MOLIYANING MOHIYATI VA VAZIFALARI. MOLIYA TIZIMI
Har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi eng avvalo davlat,
uning turli mintaqa va hududlari, iqtisodiyotning tarmoq va sohalari, ishlab
chiqarish birliklari, aholi turli qatlamlari o‘rtasidagi pul mablag‘lari oqimining
samarali tashkil etilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday pul oqimlari jamiyat real hayoti
jarayonlarini aks ettirib, mamlakatdagi fuqarolar va yuridik shaxslar o‘rtasida
o‘zaro iqtisodiy munosabat va aloqalarni o‘rnatadi. Davlat korxona va tashkilotlar,
turli moliyaviy muassasalar, aholi bilan olib boriladigan o‘zining barcha
vazifalarini aynan moliya mexanizmi orqali amalga oshiradi. Moliya milliy
iqtisodiyot va aholi farovonligining o‘sishini aks ettirib, korxonalar ishlab
chiqarish xarajatlarining pasayishi va ularning jahon bozoridagi
raqobatbardoshligining oshishini rag‘batlantiradi, ishlab chiqarish tuzilmasini,
tarmoqlararo va hududiy nisbatlarni shakllantiradi.
Moliya – iqtisodiy kategoriya sifatida pul mablag‘laridan foydalanish va
uning harakatini tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar tizimidir.
Uning vositasida turli darajada pul mablag‘lari fondlari vujudga keltiriladi
va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni
qondirish maqsadida taqsimlanadi.
Moliya pul bilan bog‘liq munosabatlar bo‘lib, uning moddiy asosini pul tashkil
qiladi, lekin u pul emas yoki pul bilan bir xil narsa – tushuncha emas.
Bundan ko‘rinadiki, iqtisodiyotning samarali va barqaror ravishda amal qilishi,
yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash maqsadida davlat ko‘plab boshqa iqtisodiy
subyektlar bilan moliyaviy munosabatlarga kirishadi. Moliyaviy munosabatlar –
davlat, mintaqalar, tarmoqlar, korxona va tashkilotlar hamda alohida fuqarolar
o‘rtasida pul mablag‘lari fondlarining harakati bilan bog‘liq holda vujudga
keluvchi iqtisodiy munosabatlar majmui.
Moliyaviy munosabatlarning obyektlari va subyektlari farqlanadi. Moliyaviy
munosabatlarning obyektlari bo‘lib iqtisodiyotning turli darajalarida tarkib
topuvchi va harakat qiluvchi pul mablag‘lari fondlari hisoblanadi. Moliyaviy
munosabatlar subyektlari tarkiban murakkab bo‘lib, ularga barcha tashkilotlar,
korxonalar, yuridik va jismoniy shaxslar, fuqarolar kiradi. Ular orasida doimo
moliyaviy munosabatlar bo‘lib turadi. Bu munosabatlarning asosiylari sifatida
quyidagi munosabatlarni ko‘rsatish mumkin:
- davlatlararo moliyaviy munosabatlar;
- davlat va turli xalqaro tashkilotlar, xorijiy firma va korxonalar
o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar;
- boshqaruvning turli darajalaridagi davlat organlari o‘rtasidagi
moliyaviy munosabatlar;
- davlat va korxonalar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar;
- davlat va jamoat tashkilotlari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar;
- davlat va aholi o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar;
- korxonalararo moliyaviy munosabatlar;
- korxonalar va banklar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar;
- korxona ichidagi xo‘jalik aloqalariga xizmat qiluvchi moliyaviy
munosabatlar va boshqalar.
Moliya iqtisodiyot doirasida o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi vazifalarni
bajaradi:
1)
iqtisodiy jarayonlarni, loyihalar va tadbirlarni pul resurslari bilan
ta’minlash va unga xizmat ko‘rsatish vazifasi;
2)
taqsimlash vazifasi;
3)
rag‘batlantirish vazifasi; 4) nazorat qilish vazifasi.
Jamiyat miqyosidagi iqtisodiy faoliyat turli jarayon va tadbirlarning,
jumladan, mamlakatni boshqarish, mudofaa qobiliyatini ta’minlash, huquq-tartibot
ishlarini yo‘lga qo‘yish, sog‘liqni saqlash, madaniy-ma’rifiy ishlar va
boshqalarning amalga oshirilishini taqozo etadi. Buning uchun eng avvalo ularni
moliyaviy resurslar bilan ta’minlash kerak bo‘ladi. Shunga ko‘ra, moliya iqtisodiy
jarayon va tadbirlarni moliyaviy ta’minlash, ularga xizmat ko‘rsatish vazifasini
bajaradi.
Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida
yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil
qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar,
iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari
o‘rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo‘ladi.
Moliyaning rag‘batlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan mahsulot
qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va
sarflash mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol ustidan nazorat qilish
vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larning moliya
intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo‘lish tizimi, turli soliqlar undirib
olish va mablag‘ bilan ta’minlash tizimi orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar
jamiyatning moliya tizimini tashkil qiladi. Bu tizim davlat va boshqa turli
darajadagi budjetlarni, ijtimoiy, mol-mulk va shaxsiy sug‘urta fondlarini,
davlatning valyuta zaxiralarini, banklar, pul muomalasi, kredit va soliq tizimi,
korxona va firmalar, tijorat va notijorat tuzilmalarining pul fondlarini, boshqa
maxsus pul fondlarining harakatini o‘z ichiga oladi.
Eng avvalo, korxona (tarmoq)lar va umumdavlat moliyasini bir-biridan
farqlash lozim. Korxona va tarmoqlar moliyasi ulardagi takror ishlab chiqarish
jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo‘li bilan ularning moliyaviy
ehtiyojlariga xizmat qiladi. Umumdavlat moliyasi davlat budjetini, ijtimoiy
sug‘urta fondini hamda davlat mol-mulk va shaxsiy sug‘urtasi fondini, soliq
tizimini o‘z ichiga oladi. Davlat pul mablag‘larining asosiy markazlashgan fondi
bo‘lmish davlat budjeti moliya tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib xizmat qiladi.
Davlat budjeti – bu davlat daromadlari va xarajatlar hamda ularni moliyaviy
qoplash manbalarining yillik rejasidir. Davlat daromadlari va xarajatlarining
asosiy qismi davlat budjeti orqali o‘tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar
yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi
ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir.
Davlat budjetining ikki tomoni bo‘lib, bir tomonida budjetga kelib tushadigan
daromadlar tarkibi va ularning manbalari, ikkinchi tomonida esa asosiy
xarajatlarning tarkibi va miqdori o‘z ifodasini topadi.
O‘zbekistonda davlat budjetining tuzilishi, daromadlari va xarajatlarining
tarkibi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (21.1 va 21.2-jadvallar).
Davlat budjeti daromadlarining tarkibiy tahlilidan ko‘rinadiki, bilvosita
soliqlardan budjetga 2019 yilda 46427,2 mlrd. so‘m kelib tushgan. Bu holat shuni
