Moliya va risklar Reja: 1. Riskning mazmun-mohiyati. Risklarni boshqarish. 2. Risk va moliyaviy qarorlar. Uy xo‘jaliklari duch keladigan risklarning turlari. Kompaniyalar duch keladigan risklarning turlari. 3. Riskiy boshqaruvda hukumatning roli. 4. Riskni “o‘tkazish variantlari”: xedjirlash, sug‘urtalash, diversifikatsiya. Risk xavf darajasini aniqlash, uning oldini olish yo‘llarini izlab topish va oqibatida yuz berishi mumkin bo‘lgan zararlarni pasaytirish bo‘yicha chora- tadbirlarni amalga oshirishga oid faoliyatni riskni boshqarish tizimi deb ataladi. Tadbirkorning riskni boshqarish doirasidagi faoliyati o‘z sub’ektining daromadligiga tahdid soluvchi risklarning ta’siridan himoya qilishga yo‘naltirilgan. Riskni oqilona boshqarish sub’ektning uzoq muddatli istiqbolda muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini oshiradi, uning moliyaviy holatining yomonlashish xavfini bir muncha bo‘lsada kamaytiradi. Tadbirkor uchun paydo bo‘ladigan riskni taxminiy bilish zarurdir, lekin buning o‘zi yetarli emas. Muhimi, riskning aniq turi korxona faoliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatayotganligi va qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini aniqlab, uni to‘g‘ri baholay bilish va shundan so‘ng sub’ektining iqtisodiy samaradorligiga ta’sirini hisoblab topishdir. Riskni boshqarish bir-birini to‘ldirib boruvchi bir nechta bosqichlardan iborat bo‘ladi. Riskni boshqarishda eng avvalo yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan uning turlari aniqlanadi, ular tahlil etiladi va zararning kutiladigan darajasi hisoblanadi. Keyingi bosqichda uning oldini olish, ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni pasaytirish yoki sug‘urtalash tadbirlari ishlab chiqiladi va uni boshqarish usullari tanlanadi. Oxirgi bosqichda esa ko‘rilgan zararlarni qoplash, oqibatlarini tahlil etish va bartaraf qilish choralari ko‘riladi. Umuman olganda, riskni boshqarish tadbirkorga resurslardan yanada oqilona foydalanish, javobgarlikni taqsimlash, firma faoliyatining natijalarini yaxshilash va riskning ta’siridan xavfsizligini ta’minlash imkonini yaratiladi. 1-rasm. Tadbirkorlik riskni boshqarish jarayoni Riskni boshqarish jarayonida asosiy e’tibor uni baholashga qaratiladi. Riskni baholash – uning darajasini miqdoriy yoki sifat o‘lchamlari bilan aniqlashdir. Riskning taxminiy ehtimolini aniqlash turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Ilmiy adabiyotlarda tadbirkorlik riskni baholashning 4 usuli keltiriladi: - Statistik usul; - Ekspert usuli; - Analitik usul; - Kombinatsiyalashtirilgan usul. Statistik usulda sub’ektning va tarmoqdagi boshqa turdosh sub’ektlarning bir necha yillik faoliyati davomida yuz bergan tavakkalchilik hodisalari hamda ularning ta’sirida ko‘rilgan zararlarning darajasi o‘rganib chiqiladi. Ekspert usulida ish tajribasi yuqori va mazkur sohada ekspert hisoblangan yuqori malakali mutaxassislarning fikrlari, aniq hisob-kitoblari va tavsiyalari e’tiborga olinadi. Analitik usulda iqtisodiy-matematik usullar, vaziyatli ish o‘yinlari va eo‘timollar nazariyasidagi modellar yordamida tavakkalchilikning darajasiga baho beriladi. Kombinatsiyalashtirilgan usul yuqorida keltirilgan barcha usullarni yoki ulardan bir nechtasini qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy adabiyotlarda risklarni tasniflashning turli xil ko‘rinishlari berilgan. Bizningcha korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida uchraydigan risklarni quyidagi xususiyatlari bo‘yicha tasniflash mumkin. 1. Xo‘jalik faoliyatining shakli yoki yo‘nalishiga ko‘ra: - tadbirkorlik riski; - moliyaviy risk. Tadbirkorlik riski deyilganda asosan mahsulotlar realizatsiyasi va xom ashyolarni sotib olish jarayonlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklar tushuniladi. Moliyaviy risklar deyilganda, korxonalarning boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlarini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan risklarni tushunish mumkin. Bularga misol qilib, korxonalarni tijorat banklari, sug‘urta kompaniyalari, investitsion kompaniyalar, fond birjalari va boshqa moliyaviy muassasalar bilan munosabatlari kiritishimiz mumkin. Korxonalarda moliyaviy risklarni yuzaga kelishiga asosan, inflyatsion omillar, banklarda kreditlarni foiz stavkalari ortib ketishligi, qimmatli qog‘ozlarning narxining tushib ketishligi va boshqa omillar ta’sir qiladi. 2. Namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra barcha turdagi risklar: - sof risklar; - spekulyativ (chayqovchilik) risklarga bo‘linadi. Sof risklar deyilganda, korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida zarar ko‘rishligi yoki hech qanday daromad ololmaslik ehtimolini tushunish mumkin. Spekulyativ (chayqovchilik) risklarda esa, korxonaning ijobiy natijaga yoki bo‘lmasa nol (salbiy) natijaga erishishlik ehtimoli namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, spekulyativ risklar korxonalarning yoki daromad, foyda olishligini yoki zarar ko‘rish ehtimolligini anglatadi. Bundan tashqari tadbirkorlik risklarini yuzaga kelish sohasiga ko‘ra tashqi va ichki risklarga bo‘lib olish mumkin. Korxonalar o‘zlarining xo‘jalik faoliyatini bevosita tashqi muhit bilan bog‘langan holda amalga oshiradilar. Albatta bunday sharoitda korxonalar xo‘jalik faoliyatiga ta’sir qiluvchi tashqi omillarnin har tomonlama chuqur o‘rganish muhim hisoblanadi. Korxonalarda tashqi risklar darajasiga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bularga misol qilib, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy-iqlim risklarini ko‘rsatish mumkin. Tashqi risklarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular tadbirkorlik faoliyati natijalariga ham bevosita, ham bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Albatta, har qanday mulkchilik shaklidagi korxonalarga tashqi riskning ta’siri o‘ta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tashqi risklar ob’ektiv xususiyatga ega bo‘lib, bunday risklarni tartibga solish yoki boshqarish korxona uchun qiyin kechadi. Korxonalar faoliyatida uchraydigan asosiy tashqi risklardan biri bu iqtisodiy risklardir. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi iqtisodiy holatdan kelib chiqadi va korxonalar faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Barchamizga ma’lumki jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizdagi ko‘plab eksportga ixtisoslashgan korxonalar va xorijiy davlatlardagi aksariyat firma va kompaniyalar faoliyatida iqtisodiy riskning yuzaga kelishi kuzatildi. Albatta bunday turdagi risklarni boshqarish yoki tartibga solish nafaqat korxona menejerlariga bog‘liq balki halqaro bozordagi holat va boshqa davlatlardagi iqtisodiy vaziyatlarga ham bog‘liqdir. 1-chizma. Korxonalarda risklarni tasniflash Ichki risklar, korxonaning ichki xo‘jalik faoliyati natijasida yuzaga keladi. Bunday risklarga korxonaning ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlari bilan bog‘liq, xodimlarning malakalari bilan bog‘liq, boshqaruv strategiyasining qanday darajada ekanligi bilan, asosiy vositalarning holati va texnika xavfsizligi bilan bog‘liq holatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni kiritishimiz mumkin. Namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra, tadbirkorlik risklari muntazam yoki nomuntazam bo‘ladi. Muntazam risklar umumiy vaziyat natijasida korxonaning moliyaviy ahvoli o‘zgarishi ehtimoli sifatida ta’riflanadi. Nomuntazam risklar korxonaning ahvoli barqaror saqlangan holda alohida uning moliyaviy ahvoli yomonlashishi ehtimolini bildiradi. Boshqarish imkoniyatiga ko‘ra tadbirkorlik risklari ochiq va yopiq bo‘ladi. Ochiq risklarni tartibga solib bo‘lmaydi. Yopiq risklarni esa boshqarish mumkin. Tadbirkorlik faoliyati natijalariga ta’sir etish darajasiga ko‘ra tadbirkorlik risklarini bir nechta toifalarga ajratish mumkin. Tadbirkorlik riskining darajasi tadbirkor yo‘qotishlariga olib boruvchi voqealar ehtimoli bilan tavsiflanadi. Ular foiz yoki koeffitsiyentlarda ifodalanadi. 2-savol bayoni. Moliyaviy qarorlar qabul qilish har doim risk bilan bog‘liq bo‘ladi. Moliya tizimida aynan riskni boshqarish funksiyasining mavjudligi ham shu bilan belgilanadi. Eng avval uy xo‘jaliklari faoliyatida ko‘p uchraydigan risk turlariga to‘xtalib o‘tsak. Uy xo‘jaliklari faoliyatida ko‘p uchraydigan risk turlari sifatida quyidagilarni keltirib o‘tamiz: - Kasallanish, mehnat qobiliyatini yo‘qotish va o‘lim bilan bog‘liq risk. To‘satdan ro‘y beradigan kasallik yoki o‘lim holati katta harajatlarni yuzaga keltirishi bilan bir paytda, asosiy daromad manbaining yo‘qotilishiga ham sabab bo‘lishi mumkin; - Ishsizlik riski. Ushbu risk turi oila a’zolaridan birining ishsizligi bilan kuzatiladi; - Uzoq vaqt davomida foydalaniladigan iste’mol tovarlariga ega bo‘lish bilan bog‘liq risk. Ushbu risk uy, transport vositasiga ega bo‘lish bilan kuzatilishi mumkin. Misol uchun, yong‘in, o‘g‘rilik, ma’naviy eskirish kabi omillar natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklar; - Boshqa shaxslar oldida yuzaga keladigan mas’uliyat bilan bog‘liq risklar. Bu shaxsning ehtiyotsizligi natijasida boshqa shaxsning sog‘ligi yoki mol-mulkiga yetkazilgan zararni qoplash bilan bog‘liq bo‘lgan risk bo‘lishi mumkin; - Moliyaviy aktivlarga qilingan quyilmalar bilan bog‘liq bo‘lgan risklar. Firma yoki kompaniyalarning asosiy va birinchi faoliyati mahsulotlarni sotish va xizmat ko‘rsatish bo‘lib hisoblanadi. Firmaning har bir faoliyati riskning har xil turlari bilan bog‘liq bo‘ladi, ya’ni risk istalgan biznes faoliyatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Firma faoliyatida kuzatiladigan tadbirkorlik riski uning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan barcha sub’ektlar (aksionerlar, kreditorlar, mijozlar, mol yetkazib beruvchilar, hukumat va b.)ga bog‘liq bo‘ladi. Firmalar faoliyatida kuzatiladigan risklarning asosiy turlarini quyidagilarga ajratish mumkin: - Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan risk; - Ishlab chiqariladigan mahsulot narxining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan risklar (mahsulotga bo‘lgan talab yoki taklifning o‘zgarishi bilan bog‘liq); - Ishlab chiqarish omillari narxining o‘zgarishi bilan bog‘liq risklar (misol uchun, xom ashyo, ish haqining o‘zgarishi va h.k.). Firmaning hajmi va tashkiliy tuzilishi ham riskka moyil bo‘lishi mumkin. Jumladan, oilaviy korxonalar yoki yirik korporatsiyalarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan risklar bir-biridan farqlanadi. 3-savol bayoni. Ma’lumki, mamlakatda barcha darajadagi hukumat organlari riskni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular riskni yo bartaraf etadi, yoki uni qayta taqsimlaydi. Insonlar odatda o‘zlarining ta’sirida yuzaga kelgan vaziyat (urush, atrof-muhitning buzilishi) hamda tabiiy ofatlar natijasida ko‘rilgan zararni qoplashda hukumatdan najot kutadi, moliyaviy yordam ko‘rsatilishini xohlashadi. Ushbu jarayonda hamda iqtisodiyotda davlatning faol ishtiroki u tomonidan kapital quyilmalar bilan bog‘liq risklarni barcha soliq to‘lovchilar o‘rtasida oqilona taqsimlay olishida namoyon bo‘ladi. Hukumat organlari o‘zlarining riskni boshqarish strategiyalarini moliya bozori va moliya tizimining boshqa institutlari orqali amalga oshirishadi. Firma menejerlari ham risklarni xuddi shu tartibda taqsimlashga harakat qilishadi. Moliyaviy xavf (risk)ni boshqarish, boshqa tomondan, moliyaviy kotirovka yordamida boshqariladi. Risklarni boshqarish maqsadi biron bir oldindan tanlangan domenga bog‘liq turli risklarni kamaytirish hisoblanadi. Bu, atrof-muhit, texnologiya, odamlar, tashkilotlar va siyosiy vaziyatlar oqibatida ko‘plab turdagi tahdidlarga aytish mumkin. Risklarni boshqarish turli usullarda va mavjud riskni bartaraf etish, oldini olish yoki riskni kamaytirish mumkinligidir. Bunda texnik omillardan foydalanib, riskni kamaytirish va tahlil qilish hisoblanadi. Risklar bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkilotlar faoliyatining harakterli tomoniga ta’sir qiladi. Risklarni boshqarishning maqsadi ya’ni, mumkin bo‘lgan risklarni boshqarish ularning yuzaga chiqish ehtimolini kamaytirish yoki ularning ta’sirini kamaytirish hisoblanadi. Shuningdek, o‘zaro bog‘langan va faoliyati muntazam takrorlanib turadigan faoliyatlar to‘plamidir. Risklarni boshqarish maqsadi, muammolar va salbiy holatlarni oldini olish, inqirozni oldini olish va kutilajak muammolarni oldini olishdan iborat. Risklarni boshqarish to‘rt bosqichdan, ya’ni riskni aniqlash, baholash, risk tashish (yoki kamaytirish) va risk monitoringidan iborat. Riskning ta’siriga yuqoridagi ikki muhim yo‘nalishdagi uslub yordam bermasa, ya’ni risk darajasi kamaymasa yoki ta’sir doirasi kengayib borsa u holda riskni boshqarishda evristik uslubdan foydalanish mumkin. Bu uslub orqali riskni mantiqiy jihatdan fikrlash, hayotiy tajribalardan xulosa chiqarish va aniq mezonini ishlab chiqish mumkin. Evristik uslubda quyidagi fikrlar asos bo‘ladi: 1. O‘z kapitalingizga nisbatan, ko‘p katta riskli munosabatlarga bormang; 2. Kam daromadli, ko‘p riskli munosabatga borish mantiqqa mos kelmas; 3. Yuzaga kelgan riskli munosabatlarda doimo to‘g‘ri uslub tanlash zarur. Riskni hukumat tomonidan boshqarishning ob’ektiv zarurligi quydagilar bilan tavsiflanadi: Birinchidan, ishonchli texnologiyalar bo‘lishidan qat’iy nazar yengil va og‘ir sanoat zavodlarini operativ boshqarish jarayonida ham xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun juda muhim omil hisoblanadi. Ikkinchidan, bozorlar va tarmoqlarni iqtisodiy erkinlashtirish tufayli rahbarlar tomonidan bosim o‘tkazishi, boshqaruv xodimlari va tashkilotning ham iqtisodiy tejamkorligini oshirish va daromadliligini ko‘paytirish natijasida sohalarida tashkiliy tuzilmasida o‘zgarishlarga olib kelishini oldini oladi. Shu bilan birga operativ ahamiyati xodimlar sonini kamaytirish kabi ish jarayonini sustlashtiruvchi omillardan holi bo‘lishdir. Uchinchidan, kichik va o‘rta kompaniyalar uchun, muayyan qo‘llab- quvvatlash zarurligi shundaki, sanoatning turli tarmoqlarida tajribasizlik tufayli kelib chiqadigan avariyalar risklarni boshqarishning muhimligini ko‘rsatadi. Ba’zan riskni boshqarish xavfsizlik boshqaruvining bir turi sifatida ko‘riladi, lekin amalda risklarni boshqarish xavfi asosiy va muhim qismi hisoblanadi. Bundan tashqari, o‘z ichiga olgan boshqa masalalar xususan boshqarish, moliyaviy xatarlar, eksport va import xavflari tabiiy ofatlar ham risklarni boshqarish jarayonida albatta hisobga olinadi. Ikki xil risklilikni boshqarishning tamoyillarini ko‘rishimiz mumkin: 1. Xavfsizlikni boshqarishni o‘rnatish va natijaga asoslangan tadbirlar bo‘lmasligi kerakligi; 2. Muayyan tashqaridan kutiladigan risk natijalari va shu xavfsizlik tizimlarini ishlab chiqish hamda ta’minlash tamoyili. Riskni boshqarishda xavfning tabiati jihatidan ham tahlil qilinib uni yanada kamaytirish uchun uchun ko‘pgina chora tadbirlar qo‘llaniladi. Riskni boshqarish uslubi Riskli holatlardan voz kechish Yo‘qotish haqida ogohlantirish Sug‘urtalash Zararni qoplash P.V.Zabulin, F.G.Fedutov Riskni boshqarish uslubi Riskni nazorat qilish Riskdan chetga chiqish Zararni qoplash Daromaddan yo‘qotishni minimallashtirish Risk nazoratini uzatish O‘z-o‘zini sug‘urtalash Riskni uzatish D.J.Rechmen, M.X.Meskon Riskni boshqarish uslubi Riskni samarali ta’sir ko‘rsatish usulini tanlash Riskdan qochish Riskni oldini olish Riskni uzatish Risk darajasini pasaytirish Diversifikatsiyalash I.T.Balabanov Qo‘shimcha axborotlarni qabul qilish Limitlashtirish O‘z-o‘zini sug‘urtalash Sug‘urtalash 4-savol bayoni. Diversifikatsiyalash ishlab chiqarish, tijorat va investitsiya faoliyati sohalarida riskning darajasini kamaytirish imkonini yaratadi. Uni diversifikatsiyalash quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin: - kapital sarflarni bir nechta faoliyat turlariga bo‘lib sarflash; - har xil turdagi yuqori daromad keltiradigan qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish; - moddiy-texnik ta’minoti bo‘yicha tashqi sheriklarning sonini ko‘paytirish; - turli sigmentlarni o‘amrab olgan bozor va iste’molchilarning talabiga mos tovarlar ishlab chiqarish; - bozor kon’yukturasi va iste’molchilar sigmentiga mos keluvchi turli baho siyosatini yuritish; - yuk tashuvchi turli transport sub’ektlarining xizmatidan foydalanish; - tovar-moddiy zahiralarni bir nechta joyda bo‘lib asrash va hokazo. Moliyaviy faoliyat riski diversifikatsiyasi - uzaro bog‘lik bo‘lmagan moliya operatsiyalari daromadliliga asoslanadi. Mahsulot (ish, xizmat) haridorlari riski diversifikatsiyasi - kredit risklarini minimallashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Real investitsiya dasturlari riski diversifikatsiyasi - asosiy investitsiya loyihasiga nisbatan kamharajatli bulgan loyixalar tanloviga asoslanadi. Valyuta savatchalari riski diversifikatsiyasi - tanlov orqali valyuta risklarini minimallashtirishni nazarda tutadi. Qimmatli kog‘ozlar portfeli riski diversifikatsiyasi - portfelning daromadliligini kamaytirmagan xolda investitsiya risklarini minimallashtirishga yunaltirilgan buladi.