MOLIYAVIY BOSHQARUV 4.1. Moliyaviy boshqaruvning mazmun-mohiyati «Boshqaruv» atamasi umumiy tarzda ob'ektni rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida unga ongli ravishda ta'sir ko'rsatishni anglatadi. Moliya tizimi doirasida moliyaviy resurslarni qayta taqsim-lash har doim ma'lum bir maqsadlarga erishishga yo'naltirilgan bo'ladi. Bu narsa shakllangan boshqaruv tizimini tashkil etishni taqazo etadi. Shu ma'noda va eng umumiy ko'rinishda boshqaruv sub'ektining boshqaruv ob'ektiga maqsadli yo'naltirilgan ta'siri boshqaruv deyiladi. Davlat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun zarur bo'lgan moliyaviy resurslarni sog'lomlashtirishga qaratilgan munosa-batlar tizimini takomillashtirishi va bu resurslardan samarali hamda oqilona foydalanish ustidan nazoratni yo'lga qo'yishi kerak. Ana shu vazifani bajarish moliyaviy boshqaruv zimmasiga yuklatilgan. Moliyaviy boshqaruv murakkab jarayon bo'lib, boshqariladigan (ob'ektlar) va boshqaruvchi (sub'ektlar) tizimlarning yagonaligidan iboratdir. Boshqaruvchi tizim, bu yerda moliyaviy tashkilotlarning majmuidan iborat bo'lgan moliya tizimini nazarda tutsa, boshqariladigan tizim esa pul munosabatlari majmuidan tashkil topgan moliya tizimini o'z ichiga oladi. Bunda moliyaviy boshqaruv jarayoni bir xil tarzda bo'lmasdan, u faqat ob'ektlarni boshqarishni emas, balki boshqaruv sub'ektlarini tashkil qilishni va ularning faoliyatini takomillashtirishni ham o'z ichiga oladi. Moliyaviy boshqaruv ob'ekti sifatida moliyaviy munosabatlar-ning turli ko'rinishlari, shu jumladan, davlatning ijtimoiy tuzumi mamlakatdagi siyosiy kuchlarning nisbati va qayta taqsimlash jarayonlariga ta'sir ko'rsatadigan boshqa omillar bilan belgilanadigan o'ziga xos moliyaviy munosabatlar maydonga chiqadi. Davlat moliyasi, mahalliy moliya va xo'jalik yurituvchi sub'ektlar moliyasida moliyaviy boshqaruv sub'ekti sifatida moliyaviy apparat deb nomla-nuvchi maxsus xizmatlar yuzaga keladi. Davlatning xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va uy xo'jaliklari bilan moliyaviy munosabatlar sohasidagi o'zaro munosabatlari soliq tizimi, kredit munosabatlarini, moliya bozorini tartibga solish, davlatning qo'llab-quwatlash tizimi, pensiya ta'minoti tizimi, ishlovch.i aholining daromadlarini tartibga solish mexanizmi va h.k.lar orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy boshqaruvning maqsadi makroiqtisodiy muvozanatda, byudjet profitsitida, davlat qarzining kamayishida, milliy valyutaning barqarorligi va mustahkamligida, nihoyat, davlat va jamiyat a'zolarining iqtisodiy manfaatlari mushtarakligida namoyon bo'ladigan moliyaviy barqarorlik va moliyaviy mustaqillikni ta'minlashdir. Shunga monand ravishda uning asosiy metodologik prinsiplari quyidagilardan iborat: • pirovard maqsadga bog'liqlik; • xo'jalikdagi barcha tarmoqlarning makroiqtisodiy muvozanatda bo'lishi; • jamiyatdagi barcha a'zolarning manfaatlariga mos kelish; • iqtisodiy qonunlardan foydalanish; • real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarn i hisobga olish. Moliyaviy boshqaruvning aniq metodlari va shakllari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: • moliyaviy rejalashtirish; • bashoratlash; • dasturlashtirish; • moliyaviy tartibga solish; • moliyaviy nazorat; • moliyaviy qonunlarni qabul qilish; • moliyaviy resurslarni jalb qilish metodlari tizimi. Eng umumiy ko'rinishda moliyaviy boshqaruv tizimini 4.1.1-chizmadagidek tasawur qilish mumkin. Moliyaviy boshqaruv tizimi Boshqaruv sub'yt ktlari Ta'sir instrumnentla Boshqaruv ob'yektlari Pirovard maqsad Moliya tizimi Molyaviy siyosat Tizimlar moliyasi Moliyaviy barqarorlik Prezident Boshqaruv Byu djet Makro- Parlament; prinsiplari; fondlarini iqtisodiy Hukumat; Moliyaviy shakllantirish muvozanat; Moliya bashoratlash; va Byudjet vazirligi; Moliyaviy foydalanish rejalarining Davlat soliq dasturlash; bo'yicha profitsiligi; qo'mitasi; Moliyaviy munosabatlar; Davlat Markaziy rejalashtirish; Byudjetdan qarzining bank; Moliyaviy tashqari mavjud Davlat mulk tartibga shakllantirish emasligi; qo'mitasi; solish; va Mustahkam Hisob Moliyaviy foydalanish (barqaror) palatasi va nazorat; bo'yicha milliy boshqalar. Moliyaviy qonunchilik; Moliyaviy munosabatlar. valyuta. 4.1.1-chizma. Moliyaviy boshqaruv tizimi. 4.2. Moliyaviy boshqaruv organlari va ularning vazifalari Moliya tizimini umumiy boshqarish mamlakatning oliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Umumdavlat miqyosida moliyaviy boshqaruv tizimi quyidagi boshqaruv organlaridan tashkil topishi mumkin: • Prezident va Prezident devoni; • Oliy Majlis va moliya, byudjet, soliq va bank masalalari bo'yicha Oliy Majlis palatalarining tegishli qo'mitalari; • Vazirlar Mahkamasi; • Hisob palatasi; • Moliya vazirligi va uning joylardagi, jumladan, G'aznachilik tizimi organlari; • Markaziy bank; • Davlat soliq qo'mitasi; • Davlat bojxona qo'mitasi; • Davlat mulk qo'mitasi; • Qimmatli qog'ozlar bo'yicha komissiya; • Byudjetdan tashqari fondlarning ijroiya idoralari • va boshqalar. Mamlakat Prezidenti (Prezident devoni) moliya tizimi faoliya-tini tartibga soladi, mamlakat byudjetini imzolaydi, Parlament tomonidan qabul qilingan moliyaviy qonunlarga «veto» qo'yish huquqiga ega. Ikki palatadan (Senat va Qonunchilik) iborat bo'lgan Oliy majlis soliqlar, yig'imlar, soliqdan tashqari to'lovlarni belgilaydi, Davlat byudjetini ko'rib chiqadi va tasdiqiaydi. Shuningdek, u Davlat byudjeti ijrosi to'g'risidagi hisobotni ham tasdiqiaydi, moliyaviy qonunlarni (masalan, Soliq kodeksi va boshqalar) qabul qiladi. Bir vaqtning o'zida davlat ichki va tashqi qarzining tegishli darajasini belgilash ham Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy boshqaruvning umumiy boshqaruv organi sifatida Vazirlar Mahkamasi Davlat byudjetini ko'rib chiqadi, moliyaviy boshqaruvning yagona umumiy markazi sifatida ish yuritadi. Davlat moliyaviy nazorat organi sifatida Hisob palatasi moliyaviy boshqaruvga oid quyidagi vazifalarni bajaradi: • hajmi va maqsadga mo'ljallanganligi bo'yicha Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlari daromadlar va xarajatlari o'z vaqtida ijro etilishi ustidan nazoratni tashkil qilish va amalga oshirish; • davlat mablag'larining sarflanish va davlat mulkidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlash; • Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishga ta'sir ko'rsatadigan yoki xarajatlarning Davlat byudjeti hisobidan qoplanishini ko'zda tutadigan davlat hokimiyatining qonunlari va normativ-huquqiy hujjatlarini moliyaviy tahlil qilish; • Davlat byudjetining ijrosi va amalga oshirilayotgan nazorat tadbirlari natijalari to'g'risida Oliy Majlisning Senati va Qonunchulik palatasiga doimiy ravishda ma'lumotlarni taqdim etish; • va boshqalar. Moliyaviy boshqaruvning markaziy organi Moliya vazirligi va uning joylardagi organlari hisoblanadi. U mamlakat miqyosida yagona moliyaviy, byudjet, soliq va valyuta siyosati amalga oshirilishini ta'minlaydi. Moliya vazirligining asosiy vazifalari . quyidagilardan iborat: • yagona davlat moliya siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirish; • Davlat byudjeti loyihasini tuzish va uning ijrosini ta'minlash; • byudjet mablag'lari va byudjetdan tashqari fondlar mablag'lari oqilona va maqsadli ishlatilishi ustidan moliyaviy nazoratni amalga oshirish; • davlat moliyasining barqarorligini ta'minlash va moliyaviy bozorni rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni ko'rish; • mamlakat byudjet tizimini takomillashtirish, bu borada tegishli takliflarni ishlab chiqish va ularni hayotga tatbiq etish choralarini ko'rish; • mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining ustuvor yo'nalishlariga moliyaviy resurslarni to'plash; • Davlat byudjeti va jamlanma byudjetning ijrosi haqida hisobot tayyorlash; • davlat tomonidan qarzlarni olish dasturini ishlab chiqish, davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqarish; • uzoq, o'rta va qisqa muddatli istiqbolga moijallangan mam-lakat taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlarini ishlab chiqish-da ishtirok etish; • iqtisodiyotni moliyaviy sogiomlashtirish va uni tarkibiy jihatdan qayta qurish, mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar, ishlar va xizmatlarni bajaruvchilarning manfaatlarini himoya qiluvchi va qo'llab-quwatlovchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda qatnashish; • mamlakatdagi pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishlari, iqtisodiyotdagi hisob-kitoblar va to'lovlarning ahvolini yaxshilash bo'yicha taklifiarni ishlab chiqishda ishtirok etish; • faol investitsion siyosatni shakllantirish va uni amalga oshirishga yo'naltirilgan choralami ishlab chiqish, davlat investitsiya dasturlari va mamlakat Taraqqiyot byudjetini ishlab chiqish va moliyalashtirishga qatnashish; • moliyaviy rejalashtirish va milliy xo'jalikni moliyalashtirish sohalarida uslubiy rahbarlikni amalga oshirish; • mamlakat moliyaviy resurslar balansini ishlab chiqishda (Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda) faol ishtirok etish; • moliyaviy intizom buzilganda moliyalashtirishni cheklash yoki umuman to'xtatib qo'yish; • va boshqalar. Hozirgi paytda Moliya vazirligining markaziy apparatida quyidagi bosh boshqarmalar va boshqarmalar bo'lishi mumkin: • davlat byudjeti bosh boshqarmasi; • valyuta aktivlari va majburiyatlari bosh boshqarmasi; • hududlar moliyasi bosh boshqarmasi; • agrosanoat majmuini moliyaviy tartibga solish bosh boshqarmasi; • ijtimoiy soha va fanni moliyalashtirish bosh boshqarmasi; • nazorat-taftish bosh boshqarmasi; • investitsiyalar boshqarmasi; • iste'mol bozori va xizmat ko'rsatish sohalarini moliyaviy hamda narx orqali tartibga solish boshqarmasi; • boshqaruv organlarini moliyalashtirish boshqarmasi; • soliq siyosati boshqarmasi; • buxgalteriya hisobi va audit uslubiyoti boshqarmasi; • qimmatli qog'ozlar va moliya bozori boshqarmasi; • moliya institutlari faoliyatini muvofiqlashtirish boshqarmasi; • sanoatning bazaviy tarmoqlari va yoqilg'i-energetika majmui moliyasi boshqarmasi; • mudofaa majmui, huquq-tartibot organlari va boshqa sohalarni moliyalashtirish boshqarmasi; • va boshqalar. Moliya vazirligining muhim bo'linmasi G'aznachilik tizimi bo'lib, u davlat byudjetining kassa ijrosini ta'minlashga mas'uldir. Moliyaviy boshqaruvga bevosita daxldor bo'lgan G'aznachilik tizimining asosiy vazifalari tarkibiga quyidagilar kiradi: • mamlakat byudjeti ijrosini tashkil qilish, amalga oshirish va nazorat qilish; • kassaning yagonaligi prinsipidan kelib chiqib, Xazinachilikning bankdagi hisob varaqlarida bo'lgan byudjet daromadlari va xarajatlarini boshqarish; • davlatning byudjetdan tashqari fondlari moliyaviy ijrosini ta'minlash; • davlat moliyaviy resurslarining hajmlarini qisqa muddatli bashoratlash va ularni operativ boshqarish; • Markaziy bank bilan birgalikda davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqarish va unga xizmat ko'rsatish; • byudjet bo'yicha hukumatning moliyaviy tadbirlari to'g'risida shuningdek, mamlakat byudjet tizimining ahvoli to'g'risida qonun-chilik va ijroiya organlariga hisobot taqdim etish; • va boshqalar. Mamlakatning Markaziy banki moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismi bo'lgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. U Xazinachilik tizimi organlari bilan birgalikda byudjetning kassa ijrosini ta'minlaydi va boshqa kredit institutlari faoliyatini nazorat qiladi. Moliyaviy boshqaruv tizimida Davlat soliq qo'mitasi va uning quyi organlari ham muhim rol o'ynaydi. Ular yordamida soliqlar, yig'imlar va boshqa to'lovlarning to'g'ri hisoblanishi, ularning tegishli byudjet fondlariga to'liq va o'z vaqtida o'tkazilishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Shunga muvofiq ravishda moliyaviy boshqaruvga oid Davlat soliq qo'mitasi va uning quyi organlari quyidagi vazifalarni bajaradi: • byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga soliqlar, yig'imlar va to'lovlarning to'g'ri hisoblanishi, to'liq va o'z vaqtida o'tkazilishi masalalari bo'yicha moliyaviy qonunchilikka qay darajada rioya etilayotganligini nazorat qilish; • soliq to'lovchilarni hisobga olish va ularni tekshirish; • moliya organlariga va xazinachilikka soliqlar va boshqa to'lovlarning haqiqatdagi tushumlari to'g'risida har oyda ma'lumot taqdim etish; • ortiqcha to'langan soliq summalarini va soliq to'lovchilardan noto'g'ri undirilgan jarima va penyalarni egalariga qaytarish bo'yicha tegishli ishlarni amalga oshirish; • va boshqalar. Davlat bojxona qo'mitasi va uning tegishli organlari moliyaviy boshqaruv tizimida o'ziga xos bo'lgan o'ringa ega. Ular bojxona bojlarining o'z vaqtida tushishi uchun mas'ul hisoblanadi. Bu borada quyidagi asosiy vazifalar ularning zimmasiga yuklatilgan: • bojxona organlari tomonidan undiriladigan soliqlar bo'yicha soliq tekshiruvlarini amalga oshirish; • bojxona organlari tomonidan undiriladigan soliqlarni hisoblash va to'lash bilan bog'liq hujjatlarni tekshirish; • soliq qonunchiligini buzganligi yoki unga to'liq rioya qilmaganligi uchun soliq to'lovchilarning bankdagi operatsiyalarini to'xtatib turish; • soliq qonunchiligida ko'zda tutilgan jarima va boqimandalarni undirish; • va boshqalar. O'z navbatida, Davlat mulki qo'mitasi moliyaviy boshqaruvga oid soliqdan tashqari mohiyatga ega bo'lgan daromadlarni (ijara haqi, davlat mulkini sotishdan keladigan daromadlar va boshqalarni) olish maqsadida davlat mulkini boshqarishni tashkil qiladi. Qimmatli qog'ozlar bo'yicha komissiya fond bozori ishtirok-chilari faoliyatini nazorat qilib, byudjet fondiga tushuvchi tushum-larning ortishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. 4.3. Moliyaviy oqimlarni boshqarish Korxonalarningjamg'armalari, daromadlari hamda markazlash-tirilgan va markazlashtirilmagan moliyaviy resurslar fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonidagi pul mablag'lari-ning miqdoriy va sifat jihatidan harakatiga moliyaviy oqim deyiladi. Moliyaviy oqimlarning hajmi ular asosida shakllanishi lozim bo'lgan moliyaviy resurslar fondlarining o'lchamiga bog'liq. Mamlakatning iqtisodiy qudrati qancha kuchli bo'lsa, uning o'sishiga xizmat qiluvchi moliyaviy resurslar fondi va moliyaviy oqimlar hajmi shuncha katta bo'ladi. Moliyaviy oqimlarning sifat jihatdan tavsifnomasi ular shakllantiruvchi moliyaviy resurslar fondining nimaga mo'Ijallanganligi bilan bevosita bog'liq. Masalan, soliqli moliyaviy oqim bilan korxonaning tushumini shakllantiruvchi moliyaviy oqim sifat jihatidan bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun ham ularni boshqarish metodlari ham turlichadir. O'z sifat mazmuniga ko'ra quyidagilarni farqlash maq-sadga muvofiq: • byudjetli-soliqli moliyaviy oqimlar — barcha darajalardagi byudjetlarning mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida vujudga keladi; • tijorat moliyaviy oqimlari — tadbirkorlik xo'jalik sub'ektlari tomonidan amalga oshiriladi; • byudjetdan tashqari moliyaviy oqimlar — notijorat tashkilotlari fondlarini shakllantiradi; Moliyaviy oqimlarni boshqarish funksiyalari quyidagilardan iborat: • qonunchilik — Oliy Majlisning vakolatida; • nazoratchilik (tartibga soluvchanlik) — Hisob palatasi va mamlakatning boshqa nazorat organlari (Moliya vazirligi, soliq, bojxona qo'mitalari va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi; • boshqaruvchanlik — korxona va korporatsiyalar, banklar, soliq organlari, G'aznachilik apparati va Moliya vazirligining hisob-kitob-kassa va boshqa xizmatlari vakolatida; • nazorat-kuzatuv — korxonalarning moliyaviy jihatdan kasodga uchraganligigi