MOLIYA BOZORI VA INSTRUMENTLARI 1. Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiy ahamiyati va o‘rni 2. Moliya bozorining tuzilmasi va qatnashchilari 3. Moliya bozorining instrumentlari 1. Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiy ahamiyati va o‘rni Ma’lumki, moliya-kredit sohasi bozor iqtisodiyotidagi transaksiyalarga xizmat ko‘rsatish, moliyaviy resurslar (jamg‘armalar)ni jamlash, taqsimlash, boshqarish va qayta taqsimlash hamda ulami nazorat qilish funksiyalarini bajaruvchi murakkab tizimdir. Bunda moliya bozori moliya-kredit sohasi (tizimi)ning alohida bo‘g‘ini bo‘lib, u orqali moliyaviy resurslar moliyaviy vositalar (instrumentlar) yordamida talab va taklif asosida qayta taqsimlanadi. Shuning uchun moliya bozorini moliyaviy instrumentlar bo‘yicha talab va taklif funksiyasi deb atash mumkin. Unda iqtisodiyot sub’ektlari o‘z maqsadlari va funksiyalari ila moliyaviy instrumentlar yordamida bozor munosabatlariga kiradilar. Moliyaviy instrument - bu, umuman olganda, real mulk, mulkiy huquq yoki maxsus huquq shaklidagi bazisga ekvivalent (“egiz-analog”, o‘hshash) qiymatga va narxga, parametr va xossalarga ega bo‘lgan, maxsus iqtisodiy-huquqiy-informatsion mexanizm bilan ta’minlangan, faqat o‘ziga xos moliya bozoridagi munosabatlami belgilovchi, moliyaviy resurslami samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlovchi, riskli va muayyan hollarda ma’lum ko‘rinish(dividend, foiz stavka, diskonta, kurs tafovut)larda daromad keltiruvchi vosita sifatida, har hil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo‘ladigan riskli mulk (mulkiy huquq) ham kapital, aktiv va fond boyiligi ham to‘lov vositasi ham moliya bozori tovaridir. Moliyaviy instrumentning (kreditlar, lizing, depozitlar, valyuta, qimmatli qog‘ozlar, sug‘urta va pensiya polislari, derivativlar va boshqa turdagi moliyaviy mahsulotlar) moliyaviy tovarliligi xossasi uni boshqa turdagi tovarlardan (ko‘chmas va intellektual mulk, horn ashyo va shu kabilar) farqi kimningdir (iqtisodiyot sub’ektlari) tomonidan chiqarilishi, o‘ziga xos moliya bozorida muomalada bo‘lishi, unda maxsus funksiyalari va rolni bajarishi bilan belgilanadi. Moliya bozorining mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha va qonuniyatlar asosida belgilanadi. Moliya bozorini, quyidagicha ta’riflash mumkin: moliya bozori - bu moliya-kredit sohasining tarkibiy qismi bo‘lib, real bazisiga ekvivalent moliyaviy instrumentlar (kreditlar, lizing, depozitlar, valyuta, qimmatli qog‘ozlar, sug‘urta va pensiya polislari, derivativlar va boshqa turdagi moliyaviy mahsulotlar) bilan bog‘liq tashkillashgan iqtisodiy- huquqiy- informatsion mexanizm bilan ta’minlangan munosabatlami iqtisodiyot sub’ektlari tomonidan maqsadli amalga oshirilishi uchun zaruriy bozor sharoitlarini yaratib beruvchi majmua sifatida namoyon bo‘luvchi tizim. Boshqacha qilib umumlashtirib ayitilsa, moliya bozori - moliyaviy instrumentlar bo‘yicha talab va taklif funksiyasi hamda ular vositasida jamg‘armalami investitsiyalarga transfomatsiyalanishi uchun zaruriy shart-sharoitlar va qulay muhitni ta’minlab beruvchi, faoliyati maxsus iqtisodiy-huquqiy- informatsion mexanizm bilan ta’minlangan va tartibga solinuvchi murakkab tizim - moliya-kredit tizimining alohida bo‘g‘ini (tarkibiy qismi). Ushbu tizim mexanizmi iqtisodiyotning barcha sub’ektlari tomonidan ulami har birining alohida manfaatli maqsadlari doirasida harakatga keltiriladi. Moliya-kredit sohasi tarkibiga davlat va munitsipal moliya, korporativ moliya (moliyaviy va nomoliyaviy institutlar moliyasi) va moliya bozorlari kiradi. Uning iqtisodiy tuzilmasiga quyidagi bozorlar kiradi: pul bozori. qisqa muddatli kreditlar bozori; qisqa muddatli depozitlar bozori; qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlar bozori; valyutalar bozori; repo bozori; qisqa muddatli derivativlar bozori; kapitallar bozori: o‘rta va uzoq muddatli kreditlar bozori; o‘rta va uzoq muddatli depozitlar bozori; o‘rta va uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar bozori; investitsiya, hayriya va boshqa turdagi fondlar bozori; sug‘urta bozori; pensiya bozori; o‘rta va uzoq muddatli derivativlar bozori; tuzilmalashtirilgan moliyaviy mahsulotlar va shu kabilar bozori. Umuman olganda, moliya bozori tushunchasi tovarlarning boshqa turlari (masalan, neft, oltin va boshqa turdagi hom-ashyolar, xizmatlar, ko‘chmas mulk va boshqalar) bozorlari tushunchasi o‘rtasida ma’lum o‘hshashlikni sezish mumkin. Lekin har qanday bozorni u yoki bu belgi asosida tasniflanishining mazmuni uning tovar xususiyatlari bilan bog‘liq holda amaliy ahamiyati bilan belgilanishini hisobga olsak hamda, agar ko‘rilayotgan bozor turlaridagi tovarlami xususiyati, kelib chiqishi va ularning bozor muomalasini bir-biri bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, albatta sezilarli farq namoyon bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqariladigan tovarlar muomalasi uchun ularga xos bo‘lgan bozor zarur, qimmatli qog‘ozlar uchun esa faqat fond bozori, pul (valyuta) va kreditlar uchun - mos ravishda pul bozori va kreditlar bozori bo‘lishi kerak va h.k. Bunda real tovar, moliya instrumentlaridan farqli, bir yoki bir necha marotaba oldi-sotti bo‘ladi, qimmatli qog‘ozlar esa cheklanmagan martta oldi-sotti bo‘lishi mumkin. Umuman olganda tovar kimningdir tomonidan ishlab chiqariladi, moliyaviy instrument (jumladan qimmatli qog‘oz) esa muomalaga chiqariladi. Moliya bozorining iqtisodiyotdagi ahamiyati va o‘rni Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati uni tomonidan quyidagi qulay sharoitlarni ta’minlanishi bilan bog‘liq asosiy vazifalari asosida belgilanadi: - iqtisodiyotning real sektoriga investision moliya resurslarni samarali jalb qilinishi; kapitalni samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimlanishi; -davlat byudjetiga xizmat ko‘rsatishi, uning kamomadini (defisitini) qoplash uchun pul mablag‘larini samarali jalb qilinishi; iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi; inflyasiya sur’atlari (templari) va valyuta kurslari o‘zgarishiga operativ ta’sir ko‘rsatilishi; -davlatning kredit-pul va byudjet-soliq siyosatini obektiv va mutanosiblikda olib borilishi; mulkka egalik huquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi; -jahon globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotni integrallashuvi. 2. Moliya bozorining tuzilmasi va qatnashchilari Moliya bozori o‘z ichiga quyidagi segmentlarni oladi: kredit (bank va boshqa kredit tashkilotlari kapitallari, lizing) va depozitlar bozori; qimmatli qog‘ozlar bozori; _ valyuta bozori; oltin va valyutada ifodalangan (unga tenglashtirilgan) avuarlar (qimmatbaho metall va toshlar, kamyob elementlar, san’at asarlari va h.k.) bozori; sug‘urta va pensiya fondlari bozori, lotereya o‘yinlari instrumentlari bozori. Moliya bozori iqtisodiyotda quyidagilar mavjud bo‘lgandagina samarali faoliyat ko‘rsatishi mumkin: effektiv (samarali) mulkchilik tizimi; investitsiya uchun mo‘ljallangan etarli jamg‘armalar (moliyaviy . resurslar, mablag‘lar) va iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta’minlangan moliyaviy instrumentlar. talab va taklifni obektiv mutanosibligi; moliya bozori infratuzilmasini samarali faoliyati; bozor qonunlari, tamoyillari va qonunchiligining hukm surishi; moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlilik va xavfsizlik, risklarni bashoratliligi. Moliya bozorining mazmun-mohiyati va xususiyatlaridan kelib chiqib, uni 1.2.1- rasmda ko‘rsatilgan model yordamida ifodalash mumkin. Bu model oltita bir-biri bilan uzviy bog‘Iangan quyidagi unsurlardan iborat: moliya instrumentlarini muomalaga chiqaruvchi, emitent (E), investor (I), professional (malakaviy) qatnashchi (PQ), savdo tizimlari (ST), moliya bozorini tartiblashtiruvchi regulyatorlar, ya’ni davlat regulyatori (DR), nodavlat regulyatorlar (NR). Bunda regulyatorlar birgalikda moliya bozorini muvozanatiy tartiblashtirish asosida uning barqarorligi va xavfsizligini ta’minlaydi. Nodavlat regulyatori sifatida odatda o‘zini o‘zi muvofiqlashtiruvchi notijorat institutlar tushuniladi. 1-rasm.. Moliya bozorining tuzulmaviy-funksional modeli Ushbu modelda moliya bozori qatnashchilarining (unsurlarining) bir-biridan farqli maqsadlari, vazifalari va faoliyat xususiyatlari asosida quyidagilarni ifodalash mumkin. Unsurlarni shartli ravishda to‘rt guruhga: savdo qatnashchilari, savdoni tashkillashiruvchilar, regulyatorlar va informatsion (reyting) agentliklarga ajratish mumkin. Birinchi guruhga emitentlar (moliyaviy instrumentlarni taklif qiluvchilar, sotuvchilar), investorlar (moliyaviy instrumentlarga resurslarini yo‘naltiruvchilar, xaridorlar), professional qatnashchilar (investitsiya institutlari bo‘lmish brokerlar, dilerlar, treyderlar, anderrayterlar; banklar; sug‘urta kompaniyalari; fondlar; xoldinglar; moliya-sanoat guruhlari va h.k.) kiradi. Ikkinchi guruhga savdoni tashkillashtiruvchi institutlar (birjalar, elektron savdo tizimlari, chakana savdo markazlari, fond do‘konlari, valyuta almashtirish shahobchalari, maxsus auksionlar, tarmoqlangan marketingli savdo tizimi va h.k.) kiradi. Uchinchi guruhga DR va NR kiradi (hozirda xalqaro regulyativ funksiyaga ega institutlarni ham nazarda tutish lozim). To‘rtinchi guruhga moliya bozorini tahlil qilib, uning qatnashchilari, moliyaviy instrumentlarning va umuman bozorning sifat ko‘rsatkichlarini oshkor etib, reklama qilib, belgilab boruvchi axborot tashkilotlari kiradi. Ushbu guruh institutlarini moliya bozorining professional qatnashchilari qatoriga qo‘shish mumkin, lekin ular faoliyatlarini yuritish uchun moliya bozori regulyatoridan ruxsat olmaydilar, faqat akkreditatsiyalanadilar. 3. Moliya bozorining instrumentlari Moliya bozori instrumentlari mazmun-mohiyati ularning bozori bilan hamohang