MOLEKULYAR BIOLOGIYADA QO’LLANILADIGAN ASBOBLAR
BILAN ISHLASH TEXNIKASINI O’RGANISH
Tarozi — jismga taʼsir etuvchi ogʻirlik kuchi asosida jismlar vaznini
aniqlaydigan asbob.
Tarozi qadimiy oʻlchash asboblaridan. Ikki yelkali va tarelkasimon pallali
oddiy tarozi qadimgi Bobilda mil. av. 2,5 ming yillikda va Misrda mil. av. 2 ming
yillikda paydo boʻlgan. Savdo, ishlab chiqarish va fanning rivojlanishi bilan tarozi
asta-sekin takomillashib borgan. Tarozining umumiy maqsadlarga moʻljallangan,
namuna (etalon, toshlarni tekshirish uchun) va laboratoriya (analitik, mikroanalitik,
namuna aniqlanadigan va boshqalar) turlari bor.
Ishlash tarzi boʻyicha: richagli, elektrometrik, gidrostatik, gidravlik va prujinali
xillarga boʻlinadi. Tortish chegarasi boʻyicha umumiy maqsad uchun moʻljallangan
tarozining stol ustiga oʻrnatiladigan — 50 kilogrammgacha, koʻchma — 50 kg dan
6 tonnagacha, muqim (vagonetka, avtomobil, vagon, elevatorbunkerlarni tortish
uchun) — 5 tonnadan 200 tonnagacha yukni torta oladigan xillari bor.
Tarozilarning barcha xillari ushbu koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi: 1) chegaraviy
tortish kuchi — metrologik koʻrsatkichlarini buzmagan holda tarozi chidashi
mumkin boʻlgan eng katta statik nagruzka; 2) boʻlinmalari qiymati — shkalaning
bir boʻlimi oʻzgarishiga mos vazn; 3) tortishda yoʻl qoʻyiladigan xatolar chegarasi
— bir galgi tortilgan vazn bilan haqiqiy vazn orasidagi farq; 4) tortishlar paytida
shkala koʻrsatishidagi yoʻl qoʻyiladigan farqlar — bir jismning oʻzini har gal tortib
koʻrganda vazni har xil chiqishi. Shu koʻrsatkichlar tarozining sifatini va sinfini
belgilaydigan omillar hisoblanadi. Hozir yukning ham vaznini, ham qiymatini
xaridorga koʻrsatib turadigan elektron tarozilar koʻproq qoʻllanadi.
Tarozi va tortish qoidalari
Tarozining tuzilishi. Kimyo laboratoriyasida ishlatiladigan eng muhim asboblaridan
biri tarozidir. Shuning uchun har bir talaba tarozilar bilan ishlashni bilishi zarur.
Laboratoriya amaliyotida turli aniqlikda pallali tarozilardan foydalaniladi. Pallali
tarozilar 1-2 g- moddaning ortiq yoki kamligi ahamiyatga ega bо‘lmagan hollarda
ishlatiladi. 0,01g aniqlik bilan tortish talab qilinganida, texnikaviy tarozilardan
foydalaniladi. Moddalar 0,0001-0,0002 g aniqlikda analitik tarozilarda tortiladi.
Texno-kimyoviy va analitik tarozilarning tuzilishi prinsiplari bir xil. Texno-
kimyoviy tarozida shayi deb ataladigan teng yoqali richag tayanch vazifasini о‘taydi,
qolgan ikkitasi esa yuk kо‘tarish uchun xizmat qiladi, bu prizmalar yostiqchalarga
о‘rnatilgan, yostiqchalarga esa halqa orqali tarozi pallalari osib qо‘yilgan. Tarozi
pallasiga toshlar qо‘yishda yoki tarozi ishlamay turganda tebranishdan saqlash
uchun о‘rtadagi prizmani yostiqchadan kо‘tarib qо‘yiladi. Buning uchun xizmat
qiladigan moslama arretir deyiladi.
Prizmaning yostiqchaga yotmaydigan holati tarozining arretirlangan holati deyiladi.
Prizma va yostiqchalar qattiq pо‘latdan yasaladi. Analitik tarozilarda esa
yostiqchalar agatdan tayyorlanadi. Shayining о‘rtasiga pastki tomoni uchli strelka
о‘rnatilgan bо‘lib tarozi pallalari tebranib turganda bu strelkaning uchi pastki
tomonga joylashtirilgan shkala bо‘ylab harakat qiladi. Shayi gorizontal holatda
bо‘lsa strelka shkalaning nol belgisida turadi. Tarozida biron narsa tortishdan oldin
uning tо‘g’ri ishlash va tо‘g’ri natija berishi tekshirib kо‘riladi. Buning uchun
arretirn tushiriladi va strelkaning shkala bо‘ylab o’sishi kuzatiladi. Agar tarozi
