OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “________________________________________________________” KAFEDRASI “_______________________________________________________________” FANIDAN KURS ISHI МАVZU: MOLIYA TIZIMINING MOHIYATI UNING SOHALARI VA BO'G'INLARI BAJARDI:_______________________________ QABUL QILDI:____________________________ TOSHKENT – 2023 1 Mundarija Kirish ...................................................................................................................... 3-5 1. Davlat molıyası tızımı ........................................................................................... 6 2. Davlat molıyasını boshqarısh .............................................................................. 17 3. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, uning davlat moliyasini boshqarishdagi vakolatlari ................................................................................ 23-27 Xulosa ................................................................................................................. 28-30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .................................................................... 31-32 2 Kırısh Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham bugungi kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko‟rsatayotganiga barchamiz guvoh bo‟lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat moliyasi, jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar ochiqligi hamda shaffofliginini ta‟minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida qator amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo‟naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ta‟minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo‟nalishdagi islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag‟larni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan1. Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida iqtisodiyotni boshqarishning ta‟sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti mablag‟lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo‟lishi kerak. Bunda, albatta, byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet ko’zda tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral 3 “Shu bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet mablag’larini shakllantirish, qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya va iqtisodiyot sohalari organlarining mas‟uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul qilindi. Biz mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini ta’minlashimiz zarur2”. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti bo’lib O’zbekiston Respublikasi davlat moliya tizimi hisoblanadi. Mazkur kurs ishi predmeti esa O’zbekiston Respublikasida moliya tizimining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va punksiyalariaytishimiz mumkin. Kurs ishining maqsadi - davlat moliya tizimi ijtimoiy-iqtisodiy holatini tahlil va tadqiq etish asosida uni yanada takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalarni o’ylab chiqishdan iborat bo’ladi. Kurs ishining tarkibi. Kirish, beshta savol, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Davlat moliyasi davlatning markazlashgan pul daromadlarini shakllantirish va ulardan o‘z funksiyalarini to‘laqonli bajarish maqsadida turli yo‘nalishlarda foydalanish bilan bog‘liq munosabatlar yig‘indisidir. Bu munosabatlarning turli- tumanligi asosida davlat moliyasining bir qator aniq tashkiliy shakllari shakllanadi. Bular:  davlat byudjeti;  davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalari;  davlat krediti;  davlat korxonalari moliyasi. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra davlat moliyasi – davlatning va uning mulkidagi davlat korxonalarining ixtiyorida moliyaviy resurslarning shakllanishi va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, jamiyat a’zolarining ortib borayotgan ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish, mamlakat mudofaasi va davlat boshqaruvini ta’minlash bo‘yicha xarajatlarning amalga oshirilishi bilan bog‘liq 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. http://uza.uz. 22.12.2017 y. 4 bo‘lgan, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash asosida sodir bo‘ladigan pul munosabatlari yig‘indisidir. Davlat moliyasi sohasida sodir bo‘ladigan pul munosabatlarining subyektlari bo‘lib davlat (hukumatning tegishli organlari timsolida), yuridik shaxslar (korxona va tashkilotlar timsolida) va jismoniy shaxslar ishtirok etadilar. 5 1. DAVLAT MOLIYASI TIZIMI Davlat moliyasi — davlat ixtiyorida pul jamg‘armalarining tashkil etilishi, taqsimlanishi va sarflanishi sohasidagi moliyaviy munosabatlar. Davlat moliyasining mablag‘lari umummilliy manfaatlar yo‘lida sarflanadi, davlatning funksiyalarini bajarishga xizmat qiladi. Davlat moliyasi pul jamg‘armalari, moliya mexanizmi, davlatning moliyaviy institutlari (idoralari) va moliya siyosatini o‘zida mujassamlashtiradi. Davlat moliyasi tarkiban davlat byudjeti, mahalliy (munitsipal) byudjetlar, davlat korxonalarining moliyasi (ularning byudjeti), hukumatga qarashli maxsus jamg‘armalar, davlat krediti (davlat qarz olgan va qarzga beradigan vositalari) kabi turlarga bulinadi. Birinchi marta “Davlat moliyasi” atamasi 16-asrda Fransiyada ishlatila boshladi. O‘sha davrda Davlat moliyasi turli soliqlar tarzida maydonga keldi. Yirik davlatlarning vujudga kelishi va ular harajatlarining ortib borishi bilan nakd pulga ehtiyoj o‘sdi, natijada xalqdan olinadigan soliqlar, asosan, pul shaklida yig‘ib olinadigan bo‘ldi, majburiy soliqlar va zayomlar davlat zayomlari bilan almashindi. Buning oqibatida Davlat moliyasining murakkab tizimi vujudga keldi. Hozirgi vaqtda davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini amalga oshirishda Davlat moliyasi katta ahamiyatga ega. U xalqning moddiy va manaviy turmush farovonligini oshirish, davlat organlarini mablag‘ bilan taminlash, mamlakat iqtisodiyotini o‘stirish, xalq xo‘jaligini, ijtimoiy sohani moliyalashtirish, iqtisodiyotni investitsiyalash, aholini ijtimoiy himoya qilish, milliy xavfsizlikni taminlash, davlatni idora qilish va boshqarishda etakchi vosita hisoblanadi. Mavjud barcha korxonalar va xalq xo‘jaligi tarmoqlari moliyasi Davlat moliyasi va moliya tizimi zaxiralarining asosiy manbaidir. “Davlat moliyasi tizimi” atamasiga murojaat qilishdan avval “tizim” degan tushunchaga oydinlik kiritaylik. Turli lug‘atlarda “tizim” so‘ziga “vazifasi jihatidan bir turdagi tashkilotlar yig‘indisi, yoki tashkiliy jihatdan birlashtirilgan muassasalar yig‘indisi, yoki ijtimoiy tuzum shakli” deb ta’riflar berilgan. Moliya tizimi ko‘proq “moliyaviy tashkilotlar yig‘indisi”, “turli xil moliyaviy 6 munosabatlar yig‘indisi”, “moliyaviy bozorlar yig‘indisi” sifatida qaraladi. Lekin bu ta’riflar vazifa “jihatidan umumiy bo‘lgan va tashkiliy jihatdan yaxlit birlikka uyushgan” degan majburiy talablarga javob bermaydi. Yuqoridagi bobda ta’kidlanganidek, moliya iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni aks ettiradi, bu munosabatlar turli shaklda namoyon bo‘ladi va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, korxonalarda foydaning shakllanishi va ishlatilishi, davlatning qo‘lida soliqlar va boshqa tushumlar evaziga pul fondlarining to‘planishi va taqsimlanishi, aholi daromadlarining shakllanishi va ishlatilishi – bularning barchasi moliyaviy munosabatlarning namoyon bo‘lish shakllaridir. Lekin bu munosabatlarni o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra ma’lum bir sohalar bo‘yicha guruhlash mumkin. Moliyaviy munosabatlarning har bir sohasi esa qator bo‘g‘inlardan iborat. Davlat boshqaruvining turli pog‘onalarida (markaziy va mahalliy darajada) hamda xo‘jalik yuritishning turli sohalarida (ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ishlar bajarish) sodir bo‘ladigan ko‘pqirrali moliyaviy munosabatlarning sohalari va bo‘g‘inlari yig‘indisi mamlakat moliya tizimini tashkil qiladi. Bir turdagi iqtisodiy munosabatlarning murakkab tizimini tashkil qilar ekan, moliya tizimi quyidagi o‘zaro bog‘liq elementlardan iborat: • moliyaviy munosabatlarning sohalari va bo‘g‘inlari yig‘indisi; • har bir bo‘g‘inning ichida tuziladigan pul mablag‘lari fondlari yig‘indisi; • moliyani boshqarish organlari yig‘indisi (1.1.1-rasm). Moliya tizimining muhim elementlaridan biri moliyaviy munosabatlarning sohalari va bo‘g‘inlari yig‘indisidir. Bu munosabatlar bir-biridan farq qiladi, lekin shu bilan birga, ular bir qator umumiy xususiyatlarga egaki, bu holat ularni alohida guruhlarga (bo‘g‘inlarga) birlashtirish imkonini beradi. Iqtisodiy sub’yektlar daromadlarining shakllanish usullariga ko‘ra moliya tizimi quyidagi bo‘g‘inlardan iborat:  davlat (yoki markazlashgan) moliyasi;  xo‘jalik sub’yektlari va uy xo‘jaliklari (yoki markazlashmagan) 7 moliyasi. 1.1.1-rasm. Moliya tizimining elementlari Davlat moliyasi (markazlashgan moliya) deganda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash asosida tuziladigan pul mablag‘lari fondlarining shakllanishi va ishlatilishi yuzasidan kelib chiqadigan moliyaviy munosabatlar tushuniladi. Bu munosabatlar asosida davlat byudjeti, davlatning byudjetdan tashqari maqsadli fondlari kabilar shakllanadi. Ularning mablag‘lari ta’lim (maktabgacha ta’lim muassasalari, umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlari va shu kabilar), sog‘liqni saqlash (davlatga qarashli turli davolash-profilaktika muassasalari), aholini ijtimoiy himoya qilish tadbirlari (turli nafaqalarni to‘lash, ijtimoiy yordam ko‘rsatish), ijtimoiy ta’minot (pensiya ta’minoti, bolalar va qariyalar uylarini saqlash), davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlash va boshqa shu kabi davlat ahamiyatidagi tadbirlarni moliyalashtirishga safarbar qilinadi. Markazlashmagan moliya xo‘jalik sub’yektlari va uy xo‘jaliklariga tegishli pul fondlarini shakllantirish va ishlatish bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlarni byudjet fondari hududiy markazlashmagan tarmoqqa tegishli markazlashgan maqsadli dasturlarni bajarishga mo‘ljallangan Xarakteriga ko‘ra Markazlashish darajasiga ko‘ra Moliyani boshqarish organlari yig‘indisi Pul mablag‘lari fondlari yig‘indisi Moliyaviy munosabatlarning sohalari va bo‘g‘inlari yig‘indisi Moliya tizimining elementlari 8 aks ettiradi. Bu sub’yektlarning ixtiyorida barcha majburiy to‘lovlarni to‘lab bo‘lgandan keyin qolgan daromad(foyda)dan ishlab chiqarish ehtiyojlarini hamda xodimlarning ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan turli xil fondlar tuziladi. Bu fondlarning mablag‘lari asosiy vositalar va aylanma mablag‘larni to‘ldirishga, yangi texnika va texnologiyalarni o‘zlashtirish va joriy etishga, xodimlarni moddiy rag‘batlantirishga va shu kabi markazlashmagan tadbirlarni moliyalashtirishga safarbar qilinadi. Yuqorida bayon qilinganlar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, davlatning ixtiyorida (davlat byudjeti va davlatning maqsadli fondlarida) markazlashgan tarzda shakllangan moliyaviy resurslar markazlashgan fondlarni, xo‘jalik sub’yektlari tasarrufida shakllangan resurslar esa markazlashmagan fondlarni tashkil qiladi. Shunday qilib, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ishlatish mexanizmiga ko‘ra moliya tizimining uchta muhim sohasini ajratib ko‘rsatish mumkin: • davlat moliyasi; • korxonalar, tashkilotlar va muassasalardan iborat bo‘lgan xo‘jalik sub’yektlari moliyasi; • uy xo‘jaliklari moliyasi. Davlat moliyasi tizimining tarkibiy tuzilishini quyidagicha tasvirlash mumkin (1.1.2-rasm): Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra davlat moliyasi – davlatning va uning mulkidagi davlat korxonalarining ixtiyorida moliyaviy resurslarning shakllanishi va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, jamiyat a’zolarining ortib borayotgan ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish, mamlakat mudofaasi va davlat boshqaruvini ta’minlash bo‘yicha xarajatlarning amalga oshirilishi bilan bog‘liq 9 bo‘lgan, yalpi ichki maxsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash asosida sodir bo‘ladigan pul munosabatlari yig‘indisidir. 1.1.2-rasm. Davlat moliya tizimining tarkibiy tuzilishi Davlat moliyasi sohasida sodir bo‘ladigan pul munosabatlarining sub’yektlari bo‘lib davlat (hokimiyatning tegishli organlari timsolida), yuridik shaxslar (korxona, tashkilotlar, birlashmalar, muassasalar timsolida) va jismoniy shaxslar (aholi) ishtirok etadilar. Davlat moliyasining iqtisodiy mazmuni bir xil emas: uning tarkibida alohida bo‘g‘inlarni ajratib ko‘rsatish mumkin, ularning har biri o‘ziga xos funktsiyalarni bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilar kiradi: davlat byudjeti; davlatning byudjetdan tashqari maqsadli fondlari; davlat krediti; davlat korxonalari moliyasi. Har bir bo‘g‘inning turlicha funktsional tayinlanishga ega ekanligidan foydalanib, davlat keng ko‘lamli iqtisodiy va ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatadi, tarmoq va hududiy muammolarni xal qiladi. Davlat moliyasining bosh va markaziy bo‘g‘ini davlat byudjetidir. Davlat byudjeti – davlatning markazlashgan pul fondi bo‘lib, asosan yuridik va jismoniy shaxslarning soliqlari va majburiy to‘lovlari evaziga shakllanadi va davlatning turli vazifalari va funksiyalarini moliyaviy ta’minlashga yo‘naltiriladi. Davlat byudjeti davlatning qonun kuchiga ega bo‘lgan asosiy moliyaviy Davlat korxonalari va tashkilotlari moliyasi Davlat moliyasi тизими Davlat krediti Davlat byudjeti Davlatning maqsadli va byudjetdan tashqari jamg‘armalari 10 rejasi hisoblanadi. Byudjet hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan tasdiqlanadi. Davlat moliyasining muhim bo‘g‘inlaridan yana biri – davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalari bo‘lib, ular jamiyatning ayrim ehtiyojlarini mablag‘ bilan ta’minlash maqsadida davlat tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ishlatish shakli hisoblanadi. Bu fondlarning asosiy tayinlanishi maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa qator manbalar hisobidan davlatning aniq maqsadli tadbirlarini moliyalashtirishdan iborat. Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning turlari, maqsadli tayinlanishi, ularga egalik qilish huquqi, amal qilish davomiyligi turlicha bo‘lishi mumkin. U yoki bu fondni tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilishda davlat va jamiyat taraqqiyoti oldida turgan vazifalarning ustuvorligi muhim ahamiyatga ega. Davlat byudjeti tarkibida konsolidatsiyalashgan fondlar davlat maqsadli jamg‘armalari deb ataladi. Bu fondlarning xususiyati shundaki, davlat byudjetida defitsit yuzaga kelganda ularning ijbiy qoldig‘i byudjet defitsitini qoplashga safarbar etilishi mumkin. Shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarning joriy faoliyatida kassaviy uzilishlar bo‘lgan hollarda davlat byudjetidan byudjet dotatsiyalari berilishi yoki boshqa shakldagi moliyaviy yordam ko‘rsatilishi mumkin. Davlat krediti – davlat bilan (uning hokimiyat va ijroiya organlari timsolida) yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari o‘rtasidagi muddatlilik, qaytishlilik va to‘lovlilik asosida pul mablag‘larining harakati bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir. Bu munosabatlarda davlat qarz oluvchi, qarz beruvchi (kreditor) yoki olingan (berilgan) qarzlar bo‘yicha garant (kafil) sifatida ishtirok etadi. Davlat korxonalari moliyasi davlat moliyasining o‘ziga xos bo‘g‘ini bo‘lib, bunda u YaIMning birlamchi taqsimotida bevosita ishtirok etadi. Davlat korxonasi ustav kapitalining shakllanishida byudjet mablag‘lari, boshqa davlat korxonalarining badallari, markazlashgan fondlar va vazirliklar, mahkamalar, uyushmalar qoshida tuziladigan rezervlari asosiy moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi. 11 Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o‘rin egallaydi.Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo‘lida katta hajmdagi moliyaviy resurslar to‘planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlatmanfaatlariniinobatga olgan holda ustuvor yo‘nalishlar uchun moliyaviy resurslarni jamlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ustuvor yo‘nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda iqtisodiyot yetakchi tarmoqlarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet ajratmalarining hajmi oshiriladi.Boshqa hollarda esa, o‘sha sektorlardan mablag‘larni davlat byudjetiga olishda qulay sharoit yaratiladi. Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlari rivojlanishida asosiy manba rolini ham o‘ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo‘lsa, uning paydo bo‘lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Faoliyat ko‘rsatayotgan subyektlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv omillarning ta’siri ostida ayrim subyektlarning o‘z moliyaviy resurslari ularning sog‘lom faoliyat ko‘rsatishi uchun yetarli bo‘lmay qolganda chetdan mablag‘ jalb qilishga ehtiyoj tug‘iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida davlat byudjeti mablag‘lari subyektlarning o‘z manbalari, tarmoq ichidagi resurslar, bank kreditlaridan so‘ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida foydalaniladi. Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:  moliyaviy resurslarga bo‘lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;  moliyaviy resurslarga bo‘lgan qo‘shimcha ehtiyojni mavjud byudjet resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o‘tkazish yo‘li bilan qondirish. Bunday 12 imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o‘zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to‘liq o‘zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;  qo‘shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va boshqalar. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qaytaqurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir. Notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi xo‘jalik subyektlari moliyasining muhim bo‘g‘inlaridan biridir. Ularning asosiy faoliyati tijorat foydasini olishga emas, balki jamiyat a’zolarining turli-tuman ijtimoiy (ijtimoiy-madaniy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa) ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Bu tashkilotlar o‘zining notijorat faoliyatini amalga oshirish chog‘ida tijorat faoliyati bilan ham shug‘ullanishi mumkin, lekin aksariyat hollarda ushbu faoliyatdan olingan daromadlar ularning nizom faoliyatini to‘laqonli bajarishga yo‘naltiriladi. Ularga ijtimoiy-madaniy sohaning keng tarmoqli muassasalari (bolalar bog‘chalari, umumta’lim maktablari, poliklinikalar, qishloq vrachlik punktlari, bolalar va nogironlar uylari), turli darajadagi davlat boshqaruvi organlari, milliy xavfsizlik, ichki ishlar, jamoat tartibini saqlash muassasa va tashkilotlari, ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot organlari kiradi. Odatda bu tashkilotlarning aksariyati davlat tomonidan kafolatlangan xizmatlarni ko‘rsatadi (bu xizmatlar jamiyatga bepul ko‘rsatiladi), bu esa ular moliyasining xususiyatlarini 13 belgilab beradi, ya’ni ular moliyaviy resurslari manbalari ichida davlat mablag‘lari (davlat byudjeti va davlat maqsadli fondlari) asosiy o‘rinni egallaydi. Lekin bozor sharoitida notijorat tashkilotlari moliyaviy resurslarining manbalari nobyudjet va nodavlat manbalar (pullik xizmatlar ko‘rsatish, bino va inshootlar ijarasidan tushumlar, homiylik va hayriya yordamlari, imtiyozli kreditlar, grantlar va boshqalar) evaziga kengayib bormoqda. Jamoat tashkilotlari moliyasi siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy taraqqiyot, fan, madaniyat, din, ekologiya va hayotning boshqa sohalarida o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini hamkorlikda amalga oshirish maqsadida fuqarolarning erkin birlashishi asosida tashkil topgan ixtiyoriy tuzilmalar - jamoat birlashmalari moliyasidir. Jamoat tashkilotlariga kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, olimlar jamiyatlari, ayollar, yoshlar va bolalar tashkilotlari, faxriylar va nogironlar jamiyatlari, ilmiy, texnikaviy, madaniy- ma’rifiy, jismoniy tarbiya va sport jamiyatlari, ijodiy uyushmalar, turli maqsadlardagi jamg‘armalar, diniy tashkilotlar va fuqarolarning boshqa birlashmalari kiradi. Jamoat tashkilotlari moliyasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular moliyaviy resurslarining shakllanish manbalari bo‘lib jamiyat a’zolarining a’zolik badallari, ta’sischilar tomonidan bir martalik yoki muntazam tushadigan tushumlar, fuqarolarning ixtiyoriy pullik va mulkiy badallari va ehsonlari, tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar (foyda), qonunchilikda ko‘zda tutilgan hollerda davlat byudjeti mablag‘lari (masalan, siyosiy partiyalarga, ijtimoiy harakatlarga moliyaviy yordamlar) xizmat qiladi, moliyaviy resurslarining ishlatish yo‘nalishlari esa jamoat tashkilotlarining nizomlari bilan belgilab qo‘yilgan maqsad va vazifalarni bajarishni ko‘zda tutuvchi nizom faoliyatidir. Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o‘rin egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo‘lida katta hajmdagi moliyaviy resurslar to‘planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat manfaatlarini inobatga olgan holda iqtisodiyot va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari uchun moliyaviy 14 resurslarni jamlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.Ustuvor yo‘nalishlar uchun davlatbyudjetiyordamida moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet ajratmalarining hajmi oshiriladi. Boshqa hollarda esa, o‘sha sektorlardan mablag‘larni davlat byudjetiga olishda qulay sharoit yaratiladi. Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham o‘ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo‘lsa, uning paydo bo‘lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Faoliyat ko‘rsatayotgan subyektlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv omillarning ta’siri ostida ayrim subyektlarning o‘z moliyaviy resurslari ularning sog‘lom faoliyat ko‘rsatishi uchun yetarli bo‘lmay qolganda chetdan mablag‘ jalb qilishga ehtiyoj tug‘iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida davlat byudjeti mablag‘laridan iqtisodiy subyektlarning o‘z manbalari, tarmoq ichidagi resurslar, bank kreditlaridan so‘ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida foydalaniladi. Iqtisodiy subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:  moliyaviy resurslarga bo‘lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;  moliyaviy resurslarga bo‘lgan qo‘shimcha ehtiyojni mavjud byudjet resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o‘tkazish yo‘li bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o‘zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to‘liq o‘zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;  qo‘shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash 15 va boshqalar. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolaming o‘z-o‘zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir. 16 2. Davlat molıyasını boshqarısh Davlat moliyasini boshqarish masalalari iqtisodiyot va moliya nazariyasida markaziy o‘rinni egallaydi. Iqtisodiyotni va davlat moliyasini boshqarishdagi muammolar shundan iboratki, bozor xo‘jaligi o‘zini o‘zi tartiblovchi va rivojlantiruvchi tizim (bozorning “ko‘rinmas qo‘li”) bo‘lishiga qaramasdan, hech qachon davlat aralashuvisiz samarali ishlamagan. Tarixiy taraqqiyotdan ma’lumki, umuman olganda, kapitalistik bozor xo‘jaligining yuzaga kelishi faol davlat aralashuvi bilan birga sodir bo‘lgan. Masalan, 1563-yilda ingliz qirolichasi Yelizaveta I milliy baliqchilikni qo‘llab-quvvatlash va unga bo‘lgan talabni oshirish maqsadida o‘z xizmatkorlariga haftasiga 2 marta go‘sht mahsulotlarini iste’mol qilishni ta’qiqlagan3. 1666-yilda esa Angliyada jun mahsulotlarini sotish bilan bog‘liq qiyinchiliklarni tugatish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, dafn etilayotgan marhumlarni jun matodan bo‘lgan liboslarda dafn etish majburiy qilib qo‘yildi. Bu qonunni buzganlarga 5 funt-sterling miqdorida jarima belgilandi. Aksariyat hozirgi zamon iqtisodchi-olimlarining fikricha, bozorning “ko‘rinmas qo‘li” davlatning “ko‘rinadigan qo‘li” bilan to‘ldirilib turishi kerak. Bu borada kelishmovchiliklar, qarama-qarshi fikrlar yuzaga kelishining sababi – bu aralashuvning qay darajada bo‘lishi bilan bog‘liq, lekin davlatning tartiblovchi prinsipi asosan ko‘pchilik olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Bunday 3 Экономическая история зарубежных стран: учебное пособие / Т.М.Тимошина; под ред. проф. М.Н.Чепурина. – 9-ое изд., стер. – М.: Юстицинформ, 2013. -504 стр. 17 yakdillikning asosiy sababi shundaki, olimlarning fikriga ko‘ra, bozor o‘z-o‘zidan mavjud iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning barchasini hal qila olmaydi. Misol uchun, monopoliya sharoitida o‘z-o‘zini tartiblash raqobatni rivojlantira olmaydi, bu esa tovarlar ma’lum turlari narxining oshishiga olib keladi va natijada aholi daromadlari iqtisodiyotning alohida bir sektorida ushlanib qoladi. Bunday hollarda bozor mexanizmi samarasiz ishlay boshlaydi va iqtisodiy tanglik davrida iqtisodiyotni barqarorlashtirishda bozor mexanizmi sust qatnashadi. Shuning uchun, iqtisodiyotni tartiblovchi qo‘shimcha mexanizmlarni ishlab chiqish ehtiyoji tug‘iladi. Ana shunday mexanizmlardan biri – bu davlatning iqtisodiyotni tartiblovchi unsurlari – dastak va vositalaridir. Ana shu dastak va vositalar ichida davlat byudjeti asosiy o‘rinni egallaydi. Davlat byudjeti davlatning qo‘lidagi iqtisodiyot va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solish quroli bo‘lish bilan birga, iqtisodiy kategoriya sifatida muayyan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisini tashkil etadi, bu munosabatlarni boshqarish davlat byudjetini va, umuman, mamlakat byudjet tizimini boshqarishda namoyon bo‘ladi. Byudjet tizimini boshqarish quyidagilarni nazarda tutadi:  byudjet tizimining asosiy tamoyillariga amal qilgan holda byudjet munosabatlarini boshqarish;  barcha darajadagi byudjetlarni shakllantirish, ko‘rib chiqish, qabul qilish, ijro etish jarayonlarini boshqarish;  byudjet jarayonida ishtirok etuvchi subyektlar, organlar va byudjet mablag‘larini oluvchilar faoliyatini boshqarish. Byudjet tizimini boshqarish ham boshqarish kategoriyasining barcha funksiyalarini bajaradi, ular orqali byudjet tizimini boshqarish oldidagi maqsad va vazifalar amalga oshiriladi. Bu funksiyalar: rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat va rag‘batlantirish.Byudjet tizimini boshqarish tushunchasi subyektiv tushuncha bo‘lib, u alohida vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi, ularning vakolatlari O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, tegishli boshqaruv organlari 18 Nizomlari va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilab berilgan. Byudjet tizimini boshqarish obyektlari bo‘lib byudjet munosabatlari, byudjetning daromadlar bo‘yicha shakllanishi va xarajatlar bo‘yicha bajarilishi, byudjetlararo munosabatlar va shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy pul munosabatlari, shuningdek, byudjet tashkilotlarining byudjetdan ajratilgan mablag‘laridan foydalanish asosidagi xo‘jalik-moliyaviy faoliyati hisoblanadi. Byudjet tizimini boshqarish subyektlari esa bevosita shu munosabatlarni boshqarish, tashkil etish, muvofiqlashtirish va nazorat qilishda ishtirok etuvchi muayyan vakolatlarga ega bo‘lgan davlatning qonunchilik-ijroiya institutlari – boshqaruv organlaridir. Byudjet tizimini boshqarish subyektlarini, byudjet tizimini boshqarishdagi vakolatlariga ko‘ra, quyidagicha guruhlash mumkin: 2.2.1-rasm. Byudjet tizimini boshqarish subyektlarining guruhlanishi Byudjet tizimini boshqarish organlarining vakolatlari, funksiya va vazifalari O‘zbekiston RespublikasiByudjet Kodeksi, tegishli organlarning nizomlari va Byudjet tizimini boshqarish organlari Vakillik hokimiyati organlari Mahalliy hokimiyat vakillik organlari: Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar depulatlar Kengashlari Oliy vakillik hokimiyati organi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Ijroiya hokimiyati organlari Ijroiya hokimiyatining mahalliy organlari: Viloyatlar, Toshkent shahar, tuman va shaharlar hokimliklari; Markaziy ijroiya organlarining hududiy va mahalliy bo’linmalari Ijroiya hokimiyatining markaziy organlari: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki O’zbekiston Respublikasi Soliq Qo’mitasi O’zbekiston Respublikasi Bojxona Qo’mitasi 19 boshqa me’yoriy hujjatlar bilan belgilab beriladi O‘zbekiston RespublikasiByudjet Kodeksida quyidagi davlat hokimiyati organlari va joylardagi davlat hokimiyati organlarining byudjet tizimini boshqarish sohasidagi vakolatlari tegishli moddalarda belgilab berilgan:  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining byudjet sohasidagi vakolatlari;  O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasining byudjet sohasidagi vakolatlari;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining byudjet sohasidagi vakolatlari;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining byudjet sohasidagi vakolatlari;  O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining byudjet sohasidagi vakolatlari;  Hududiy moliya organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari;  Byudjet mablag‘larini taqsimlovchilarning byudjet sohasidagi vakolatlari;  Byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag‘lari oluvchilarning byudjet sohasidagi vakolatlari;  Davlat maqsadli jamg‘armalarini taqsimlovchi organlarning byudjet sohasidagi vakolatlari. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining byudjet sohasidagi vakolatlari quyidagilardan iborat:  Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarini, tumanlar va shaharlar byudjetlarini tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq ko‘rib chiqadi va qabul qiladi; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningdavlat moliyasini 20 boshqarishdagi vakolatlari:  davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;  Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish hamda tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;  byudjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;  byudjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga taqdim etadi;  davlat boshqaruvi organlarining Davlat byudjetini va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi;  Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi;  o’tgan moliya yili uchun Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit o’tkazish hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;  Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi;  moliya yili mobaynida Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi;  O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi 21 mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlarni tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq har chorakda ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi;  mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning stavkalarini qonun hujjatlarida belgilangan miqdorlar doirasida belgilaydi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining byudjet sohasidagi vakolatlari quyidagilardan iborat:  tegishli byudjet loyihasini ishlab chiqish va uni ijro etish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;  byudjet so‘rovi olinishiga qarab tegishli byudjetlarning loyihalarini tuzish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi, ularni tayyorlash tartibi va muddatlarini belgilaydi;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti loyihasini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari loyihalarini tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga ko‘rib chiqish va qabul qilish uchun taqdim etadi;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining qarorlariga muvofiq Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari parametrlarini tasdiqlaydi;  moliya yili mobaynida Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari parametrlariga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risidagi takliflarni ko‘rib chiqadi;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi 22 to‘g‘risidagi hisobotlarni Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga tasdiqlash uchun taqdim etadi;  Davlat byudjetiga va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlariga tushumlar to‘liq va o‘z vaqtida tushishi ustidan nazoratni tashkil etadi;  byudjet mablag‘larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni tashkil etadi;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining, tumanlar va shaharlar byudjetlarining qo‘shimcha manbalaridan foydalanish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi;  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan vakolatlar bilan bir qatorda tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlari va Toshkent shahri shahar byudjetining zaxira jamg‘armalari mablag‘laridan foydalanish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi.   23 3. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, uning davlat moliyasini boshqarishdagi vakolatlari Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublikaning markaziy moliya-iqtisodiy organi sifatida O‘zbekiston Respublikasining moliyaviy, narx siyosatini hayotga tatbiq etadi va uning butun hududida moliya, narx-navoni tashkil etish faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasining vazifalari va funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy negiz yaratishni, respublika byudjetini ishlab chiqish va ijro etishni, uning daromad qismi barqarorligini ta’minlashni, valyuta rejasini tuzish va ijro etishni, pul resurslaridan oqilona va tejab sarflashni ta’minlaydi. Moliya vazirligi respublika byudjeti ham daromadlar, ham xarajatlar bo‘yicha ijro etilishi, moliyaviy resurslarni umumrespublika ehtiyojlariga safarbar etish ishlarini tashkil etish uchun javob beradi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari boshqarmalari va bo‘limlari, davlat sug‘urta idoralari, shuningdek, ularga qarashli davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yagona tizimini tashkil etadi. Moliya vazirligi o‘z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar faoliyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki o‘zi tashkil etadigan organlar orqali muvofiqlashtiradi va yo‘naltiradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningdavlat moliyasini boshqarishdagi vakolatlari:  davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi; 24  Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish hamda tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;  byudjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;  byudjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga taqdim etadi;  davlat boshqaruvi organlarining Davlat byudjetini va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi;  Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi;  o’tgan moliya yili uchun Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit o’tkazish hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;  Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi;  moliya yili mobaynida Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi;  O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi. Moliya vazirligi tizimiga kiruvchi organlarni boshqarish jarayonida Vazirlik O‘zbekiston Respublikasining moliyaviy va narx-navo siyosatini amalga oshirishning birligini ta’minlaydi. 2017-yilga qadar Moliya vazirligining byudjet tizimini boshqarish bo‘yicha 25 vakolatlari, asosiy vazifalari va funksiyalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 23-noyabrdagi 553-son qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to‘g‘risidagi Nizom”16 bilan tartibga solinib kelingan. 2017-yilga kelib, respublikadagi barcha moliya organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining soliq-byudjet siyosatiga qat’iy rioya etilishini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarini hamda ijtimoiy sohani barqaror, mutanosib va jadal rivojlantirish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini mustahkamlash, byudjet mablag‘laridan samarali foydalanishga yo‘naltirilgan vazifalari, funksiyalari, ish shakllari va uslublarini qayta ko‘rib chiqish maqsadida 2017-yil 18-martda “Moliya organlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-2847-sonli Qarori17 qabul qilindi. Ushbu qaror bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy bo‘linmalari faoliyatining quyidagi ustuvor vazifalari hamda yo‘nalishlari belgilab berildi: − iqtisodiy o‘sishning barqaror yuqori sur’atlarini, iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning moliyaviy mutanosibligini ta’minlashda, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini to‘liq va o‘z vaqtida bajarishda, yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashda moliya organlarining rolini oshirishga yo‘naltirilgan yagona davlat soliq-byudjet siyosatini amalga oshirish; − iqtisodiyot va aholiga soliq yukini kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash, mineral-xom ashyo, yer-suv hamda boshqa resurslar va uskunalardan oqilona foydalanishda soliq hamda boshqa majburiy to‘lovlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirish yo‘li bilan soliq tizimini izchil takomillashtirib borish, soliq ma’muriyatchiligi samaradorligini oshirish, soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lash tartibini soddalashtirish, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘liq yig‘ilishini ta’minlash maqsadida ularning stavkalarini optimallashtirish; 26 − byudjetlararo munosabatlarni tubdan takomillashtirish, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining daromad bazasini barcha choralar bilan kengaytirish, viloyatlar va tumanlarni subvensiyadan chiqarib, ularning mutanosibligi va o‘zini o‘zi qoplay olishini ta’minlash, hududlar hokimliklari bilan birgalikda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar hamda Toshkent shahrini kompleks va intensiv rivojlantirish asosida davlat byudjetiga qo‘shimcha manbalar jalb etish yuzasidan tizimli ishlarni amalga oshirish, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada to‘liq va samarali foydalanish, hududlar iqtisodiyotini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash; − moliyaviy resurslarni iqtisodiy taraqqiyotning eng ustuvor yo‘nalishlariga, ijtimoiy sohani, ayniqsa qishloq joylarida, jadal rivojlantirishga, maqsadli investitsiya dasturlarini moliyalashtirishga, belgilangan me’yorlarga muvofiq ularni real moliyalashtirish manbalari bilan mustahkamlashga, ushbu asosda kreditorlik va debitorlik qarzlarini kamaytirishga jamlash; − iqtisodiyot bazaviy tarmoqlarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish, qishloq xo‘jaligini moliyaviy qo‘llab- quvvatlashning samarali usul va mexanizmlarini joriy etish, tovarlar va xizmatlarning ayrim turlariga narx va tariflar belgilash tartibini takomillashtirish hamda to‘lov intizomini mustahkamlash; − byudjet tizimidagi byudjet mablag‘laridan maqsadli hamda oqilona foydalanish ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish, qat’iy iqtisod qilish, ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini kamaytirish, nobudgarchilik va talon-torojlikni, maqsadga nomuvofiq chiqimlarni tugatish yuzasidan vazirliklar, idoralar, xo‘jalik subyektlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda keng qamrovli profilaktika ishlarini olib borish; − O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa valyuta nazorati organlari bilan birgalikda valyuta-moliya siyosatining asosiy tamoyillari va usullarini shakllantirish, davlatning valyuta resurslarini ko‘paytirish va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish; 27 − fuqarolarning pensiya ta’minoti sohasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish, Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi daromadlari va xarajatlarining mutanosibligini ta’minlash, Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi tomonidan uning zimmasiga yuklangan vazifalar va funksiyalar, xususan pensiyalar hamda boshqa tegishli to‘lovlarni tayinlash va o‘z vaqtida to‘lash bo‘yicha o‘rnatilgan qoidalarning qo‘llanilishini muvofiqlashtirish hamda ularni nazorat qilish; − sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta munosabatlari barcha qatnashchilarining huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlashga qaratilgan faoliyatini nazorat qilish, buxgalterlik hisobi va hisobotining yagona metodologiyasini shakllantirish va amalga oshirish, auditorlik faoliyatini tartibga solish, mamlakatning moliya bozorlarini rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etish; − davlat moliya siyosati sohasida kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini tashkil etish, Moliya vazirligi, uning markaziy apparati hamda tarkibiy bo‘linmalarining ish shakllarini va usullarini tubdan takomillashtirish, moliya organlari faoliyatida byurokratizm va sansalorlik hollariga yo‘l qo‘ymaslik, inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlariga rioya etilishini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlariga o‘z vaqtida e’tibor qaratish, zimmaga yuklatilgan vazifalarning o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi uchun moliya organlari xodimlarining mas’uliyatini oshirish. Yuqorida nomi keltirilgan Prezident qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to‘g‘risidagi Nizom, Moliya vazirligi va vazirlik markaziy apparatining tashkiliy tuzilmasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Moliya vazirligining, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari moliya bosh boshqarmalarining, shahar hokimliklari moliya bo‘limlarining, tuman va shaharlar hokimliklari moliya bo‘limlarining namunaviy tuzilmalari ham tasdiqlandi. 28 Xulosa Xulosa qilib aytganda, davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining barcha soha va bo‘g‘inlari bilan o‘zaro munosabatlarga kirishadi. Bu munosabatlar quyidagilarda namoyon bo‘ladi:  davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan davlat maqsadli jamg‘armalaridagi vaqtinchalik kassaviy uzilishlar mablag‘ bilan qoplanishi mumkin, o‘z navbatida, davlat maqsadli jamg‘armalarining mablag‘lari davlat byudjetida yuzaga kelgan taqchillikni qoplashning noinflyatsion manbasi bo‘lib xizmat qiladi;  davlat krediti orqali davlat o‘z majburiyatlarini bajarish uchun ichki va tashqi manbalardan qarz oladi, shuningdek mamlakat ichkarisidagi subyektlarga hamda xalqaro moliyaviy munosabatlarning ishtirokchilari bo‘lgan subyektlarga qarz beradi, byudjetning taqchilligini qoplash manbai sifatida ham davlat qarzi maydonga chiqadi, shu munosabatlarda davlat byudjeti bilan davlat moliyasining alohida bo‘g‘ini bo‘lgan davlat krediti o‘rtasida muayyan moliyaviy munosabatlar sodir bo‘ladi;  mamlakat moliya tizimining alohida sohasi bo‘lgan tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar moliyasi orqali davlat byudjetining daromad manbai bo‘lgan qo‘shilgan qiymat, foyda, daromad yaratiladi va ularning qayta taqsimlanishi asosida davlat byudjetiga daromad va tushumlar kelib tushadi, o‘z navbatida, davlat byudjeti mablag‘laridan bu korxonalar resurslarining shakllanishida ma’lum ko‘lamlarda foydalaniladi, buni davlat byudjetining iqtisodiyotga va markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga yo‘naltiril-gan mablag‘lar harakatida ko‘rish mumkin;  ma’lumki, moliya tizimining alohida bo‘g‘ini notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi muassasa va tashkilotlarda sodir bo‘ladigan moliyaviy munosabatlar tashkil qiladi, ularning aksariyati esa turli tarmoq va sohalardagi byudjet tashkilotlari maqomida faoliyat yuritadi, ularning joriy faoliyatini, ayrim hollarda kapital mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qondirish yuzasidan ular bilan davlat byudjeti o‘rtasida byudjet mablag‘larining taqsimlanishi bilan bog‘liq munosabatlar sodir bo‘ladi;  shuningdek, davlat byudjeti bilan uy xo‘jaliklari o‘rtasida ijtimoiy transfertlarning ajratilishi, davlat mablag‘lari bilan mustahkamlangan imtiyozli kreditlarning berilishi yuzasidan muayyan moliyaviy munosabatlar shakllanadi, shu bilan birga uy xo‘jaliklari ham soliqlar, majburiy to‘lovlar, zaym obligatsiyalar sotib olish kabilar bilan davlat byudjet resurslarining shakllanishida ishtirok etadilar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Normativ xuquqiy xujjatlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023 yil 01 may. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” 3. O’zbekiston Respublikasining “Mexnat kodeksi” 2023 yil 30 aprel 4. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet kodeksi 2013 yil 26 dekabr 5. O’zbekiston Respublikasining “Soliq kodeksi” 2019 yil 30 dekabr) 6. O’zbekiston Respublikasining “Buxgaltetriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni. 2016 y. 13 aprel 7. «Davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar tayinlash va tartibi to’g’risida Nizom» O’z.R. AV. tomonidan 2002 yil 8 mayda № 1136-son bilan ruyxatdan o’tgan 8. “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetida turuvchi tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida” Nizom 2010 yilda № 2634-son bilan ro’yxatdan o’tgan. 9. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma O’z.R AV. tomonidan 2010 yil 22 dekabrda № 2169-son bilan ro’yxatdan o’tgan; 10. “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadigan tashkilotlarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo’yicha qoidalar” O’z.R AV. Tomonidan 2011 yil 27 sentyabrda № 2270-son bilan ro’yhatdan o’tgan. Adabiyotlar ro’yxati 1. Mehmonov S.U., Karimova Z.X.,Tursunov A.S. Byudjet tizimi. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. -544 b. 2. Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet hisobi. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya” 2018. 428 b. 3. Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet tashkilotlarida byudjet hisobi. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya” 2019. 329 b. 4. Tuychiyev A.J., Ibragimov K.Sh.Byudjet hisoboti. O’quv qo’llanma. “Iqtisod-Moliya”. – T.: 2018. 254 b. 5. Tashmuxamedova D. Byudjet g’azna ijrosi. O’quv qo’llanma.- T.: “Iqtisod- Moliya”, 2019. 440 b. 6. Жуклинец И.И. Бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях:учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. -М.: Издательство Юрайт, 2016. С.504 7. Опарина С.И., Кришталева Т.И., Гурко А.И. Бюджетный учет и отчетность. Учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. -М.: Издательство Юрайт, 2016. С.347 8. Коренкова С.И. Бюджетный учет и отчетность. Учебное пособие для вузов. –М.: Издательство Юрайт, 2019. С.195 9. Van Helden, G.Jan, Ron Hodges Public Sector Accounting and Budgeting for Non-Specialists 2016th Edition. USA. — 256 p. 10. Tashmuxamedova D. G’aznachilikasoslari. O’quvqo’llanma. T.: “Iqtisod- Moliya”, 2018. 228b. 11. Tuychiyev A., Abidov M. Byudjettasnifi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. «Iqtisod- Moliya». 2018. 200 b. 12. Qasimova G. G’aznachilik. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. «Iqtisod- Moliya». 2015. 472b. 13. Дорофеев В.Г. Казначейская система исполнения бюджета в Республике Беларусь.Учебное пособие.-УП.: Издательство Вышэйшая школа, 2017. Internetsaytlari 14. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi Hukumat portali 15. www.lex.uz– O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi 16. www.mf.uz–O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb-sayti 17. www.stat.uz–O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining rasmiy veb sayti