ataladi. Nukleotidlar organizmda ba’zi fermemtlarning kofermentlari tarkibiga xam kiradi. Nuklein kislotalari tarkibida esa ular monofosfatlar xolatida buladilar. Nuklein kislotalari qurilmasida uchta darajadagi qurilish - birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi qurilishlar tafovut kilinadi. Nuklein kislotalari birlamchi qurilishi DNK va RNK ni tashkil etgan polinukleotid zanjirdagi nukleotidlarni ketma-ketlik bilan joylanish tartibi ularning birlamchi kurilishi deyiladi. DNK va RNK lar birlamchi kurilishini prinsipi bir xildir. Yuqorida aytilgandek (nukleotidlar bir-biri bilan 8,5 fosfodiefir kovalent bog’i orkali birikkan bulib, xar bir polinukleotid zanjirining ikkita uchi 3 va 5 uchi buladi. Demak, polinukleotid zanjiri kutbli bulib, u 5-3 va 3-5 yunalishida bulishi mumkin, fakat ba’zi bir virus va bakteriyalar DNK va RNK lari xalkalik kurilishiga ega buladi. Nuklein kislotalarining birlamchi kurilishi ularni asosini tashkil kilib, ikkilamchi va uchlamchi kurilishlar xam birlamchi kurilish orkali belgilanadi. DNK da nukleotid suzlari bilan yozilgan irsiy axborotlar, oksillar sintezi orkali belgilar sifatida yuzaga chikariladi. Bunda DNK ni bitta oksilni sintez kilishini belgilaydigan kismiga kurilish geni deb ataladi. Bitta DNK molekulasida bir necha yuzlab genlar u3 lokusida joylashgan buladi. Bu genlarning urta xisobda 98% i oksil sintezini belgilaydigan kurilish genlaridir, 2% esa t-RNK, r-RNK larni va DNK dan kuchirma olish RNK sintezi jarayonini boshkarishda katnashuvchi protomer va operatorlar genlaridir. Xozirgi vaktda deyarli xamma t-RNK va ba’zi bir r-RNK larni birlamchi kurilishi aniklangan. Turli xildagi t-RNK zanjirlarida 75 dan 90 tagacha nukleotidlar Ilmiybaza.uz saklanadi. Yuqori molekulali 65 r-RNK va 185 r-RNK molekulalarida 1200-1500 nukleotidlar bulishi aniklangan. DNK molekulasi juda xam ulkan bulganligi uchun, xozirgi vaktda fakat ularni ba’zi kismlarinigina, masalan, galaktoza, laktoza, triptofan operonlarining birlamchi kurilishi aniklangan. DNK ning ikkilamchi va uchlamchi kurilishi DNK molekulasini tekshirish okibatida 1949 yili Chargaf quyidagi qonuniyatlarni ochdi. Buni fanda Chargaf qoidalari deyiladi. Bu qoidaga asosan DNK molekulasida: 1. purin nukleotidlarining yigindisi, pirimidin nukleotidlarining mikdoriga tengdir: A + G = S + T 2.Adeninning mikdori timinga, tengdir: A = T 3.Guaninning mikdori sitozinga tengdir: G = S 4. 6-aminofuppa saklovchi azot asoslari 6-keta gruppacha saklovchi azot asoslari mikdoriga tengdir: G + T = A. + S A + T mikdori G + S mikdoriga teng emas. Bu qoidadan DNK molekulasida purin asoslari pirimidin asoslari bilan birikishi kerakligidan tashkari adenin molekulasi albatta timin bilan 1-guanin molekulasi esa sitozin bilan birikadi degan xulosa kelib chikadi. Bu koida ochilishi arafasida M.Uilkins DNK molekulasi litiy tuzi molekulasini rentgen nurlari difraksiyasi usuli orkali urganib DNK molekulasi fazoviy kurilishi xar 0,34 nm masofada davriy ravishda kaytarilishini ochdi. YUkorida kursatilgan ma’lumotlar va chukur rentgen kurilish analizlari asosida 1953 yili Dj. Uotson va F. Krik DNK ikkilamchi kurilishini modelini taklif kiladilar. Model keyinchalik qo’sh spirall nomini oldi. Qo’sh spiralning 1953 yili ochilishi biologiya tarixida ulkan bir burilishdir. U xozirgi molekulyar biolo-giyaga asos solib yuqori axamiyatga ega bulgan bioximiyaviy va genetik xarakterdagi tekshirishlarni yuzaga kelishiga sabab buldi. Bu modelga asosan DNK molekulasi o’ng tomonlama burilgan qo’sh zanjirlik spiraldir. Dj. Uotson va F. Kriknish modeliga asosan DNK molekulasi bir uk atrofida ung tomonlama buralib spiral xosil kilgan ikki polinukleotid zanjiridan tashkil topgan birikmadir. Bu ikki Ilmiybaza.uz saklanadi. Yuqori molekulali 65 r-RNK va 185 r-RNK molekulalarida 1200-1500 nukleotidlar bulishi aniklangan. DNK molekulasi juda xam ulkan bulganligi uchun, xozirgi vaktda fakat ularni ba’zi kismlarinigina, masalan, galaktoza, laktoza, triptofan operonlarining birlamchi kurilishi aniklangan. DNK ning ikkilamchi va uchlamchi kurilishi DNK molekulasini tekshirish okibatida 1949 yili Chargaf quyidagi qonuniyatlarni ochdi. Buni fanda Chargaf qoidalari deyiladi. Bu qoidaga asosan DNK molekulasida: 1. purin nukleotidlarining yigindisi, pirimidin nukleotidlarining mikdoriga tengdir: A + G = S + T 2.Adeninning mikdori timinga, tengdir: A = T 3.Guaninning mikdori sitozinga tengdir: G = S 4. 6-aminofuppa saklovchi azot asoslari 6-keta gruppacha saklovchi azot asoslari mikdoriga tengdir: G + T = A. + S A + T mikdori G + S mikdoriga teng emas. Bu qoidadan DNK molekulasida purin asoslari pirimidin asoslari bilan birikishi kerakligidan tashkari adenin molekulasi albatta timin bilan 1-guanin molekulasi esa sitozin bilan birikadi degan xulosa kelib chikadi. Bu koida ochilishi arafasida M.Uilkins DNK molekulasi litiy tuzi molekulasini rentgen nurlari difraksiyasi usuli orkali urganib DNK molekulasi fazoviy kurilishi xar 0,34 nm masofada davriy ravishda kaytarilishini ochdi. YUkorida kursatilgan ma’lumotlar va chukur rentgen kurilish analizlari asosida 1953 yili Dj. Uotson va F. Krik DNK ikkilamchi kurilishini modelini taklif kiladilar. Model keyinchalik qo’sh spirall nomini oldi. Qo’sh spiralning 1953 yili ochilishi biologiya tarixida ulkan bir burilishdir. U xozirgi molekulyar biolo-giyaga asos solib yuqori axamiyatga ega bulgan bioximiyaviy va genetik xarakterdagi tekshirishlarni yuzaga kelishiga sabab buldi. Bu modelga asosan DNK molekulasi o’ng tomonlama burilgan qo’sh zanjirlik spiraldir. Dj. Uotson va F. Kriknish modeliga asosan DNK molekulasi bir uk atrofida ung tomonlama buralib spiral xosil kilgan ikki polinukleotid zanjiridan tashkil topgan birikmadir. Bu ikki Ilmiybaza.uz polinukleotid zanjiri bir o’q atrofida antiparallel, ya’ni bir zanjir 3-5, ikkinchisi 5-3' yo’nalishida joylashgan buladi. Bir o’q atrofida antiparallel joylashgan bu ikki zanjir azot asoslari o’rtasida xosil bulgan vodorod boglari xisobiga ushlanib turiladi. Bunda bir zanjirdagi adenin azot asosi ikkinchi zanjirdagi timin bilan ikkita vodorod bogi, guanin esa sitozin bilan uchta vodorod bogi xisobiga birikadi. Demak, kaerda adenin bulsa, karshisida timin, kaerda guanin bulsa karshisida sitozin joylashgan buladi. Bu CHargaf koidalarini tugriligini isbotidir. DNK molekulasida azot asoslarining bunday joylanishini komplementarlik tuldirish prinsipi deyiladi. Bu prinsip bir DNK molekulasidan uziga uxshagan ikkinchi DNK ni xosil bulishi Replikatsiya, DNK dan RNK xosil bulishi transkripsiya va i-RNK asosida oksil sintez bulishidagi translyasiya matritsa prinsipini belgilochi faktordir. Bu ikki polinukleotid kush spiralli anik bir fazoviy kurilishida bulib, bunda azot asoslari kush spiralning ichki kismida karbon suv va fosfor kislota koldiklari esa tashki tomonida joylashgan buladi. DNK spiralining xar bir buramasi 10 nukleotid koldigidan tashkil topgan bulib, uning ulchami 3,4 nmga teng keladi, ya’ni xar bir nukleotidning balandligi 0,34 nmdir. DNK molekulasining ikkilamchi kurilishini turgunligi ikki polinukleotid zanjirlaridagi komplementar joylashgan azot juftlari urtasidagi vodorod boglari xisobigagina emas, balki yana zanjir ichki kismida guyoki taxlangan tangachalarga uxshab joylashgan, azot asoslari urtasida xosil bulgan van-der-vals boglari xisobiga xam ushlanib turiladi. DNK ning uchlamchi kurilishi kush spiral ba’zi kismlarini yanada kuchlirok buralishi xisobiga xosil buladi. Buni DNK molekulasi molekulasi super spirali deyiladi. Bunday super spiral kurilishi DNK molekulasini xromosomalarda tejamli joylanishini ta’minlaydi. CHuzilganda 8 sm atrofida bulgan DNK molekulasi super spiral buralish xisobiga xromosomalar tarkibida 5 mm gacha kichrayadi. Ribonuklein kislota (R N K) RNK bir iplik molekula bulib, uni asosiy kismi ribosomada, bir kismi sitoplazmada erigan xolda (t-RNK) va yadroda joylashgan buladi, yadroda joylashgan RNK ning asosiy kismi yadrochada joylashadi. Ma’lumki, yadro tarkibida Ilmiybaza.uz polinukleotid zanjiri bir o’q atrofida antiparallel, ya’ni bir zanjir 3-5, ikkinchisi 5-3' yo’nalishida joylashgan buladi. Bir o’q atrofida antiparallel joylashgan bu ikki zanjir azot asoslari o’rtasida xosil bulgan vodorod boglari xisobiga ushlanib turiladi. Bunda bir zanjirdagi adenin azot asosi ikkinchi zanjirdagi timin bilan ikkita vodorod bogi, guanin esa sitozin bilan uchta vodorod bogi xisobiga birikadi. Demak, kaerda adenin bulsa, karshisida timin, kaerda guanin bulsa karshisida sitozin joylashgan buladi. Bu CHargaf koidalarini tugriligini isbotidir. DNK molekulasida azot asoslarining bunday joylanishini komplementarlik tuldirish prinsipi deyiladi. Bu prinsip bir DNK molekulasidan uziga uxshagan ikkinchi DNK ni xosil bulishi Replikatsiya, DNK dan RNK xosil bulishi transkripsiya va i-RNK asosida oksil sintez bulishidagi translyasiya matritsa prinsipini belgilochi faktordir. Bu ikki polinukleotid kush spiralli anik bir fazoviy kurilishida bulib, bunda azot asoslari kush spiralning ichki kismida karbon suv va fosfor kislota koldiklari esa tashki tomonida joylashgan buladi. DNK spiralining xar bir buramasi 10 nukleotid koldigidan tashkil topgan bulib, uning ulchami 3,4 nmga teng keladi, ya’ni xar bir nukleotidning balandligi 0,34 nmdir. DNK molekulasining ikkilamchi kurilishini turgunligi ikki polinukleotid zanjirlaridagi komplementar joylashgan azot juftlari urtasidagi vodorod boglari xisobigagina emas, balki yana zanjir ichki kismida guyoki taxlangan tangachalarga uxshab joylashgan, azot asoslari urtasida xosil bulgan van-der-vals boglari xisobiga xam ushlanib turiladi. DNK ning uchlamchi kurilishi kush spiral ba’zi kismlarini yanada kuchlirok buralishi xisobiga xosil buladi. Buni DNK molekulasi molekulasi super spirali deyiladi. Bunday super spiral kurilishi DNK molekulasini xromosomalarda tejamli joylanishini ta’minlaydi. CHuzilganda 8 sm atrofida bulgan DNK molekulasi super spiral buralish xisobiga xromosomalar tarkibida 5 mm gacha kichrayadi. Ribonuklein kislota (R N K) RNK bir iplik molekula bulib, uni asosiy kismi ribosomada, bir kismi sitoplazmada erigan xolda (t-RNK) va yadroda joylashgan buladi, yadroda joylashgan RNK ning asosiy kismi yadrochada joylashadi. Ma’lumki, yadro tarkibida Ilmiybaza.uz kurinadigan yadrocha, xromatinda sintezlanayotgan RNK va u asosida shakllanayotgan ribosomadir. SHuning uchun xujayra bulinayotgan davrda xromatinlar ishlamayotganligi uchun yadro tarkibida yadrocha bulmaydi. Xdr bir RNK DNK dagi ma’lum bir genniig kuchirmasidir, fakat bu kuchirmada dezoksiriboza urnini riboza, timin urnini uratsil egallaydi. DNK va RNK ni bir-biriga solishtirib kuyidagilarni kurish mumkin: 1. DNK molekulasida irsiy axborotlar, ya’ni oksillar birlamchi kurilishining rejasi saklanadi, va bu axborotlar nasldan naslga utkaziladi. rыk lar esa shu axborotlar asosida oksillarni sintez kiladi. 2. DNK asosan xujayra yadrosida, RNK esa ribosoma, sitoplazma va yadroda joylashgan buladi. 3. DNK molekulyar ogirligi bir necha yuz millionlarga teng bulsa, RNK unda saklanuvchi yuzlab genlarning bittasini kuchirmasi bulganligi uchun unga nisbatan ancha kichik (million atrofida va undan kichik) buladi. 4. DNK molekulasi ikkita antiparallel joylashgan polinukleotid zanjiridan, RNK esa bitta polinukleotid zanjiridan tashkil topgan. 5. DNK tarkibi adenin, guanin, sitozin, timin, dezoksiriboza urnini kislotasidan tashkil topgan bulsa, RNK da dezoksiriboza urnini riboza, timin urnidauratsil buladi. RNK ning qurilishi RNK polinukleotid zanjirida nukleotidlarning ketma-ket joylanish tartibi RNK ning birlamchi kurilishi deyiladi. Nukleotidlar bir-biri bilan fosfodiefir bogi (3- 5) orkali birikadi. RNK xillarining ikkilamchi va uchlamchi kurilishlari DNK singari bir tartibli bulmay, ularning xdr biri uziga xos ikkilamchi, uchlamchi kurilishga ega buladi. X,ar bir i-RNK xromatin tarkibidagi DNK molekulasida saklanayotgan bitta oksilni birlamchi kurilishini rejasi yozilgan genning kuchirmasidir. Organizmdagi xar bir oksil UZ i-RNK si asosida xosil buladi. Organizmda oksillarni turi kupligi va ular turli molekulyar ogirlikka ega bulganliklari uchun i-RNK ning xam turlari kup bulib molekulyar ogirliklari xam turlichadir. i-RNK ning ikkilamchi kurilishi ba’zi kismlari spiral xosil kilgan, ba’zi kismlari chiziksimon tuzilgan shaklga egadir; Spiral xosil bulishi bir polinukleotid zanjiridagi bir-biriga komplementar bulgan kismlar orasida xosil buladi. Ilmiybaza.uz kurinadigan yadrocha, xromatinda sintezlanayotgan RNK va u asosida shakllanayotgan ribosomadir. SHuning uchun xujayra bulinayotgan davrda xromatinlar ishlamayotganligi uchun yadro tarkibida yadrocha bulmaydi. Xdr bir RNK DNK dagi ma’lum bir genniig kuchirmasidir, fakat bu kuchirmada dezoksiriboza urnini riboza, timin urnini uratsil egallaydi. DNK va RNK ni bir-biriga solishtirib kuyidagilarni kurish mumkin: 1. DNK molekulasida irsiy axborotlar, ya’ni oksillar birlamchi kurilishining rejasi saklanadi, va bu axborotlar nasldan naslga utkaziladi. rыk lar esa shu axborotlar asosida oksillarni sintez kiladi. 2. DNK asosan xujayra yadrosida, RNK esa ribosoma, sitoplazma va yadroda joylashgan buladi. 3. DNK molekulyar ogirligi bir necha yuz millionlarga teng bulsa, RNK unda saklanuvchi yuzlab genlarning bittasini kuchirmasi bulganligi uchun unga nisbatan ancha kichik (million atrofida va undan kichik) buladi. 4. DNK molekulasi ikkita antiparallel joylashgan polinukleotid zanjiridan, RNK esa bitta polinukleotid zanjiridan tashkil topgan. 5. DNK tarkibi adenin, guanin, sitozin, timin, dezoksiriboza urnini kislotasidan tashkil topgan bulsa, RNK da dezoksiriboza urnini riboza, timin urnidauratsil buladi. RNK ning qurilishi RNK polinukleotid zanjirida nukleotidlarning ketma-ket joylanish tartibi RNK ning birlamchi kurilishi deyiladi. Nukleotidlar bir-biri bilan fosfodiefir bogi (3- 5) orkali birikadi. RNK xillarining ikkilamchi va uchlamchi kurilishlari DNK singari bir tartibli bulmay, ularning xdr biri uziga xos ikkilamchi, uchlamchi kurilishga ega buladi. X,ar bir i-RNK xromatin tarkibidagi DNK molekulasida saklanayotgan bitta oksilni birlamchi kurilishini rejasi yozilgan genning kuchirmasidir. Organizmdagi xar bir oksil UZ i-RNK si asosida xosil buladi. Organizmda oksillarni turi kupligi va ular turli molekulyar ogirlikka ega bulganliklari uchun i-RNK ning xam turlari kup bulib molekulyar ogirliklari xam turlichadir. i-RNK ning ikkilamchi kurilishi ba’zi kismlari spiral xosil kilgan, ba’zi kismlari chiziksimon tuzilgan shaklga egadir; Spiral xosil bulishi bir polinukleotid zanjiridagi bir-biriga komplementar bulgan kismlar orasida xosil buladi. Ilmiybaza.uz i-RNK ning uchlamchi kurilishi galtakka uralgan ipga uxshaydi. Bu shaklni egallashni aloxida transport oksili - informofer ta’minlaydi. i-RNK, xosil kilinishi kerak bulgan oksilni planini DNK dan ribosomalarga etkazadi. T-RNKlar sitoplazmada erigan xolda joylashganligi uchun eruvchan RNK deb xam ataladi. Ular oksil sintezlanadigan joy ribosomalarga aminokislotalarni tashib beradi. Organizmda 20 xil aminokislota bulib, u mumiy xisobda 61 ta ma’noli kod bulganligi uchun t-RNK ning xili xam kamida 61 ta buladi. CHunki t-RNK da xar bir kodga komplementar uchta nukleotid saklovchi antikodon kismi buladi. Kodlarning umumiy soni 64 ta bulib, shundan uchtasi ma’nosiz kodsir, ya’ni uchta kodga tugri keladigan antikodonlik t-RNK bulmaydi. t-RNK ning ikkilamchi kurilishi "beda bargi" shakliga uxshagan bulib, uning kuyidagi tugun "kovuzlok" kismlari tafovut etiladi. 1. Akseptor kismi (tugagan kiem). Bu kiem turtta nukleotid koldigidan tuzilgan bulib, uning oxirgi 3 ta nukleotidi (SSA) t-RNK ning xamma xillarida bir xildir. Bunda oxirgi A nukleotidning 3-ON gruppasi bush bulib, unga aminokislotalar karboksil gruppasi orkali birikadi. SHuning uchun bu kismni t-RNK ni akseptor kabul kiluvchi kismi deyiladi. 2. Antikodon tuguni. Bu tugun asosan ettita nukleotid koldigi xisobiga shakllanadi. Birok bu tugunni uchida xar bir t-RNK uchun spetsifik bulgan uchta nukleotid koldigi kismi antikodon buladi. t-RNK antikodon i-RNK kodoni bilan komplementarlik pritsipi asosida birikadi. Ana shu prinsip oksillarni asosini birlamchi kurilishini belgilovchi aminokislotalarni kay tartibda joylashishi kerakligini belgilaydi. 3. Psevdouradil tuguni. Ettita nukleotid koldigidan tishkil topgan bulib uni tarkibida psevdouridil kislotasi buladi. Bu tugun t-RNK ni ribosoma bilan birikishini ta’minlaydi. 4. Digidrouridin tuguni. U odatda 8-12 nukleotid koldigidan tashkil topgan bulib, uni tarkibida albatta digidrouridin katnashadi, tugun t-RNK ga aminokislotani spetsifik birikishini kataliz kiluvchi ferment aminoatsil t-RNK sintetaza bilan birikish uchun kerak deb taxmin kilinadi. Ilmiybaza.uz i-RNK ning uchlamchi kurilishi galtakka uralgan ipga uxshaydi. Bu shaklni egallashni aloxida transport oksili - informofer ta’minlaydi. i-RNK, xosil kilinishi kerak bulgan oksilni planini DNK dan ribosomalarga etkazadi. T-RNKlar sitoplazmada erigan xolda joylashganligi uchun eruvchan RNK deb xam ataladi. Ular oksil sintezlanadigan joy ribosomalarga aminokislotalarni tashib beradi. Organizmda 20 xil aminokislota bulib, u mumiy xisobda 61 ta ma’noli kod bulganligi uchun t-RNK ning xili xam kamida 61 ta buladi. CHunki t-RNK da xar bir kodga komplementar uchta nukleotid saklovchi antikodon kismi buladi. Kodlarning umumiy soni 64 ta bulib, shundan uchtasi ma’nosiz kodsir, ya’ni uchta kodga tugri keladigan antikodonlik t-RNK bulmaydi. t-RNK ning ikkilamchi kurilishi "beda bargi" shakliga uxshagan bulib, uning kuyidagi tugun "kovuzlok" kismlari tafovut etiladi. 1. Akseptor kismi (tugagan kiem). Bu kiem turtta nukleotid koldigidan tuzilgan bulib, uning oxirgi 3 ta nukleotidi (SSA) t-RNK ning xamma xillarida bir xildir. Bunda oxirgi A nukleotidning 3-ON gruppasi bush bulib, unga aminokislotalar karboksil gruppasi orkali birikadi. SHuning uchun bu kismni t-RNK ni akseptor kabul kiluvchi kismi deyiladi. 2. Antikodon tuguni. Bu tugun asosan ettita nukleotid koldigi xisobiga shakllanadi. Birok bu tugunni uchida xar bir t-RNK uchun spetsifik bulgan uchta nukleotid koldigi kismi antikodon buladi. t-RNK antikodon i-RNK kodoni bilan komplementarlik pritsipi asosida birikadi. Ana shu prinsip oksillarni asosini birlamchi kurilishini belgilovchi aminokislotalarni kay tartibda joylashishi kerakligini belgilaydi. 3. Psevdouradil tuguni. Ettita nukleotid koldigidan tishkil topgan bulib uni tarkibida psevdouridil kislotasi buladi. Bu tugun t-RNK ni ribosoma bilan birikishini ta’minlaydi. 4. Digidrouridin tuguni. U odatda 8-12 nukleotid koldigidan tashkil topgan bulib, uni tarkibida albatta digidrouridin katnashadi, tugun t-RNK ga aminokislotani spetsifik birikishini kataliz kiluvchi ferment aminoatsil t-RNK sintetaza bilan birikish uchun kerak deb taxmin kilinadi. Ilmiybaza.uz 5. Kushimcha tugun, uni ulchami nukleotid tarkibi, xar xil t-RNK da turlicha bulib, vazifasi xali anik emas. t-RNK uchlamchi kurilishi tugunlarini van-der-vals boglari xisobiga molekula tanasi atrofida buralishi okibatida kulni tirsakdan bukilgan kismi shakliga kirishidir. r-RNK ning ikkilamchi kurilishi bir zanjirning spirallashgan va ularni biriktirib turuvchi spirallashmagan kismlarining ketma-ket joylashish natijasida vujudga keladi. Uni uchlamchi kurilishi esa ribosomaning skeleti bulib tayoksimon yoki tuguncha shaklida buladi. Tashki tomondan unga ribosoma oksillari sukulib kirgan buladi. Nuklein kislotalar denaturatsiyasi Oksillar xususiyatini urganishdan bizga ma’lumki fazoviy kurilishiga ega bulgan yukori molekulali moddalar ana shu kurilishni ta’minlab turgan kuchsiz boglarni uzuvchi sabablar ta’sirida denaturatsiyaga moyildirlar. Nuklein kislotalarini ikkilamchi va uchlamchi kurilishini ta’minlab turuvchi azot asoslari orasidagi vodorod boglari va gidrofob boglarni uzilishi ularni denaturatsiyasiga sabab buladi. Nuklein kislotalari depaturatsiyasi ularni eritmasini 70-100°S gacha kizdirish, kuchli kislotalilik va ishkoriy muxit xosil kilish, siydikchil kushish okibatlarida vujudga keladi. Bunda vodorod va gidrofob boglarini uzilishi natijasida ularga xos bulgan fozoviy kurilish buziladi. DNK ning ikki zanjiri bir-biridan ajralib ketadi va ular tartibsiz koptokcha shaklini oladi. Nuklein kislotalari 260 nm tulkin uzunligida eng yukori optik zichlikka ega buladi, chunki bunda azot asoslari mutlok nur yutish kobiliyatiga ega buladi. Denaturatsiyaga uchragan nuklein kislotalarini zichligi nativ xolatdagidan yukori buladi. SHuning uchun ularni nurni yutishi xam urtacha 1,5 marotaba kuchlirok buladi. Denaturatsiyaga uchragan nuklein kislotalarini 260 nm tulkin uzunlikda yutish kobiliyatini bunday oshishini gipoxram effekti deyilib, undan kizdirish davomida bulayotgan denaturatsiya jarayonini kuzatishda foydalaniladi. RNK biosintezi (transkripsiya) Transkripsiya- DNKdan RNKga axborot ko‘chirish usuli Ilmiybaza.uz 5. Kushimcha tugun, uni ulchami nukleotid tarkibi, xar xil t-RNK da turlicha bulib, vazifasi xali anik emas. t-RNK uchlamchi kurilishi tugunlarini van-der-vals boglari xisobiga molekula tanasi atrofida buralishi okibatida kulni tirsakdan bukilgan kismi shakliga kirishidir. r-RNK ning ikkilamchi kurilishi bir zanjirning spirallashgan va ularni biriktirib turuvchi spirallashmagan kismlarining ketma-ket joylashish natijasida vujudga keladi. Uni uchlamchi kurilishi esa ribosomaning skeleti bulib tayoksimon yoki tuguncha shaklida buladi. Tashki tomondan unga ribosoma oksillari sukulib kirgan buladi. Nuklein kislotalar denaturatsiyasi Oksillar xususiyatini urganishdan bizga ma’lumki fazoviy kurilishiga ega bulgan yukori molekulali moddalar ana shu kurilishni ta’minlab turgan kuchsiz boglarni uzuvchi sabablar ta’sirida denaturatsiyaga moyildirlar. Nuklein kislotalarini ikkilamchi va uchlamchi kurilishini ta’minlab turuvchi azot asoslari orasidagi vodorod boglari va gidrofob boglarni uzilishi ularni denaturatsiyasiga sabab buladi. Nuklein kislotalari depaturatsiyasi ularni eritmasini 70-100°S gacha kizdirish, kuchli kislotalilik va ishkoriy muxit xosil kilish, siydikchil kushish okibatlarida vujudga keladi. Bunda vodorod va gidrofob boglarini uzilishi natijasida ularga xos bulgan fozoviy kurilish buziladi. DNK ning ikki zanjiri bir-biridan ajralib ketadi va ular tartibsiz koptokcha shaklini oladi. Nuklein kislotalari 260 nm tulkin uzunligida eng yukori optik zichlikka ega buladi, chunki bunda azot asoslari mutlok nur yutish kobiliyatiga ega buladi. Denaturatsiyaga uchragan nuklein kislotalarini zichligi nativ xolatdagidan yukori buladi. SHuning uchun ularni nurni yutishi xam urtacha 1,5 marotaba kuchlirok buladi. Denaturatsiyaga uchragan nuklein kislotalarini 260 nm tulkin uzunlikda yutish kobiliyatini bunday oshishini gipoxram effekti deyilib, undan kizdirish davomida bulayotgan denaturatsiya jarayonini kuzatishda foydalaniladi. RNK biosintezi (transkripsiya) Transkripsiya- DNKdan RNKga axborot ko‘chirish usuli Ilmiybaza.uz Transkripsiya deb DNKda joylashgan genetik axborotni RNKga ko‘chirish va keyinchalik RNKdan ribosomagan o‘tkazish jarayoniga aytiladi. Transkripsiya qilinayotgan DNK bo‘lagi transkripton deb ataladi. Transkriptonlar uzunligi 300 nukleotiddan 108 nukletidgacha bo‘lishi mumkin. Transkriptonning ma’lum qismlari turli funksiyalarni bajaradilar. Bir gurux qismlar axborotli, boshqalar axborot saqlmaydi. Ko‘pchilik struktur genlarda, ayniqsa eukariotlarda, genetik axborot uzlukli yozilgan. Struktur genlardagi axborot tutuvchi qismlar ekzonlar, axborot tutmaydigan qismlar intronlar dab ataladi. Intronlar ekzonlarga nisbatan ko‘pincha uzunroq bo‘ladi va gen ichida intronlarga nukleotid juftliklarni ko‘p qismi to‘-ri keladi. Masalan: ovalalbumin genida 7 intron bo‘lib, umuman olganda 7700 juft asoslar saqlaydi, splaysingdan keyin xosil bo‘lgan mRNK da esa faqatgina 1859 asoslar bo‘ladi. Balki, intronlar ekzonlar uchun qo‘shimcha boshqaruvchilik vazifasini o‘tashlari mumkin. Transkriptonning transkripsiya boshlanadigan qismi promotor deb ataladi. Unga transkripsiyani engillashtiruvchi oqsillar va RNK-polmeraza birikadi. Trayskripton i e i e i e Promotor akseptor zona struktur genlar terminator Aksertor yoki boshqaruvchi zona bilan transkripsiyaga ta’sir etuvchi turli boshqaruvchilar bo-lanishi mumkin. Akseptor zonadan keyin intron va ekzonlarni ketma-ketligini saqlagan struktur sistron yoki genlar keladi. Transkripton oixirda joylashgan nukleotidlar-terminator, transkipsiyaning tamomo bo-langanligi xaqida axborot beradi. Transkripsiya uchun zarur: 1. Transkripsiyaga uchraydigan DNK bo‘lagi. 2. Ribonukleozidtrifosfatlar (ATF, GTF, UTF, STF) 3. DNKga bog’liq-RNK polimeraza. RNK sintezini quyidagi sxema bilan tasvirlasa bo‘ladi: Ilmiybaza.uz Transkripsiya deb DNKda joylashgan genetik axborotni RNKga ko‘chirish va keyinchalik RNKdan ribosomagan o‘tkazish jarayoniga aytiladi. Transkripsiya qilinayotgan DNK bo‘lagi transkripton deb ataladi. Transkriptonlar uzunligi 300 nukleotiddan 108 nukletidgacha bo‘lishi mumkin. Transkriptonning ma’lum qismlari turli funksiyalarni bajaradilar. Bir gurux qismlar axborotli, boshqalar axborot saqlmaydi. Ko‘pchilik struktur genlarda, ayniqsa eukariotlarda, genetik axborot uzlukli yozilgan. Struktur genlardagi axborot tutuvchi qismlar ekzonlar, axborot tutmaydigan qismlar intronlar dab ataladi. Intronlar ekzonlarga nisbatan ko‘pincha uzunroq bo‘ladi va gen ichida intronlarga nukleotid juftliklarni ko‘p qismi to‘-ri keladi. Masalan: ovalalbumin genida 7 intron bo‘lib, umuman olganda 7700 juft asoslar saqlaydi, splaysingdan keyin xosil bo‘lgan mRNK da esa faqatgina 1859 asoslar bo‘ladi. Balki, intronlar ekzonlar uchun qo‘shimcha boshqaruvchilik vazifasini o‘tashlari mumkin. Transkriptonning transkripsiya boshlanadigan qismi promotor deb ataladi. Unga transkripsiyani engillashtiruvchi oqsillar va RNK-polmeraza birikadi. Trayskripton i e i e i e Promotor akseptor zona struktur genlar terminator Aksertor yoki boshqaruvchi zona bilan transkripsiyaga ta’sir etuvchi turli boshqaruvchilar bo-lanishi mumkin. Akseptor zonadan keyin intron va ekzonlarni ketma-ketligini saqlagan struktur sistron yoki genlar keladi. Transkripton oixirda joylashgan nukleotidlar-terminator, transkipsiyaning tamomo bo-langanligi xaqida axborot beradi. Transkripsiya uchun zarur: 1. Transkripsiyaga uchraydigan DNK bo‘lagi. 2. Ribonukleozidtrifosfatlar (ATF, GTF, UTF, STF) 3. DNKga bog’liq-RNK polimeraza. RNK sintezini quyidagi sxema bilan tasvirlasa bo‘ladi: Ilmiybaza.uz KATF + IUTF + mUTF + nSTF DNK, RNK-martitsa RNK + (k+l+m+n+) H4P2O7 RNK polimerazaning ta’sir mexanizmi ko‘p jixatdan DNK polimerazaning ta’sir mexanizmiga to‘g’ri keladi. Sintez 51 31 yo‘nalishida boradi va RNK zanjiri DNK zanjiriga nisbatan qarama-qarshi polyarlikga ega. Lekin o‘ziga xos farqlar xam bor. E Soli RNK-polimerazasi nativ qo‘sh spiralli DNK bo‘lganda faollik ko‘rsatadi, in vitro tajribalarda DNK ikkala zanjiridan RNK-polimeraza nusxa oladi, in vivo DNKni faqat bir zanjiri transkripsiyalanadi. RNK-polimeraza nativ DNK bir zanjiri bilan ma’lum nuqtada bo‘-lanadi, natijada chegaralangan qismida bispiral struktura echiladi va RNK sintezlanadi. DNK-polimerazaga o‘xshab, ferment praymer bo‘lishini talab etmaydi. Transkripsiya mexanizmi 3 bosqichdan iborat. 1. Initsiatsiya. 2. Elongatsiya. 3. Terminatsiya. Initsatsiya promotorga DNK-ga bo-liq RNK-polimeraza birikishi natijasida sodir bo‘ladi. Eukariotlarda uchta RNK-polimeraza-I, II, III bor. bu oqsillar bir necha subbirlikdan iborat bo‘lib, bir-biridan transkripsiya spetsifikligi bilan farqlanadi. RNK-polimeraza I 5,8; 18; 28 S rRNK genlarining transkritsiyasiga RNK-polimeraza II- mRNK, RNK-polimeraza III-tRNK va 5S rRNK o‘tmishdoshlarining sinteziga javobgar. RNK-polimeraza doimo polinukleotid zanjirni 51 31 yo‘nalishda uzaytiradi, shuning uchun 51-oxir xar doim trifosfat (f-f-f) 31 oxir erkin-ON saqlaydi. Barcha RNK zanjirlari sintezi yoki fffAdan, yoki fffGdan boshlanadi. Elongatsiya RNK polimerazaning qolip DNK yuzasida siljishi natijasida vujudga keladi. Xar bir keyingi nukleotid DNK qolipdagi komplementar asos bilan fosfodiefir bo-i yordamida bo-laydi. Elongatsiya tezligi 1 sekundda 40-50 nukleotidni tashkil etadi. Ilmiybaza.uz KATF + IUTF + mUTF + nSTF DNK, RNK-martitsa RNK + (k+l+m+n+) H4P2O7 RNK polimerazaning ta’sir mexanizmi ko‘p jixatdan DNK polimerazaning ta’sir mexanizmiga to‘g’ri keladi. Sintez 51 31 yo‘nalishida boradi va RNK zanjiri DNK zanjiriga nisbatan qarama-qarshi polyarlikga ega. Lekin o‘ziga xos farqlar xam bor. E Soli RNK-polimerazasi nativ qo‘sh spiralli DNK bo‘lganda faollik ko‘rsatadi, in vitro tajribalarda DNK ikkala zanjiridan RNK-polimeraza nusxa oladi, in vivo DNKni faqat bir zanjiri transkripsiyalanadi. RNK-polimeraza nativ DNK bir zanjiri bilan ma’lum nuqtada bo‘-lanadi, natijada chegaralangan qismida bispiral struktura echiladi va RNK sintezlanadi. DNK-polimerazaga o‘xshab, ferment praymer bo‘lishini talab etmaydi. Transkripsiya mexanizmi 3 bosqichdan iborat. 1. Initsiatsiya. 2. Elongatsiya. 3. Terminatsiya. Initsatsiya promotorga DNK-ga bo-liq RNK-polimeraza birikishi natijasida sodir bo‘ladi. Eukariotlarda uchta RNK-polimeraza-I, II, III bor. bu oqsillar bir necha subbirlikdan iborat bo‘lib, bir-biridan transkripsiya spetsifikligi bilan farqlanadi. RNK-polimeraza I 5,8; 18; 28 S rRNK genlarining transkritsiyasiga RNK-polimeraza II- mRNK, RNK-polimeraza III-tRNK va 5S rRNK o‘tmishdoshlarining sinteziga javobgar. RNK-polimeraza doimo polinukleotid zanjirni 51 31 yo‘nalishda uzaytiradi, shuning uchun 51-oxir xar doim trifosfat (f-f-f) 31 oxir erkin-ON saqlaydi. Barcha RNK zanjirlari sintezi yoki fffAdan, yoki fffGdan boshlanadi. Elongatsiya RNK polimerazaning qolip DNK yuzasida siljishi natijasida vujudga keladi. Xar bir keyingi nukleotid DNK qolipdagi komplementar asos bilan fosfodiefir bo-i yordamida bo-laydi. Elongatsiya tezligi 1 sekundda 40-50 nukleotidni tashkil etadi. Ilmiybaza.uz Terminatsiya RNK polimeraza DNKdagi stop-signallar xisoblangan nukleotid ketma-ketliklariga etgandan keyin sodir bo‘ladi. Transkriptonda shunday stop- signallar bo‘lib poli (A) ketma-ketliklar xisoblanadi. Maxsus terminatsiya faktori-Q faktor topilgan, u oqsil bo‘lib transkripsiyani uzadi. Sintezlangan RNK DNKdan ajraladi va u DNK transkiptonining to‘liq nusxasidir. Demak, yangi sintezlangan RNKda axborot saqlovchi va axborot saqlamaydigan qismlar mavjud. SHuning uchun birlamchi transkript RNKning o‘tmishdoshi deb ataladi. Transkripsiyadan keyin RNKning yetilishi Transkrpitsiyadan keyingi davrda RNK yetiladi. RNK ning 3 xil o‘timishdoshlari tafovut etiladi: 1. mRNK o‘tmishdoshi yoki geterogen yadro RNK si (gya RNK). 2. rRNK o‘tmishdoshi. 3. tRNK o‘tmishdoshi. YAdroda RNKning barcha o‘tmishdoshlari transkripsiyadan keyingi etilish yoki protsessining bosqichini o‘taydilar. Bu jarayon ushbu xolatni o‘z ichiga oladi: 1. Pre- RNKdan axborotsiz qismlarni uzib tashlash. 2. Uzilgan axborotli qismlarni biriktirish-splaysing. 3. RNK 51 va 31 oxirlarini modifikatsiya qilish. Kichik yadro RNKsining (kua RNK) intronlarni uzish va ekzonlarni biriktrishdagi roli: intron oxiridagi asoslar kuaRNK asoslari bilan komplementar bo- lanadilar. Ekzonlarning birikishi bilan boradigan jarayon intronning uzilishiga olib keladi. KuaRNK 100 nukleotiddan iborat. Grafik organayzerlar Grafik organayzerlar ma’ruza, amaliy va mustaqil ta’lim mashg’ulotlarida talabalar o’quv materiallarini samarali o’zlashtirishlari uchun joriy etiladi. Quyida ularning ba’zilari keltirilgan. Ilmiybaza.uz Terminatsiya RNK polimeraza DNKdagi stop-signallar xisoblangan nukleotid ketma-ketliklariga etgandan keyin sodir bo‘ladi. Transkriptonda shunday stop- signallar bo‘lib poli (A) ketma-ketliklar xisoblanadi. Maxsus terminatsiya faktori-Q faktor topilgan, u oqsil bo‘lib transkripsiyani uzadi. Sintezlangan RNK DNKdan ajraladi va u DNK transkiptonining to‘liq nusxasidir. Demak, yangi sintezlangan RNKda axborot saqlovchi va axborot saqlamaydigan qismlar mavjud. SHuning uchun birlamchi transkript RNKning o‘tmishdoshi deb ataladi. Transkripsiyadan keyin RNKning yetilishi Transkrpitsiyadan keyingi davrda RNK yetiladi. RNK ning 3 xil o‘timishdoshlari tafovut etiladi: 1. mRNK o‘tmishdoshi yoki geterogen yadro RNK si (gya RNK). 2. rRNK o‘tmishdoshi. 3. tRNK o‘tmishdoshi. YAdroda RNKning barcha o‘tmishdoshlari transkripsiyadan keyingi etilish yoki protsessining bosqichini o‘taydilar. Bu jarayon ushbu xolatni o‘z ichiga oladi: 1. Pre- RNKdan axborotsiz qismlarni uzib tashlash. 2. Uzilgan axborotli qismlarni biriktirish-splaysing. 3. RNK 51 va 31 oxirlarini modifikatsiya qilish. Kichik yadro RNKsining (kua RNK) intronlarni uzish va ekzonlarni biriktrishdagi roli: intron oxiridagi asoslar kuaRNK asoslari bilan komplementar bo- lanadilar. Ekzonlarning birikishi bilan boradigan jarayon intronning uzilishiga olib keladi. KuaRNK 100 nukleotiddan iborat. Grafik organayzerlar Grafik organayzerlar ma’ruza, amaliy va mustaqil ta’lim mashg’ulotlarida talabalar o’quv materiallarini samarali o’zlashtirishlari uchun joriy etiladi. Quyida ularning ba’zilari keltirilgan. Ilmiybaza.uz 1) BBB jadvali. Barcha ma’ruza darslarida qo’llaniladi. BBB usuli (“bilaman”, “bilishni xohlayman”, “bilib oldim”) orqali talaba o’zini kuzatishi, o’qituvchi esa darsga baho berishi mumkin. Talaba dars boshida mavzu bo’yicha nimani bilishini (B1) va yana nimalarni bilishni xohlashini (B2) daftariga yozib qo’yadi. Dars so’ngida nimalarni bilib olganligini (B3) qayd qilib qo’yadi. 2) Klaster sxemasi Bu usul fikrni erkin bayon qilish uchun qo’llaniladi. Masalan, talaba o’tilgan mavzu bo’yicha klaster tuzishi mumkin. O’rtaga kalit so’z, tarmoqlarga unga bog’liq boshqa atamalar yoziladi. Ular ham o’z navbatida tarmoqlarga ajralishi mumkin. 3) Venn diagrammasi O’rganilayotgan ob’ektlarni taqqoslash, o’xshash va farqli jihatlarinitopish, tahlil qilish uchunqo’llaniladi. Diagrammadagi doirachalar alohida ob’ektni, kesishmalar esa ularning o’xshash va bog’liq jihatlarini bildiradi. Talabadan ob’ektlarning alohida (1-3), o’zaro bog’liq (4-6) va umumiy (7) jihatlarini yozma ifodalab berish talab etiladi. Ilmiybaza.uz 1) BBB jadvali. Barcha ma’ruza darslarida qo’llaniladi. BBB usuli (“bilaman”, “bilishni xohlayman”, “bilib oldim”) orqali talaba o’zini kuzatishi, o’qituvchi esa darsga baho berishi mumkin. Talaba dars boshida mavzu bo’yicha nimani bilishini (B1) va yana nimalarni bilishni xohlashini (B2) daftariga yozib qo’yadi. Dars so’ngida nimalarni bilib olganligini (B3) qayd qilib qo’yadi. 2) Klaster sxemasi Bu usul fikrni erkin bayon qilish uchun qo’llaniladi. Masalan, talaba o’tilgan mavzu bo’yicha klaster tuzishi mumkin. O’rtaga kalit so’z, tarmoqlarga unga bog’liq boshqa atamalar yoziladi. Ular ham o’z navbatida tarmoqlarga ajralishi mumkin. 3) Venn diagrammasi O’rganilayotgan ob’ektlarni taqqoslash, o’xshash va farqli jihatlarinitopish, tahlil qilish uchunqo’llaniladi. Diagrammadagi doirachalar alohida ob’ektni, kesishmalar esa ularning o’xshash va bog’liq jihatlarini bildiradi. Talabadan ob’ektlarning alohida (1-3), o’zaro bog’liq (4-6) va umumiy (7) jihatlarini yozma ifodalab berish talab etiladi. Ilmiybaza.uz 4.“Baliq skeleti” sxemasi. Bu organayzer tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Balik skeletining bosh qismiga – mavzu, yuqori qismiga –muammolar, pastki qismiga – tasdiqlovchi dalillar yoziladi. Interfaol o’qitish usullari (Activity) Amaliy mashg’ulotlarda interfaol o’qitish usullari qo’llaniladi. Bu usullar talabalarda jamoada ishlash, kasbga oid mustaqil va tanqidiy fikrlash, muloqot madaniyati va xulosa chiqarish ko’nikmalarini shakllantiradi. Quyida fan xususiyatlariga xos ba’zi usullar bayon etilgan. 1) «Tushunchalar tahlili» usuli. Talabalar tushunchalarni dastlab yakka tarzda va keyin jamoada muhokama qilishadi. O’qituvchi jamoaning fikrini yo’naltirib turadi va oxirida ekranga atamalarning izohini chiqaradi. Talabalar o’z fikrlarini taqqoslashadi, baholashadi va bilimlarini mustahkamlashadi. 2) «Zinama-zina» usuli. Talabalar mavzu bo’yicha yakka tarzda fikrini grafik ifoda etishadi, keyin guruhda muhokama etishadi. Guruhlar taqdimoti o’tkaziladi va grafik materiallar doskaga mantiqiy pog’onalar tarzida ilib boriladi. Ilmiybaza.uz 4.“Baliq skeleti” sxemasi. Bu organayzer tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Balik skeletining bosh qismiga – mavzu, yuqori qismiga –muammolar, pastki qismiga – tasdiqlovchi dalillar yoziladi. Interfaol o’qitish usullari (Activity) Amaliy mashg’ulotlarda interfaol o’qitish usullari qo’llaniladi. Bu usullar talabalarda jamoada ishlash, kasbga oid mustaqil va tanqidiy fikrlash, muloqot madaniyati va xulosa chiqarish ko’nikmalarini shakllantiradi. Quyida fan xususiyatlariga xos ba’zi usullar bayon etilgan. 1) «Tushunchalar tahlili» usuli. Talabalar tushunchalarni dastlab yakka tarzda va keyin jamoada muhokama qilishadi. O’qituvchi jamoaning fikrini yo’naltirib turadi va oxirida ekranga atamalarning izohini chiqaradi. Talabalar o’z fikrlarini taqqoslashadi, baholashadi va bilimlarini mustahkamlashadi. 2) «Zinama-zina» usuli. Talabalar mavzu bo’yicha yakka tarzda fikrini grafik ifoda etishadi, keyin guruhda muhokama etishadi. Guruhlar taqdimoti o’tkaziladi va grafik materiallar doskaga mantiqiy pog’onalar tarzida ilib boriladi. Ilmiybaza.uz Mavzu mazmunidan kelib chiqib yuqoreida ko’rsatilgan usullar bo’yicha Venn diagrammasi va baliq skeleti asosida bilimingizni mustaxkamlashga xarakat qilib ko’ring. Ilmiybaza.uz Mavzu mazmunidan kelib chiqib yuqoreida ko’rsatilgan usullar bo’yicha Venn diagrammasi va baliq skeleti asosida bilimingizni mustaxkamlashga xarakat qilib ko’ring.