MOLIYAVIY REJALASHTIRISH VATARTIBGA SOLISH 5.1. Moliyaviy rejalashtirish va bashoratlash Наг qanday ijtimoiy-iqtisodiy jarayoniarni boshqarish tizimining asosiy bosqichlaridan bin rejalashtirishdir12. Iqtisodiy adabiyotlarda, eng umumiy shaklda, rejalashtirish istiqbolga yo'naltirilgan qarorlar qabul qilish bo'yicha faoliyat deb talqin qilinadi. «Rejalashtirish» tushunchasining ma'no-mazmunini yanada umumiyroq bo'lgan va xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatini muvofiqlashtirishning ob'ektiv zarurligi va imkoniyatini anglatuvchi «rejalilik» orqali aniqlash mumkin. Haqiqatdan ham rejalashtirish amaliyotda rejalilikni amalga oshirishni, ya'ni muvozanat va mutanosiblikka erishish bo'yicha ongli faoliyatni bildiradi. Shu ma'noda, moliyaviy resurslarning muvozanatini va mutanosibligini ta'minlashga qaratilgan faoliyatga moliyaviy rejalashtirish deyiladi. Bunda muvozanat davlat ixtiyorida bo'lgan moliyaviy resurslar va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning ixtiyorida qolgan daromadlar o'rtasidagi optimal nisbatni bildiradi. Mutanosiblik esa korxonalar, xo'jalik tarmoqlari, mintaqalar va davlat sub'ektlari bo'yicha daromadlarning soliq to'languncha va soliq to'langandan keyingi miqdorlari o'rtasidagi oqilona nisbatdan iborat. Ana shu nisbatni ko'paytirish yoki kamaytirish orqali davlat ularning rivojlanishini rag'batlantirish yoki cheklab qo'yishi mumkin. Umumiy va oddiy ko'rinishda, moliyaviy rejalashtirish deyilganda moliyaviy rejalarni tuzish va amalga oshirish jarayoni nazarda tutiladi. Moliyaviy rejani, xuddi uni ishlab chiqish, yaratish yoki tuzish jarayoni kabi moliyaviy ko'rsatkichlarni ijodiy tahlil qilish, umumlashtirish va o'zaro bog'lash tizimi sifatida qarash kerak. Amaliyotda tez-tez foydalaniladigan rejalashtirish ma'lumotlarini, masalan, korxona faoliyatining shakliy modelini ishlab chiqish va shu asosda moliyaviy ko'rsatkichlarning rejali tizimini aniqlashni, moliyaviy rejalashtirishning ishchi tizimi sifatida qarash mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, moliyaviy rejalashtirish jarayonida u yoki bu sub'ekt faoliyat ko'rsatishi moliyaviy ta'minlanishining hayotiychanligini oshiruvchi xilma-xil omillar inobatga olinishi kerak. «Moliyaviy rejalashtirish» tushunchasi o'z ichiga quyidagilarni oladi: • taraqqiyotning asosiy tendensiyalarini aniqlash va moliyaviy tahlil qilish; • jalb qilingan mablag'lar va vaqtincha bo'sh turgan mablag'larni joylashtirish menejmenti; • firma ichidagi moliyaviy natijalar va pullarni rejalashtirish, hisobga olish va nazorat qilish texnologiyasi; • investitsion menejment; • kapitallar menejmenti; • faoliyatning boshqa ko'rinishlari (trast, faktoring, lizing va boshqalar). Quyidagilar moliyaviy rejalashtirishning asosiy vazifalari hisoblanadi: • ishlab chiqarish, investitsion va moliyaviy faoliyatlarni kerakli bo'lgan moliyaviy resurslar bilan ta'minlash; • pul mablag'larini iqtisod qilib, tejab-tergab foydalanish hisobidan korxonaning foydasini oshirish bo'yicha ichki imkoniyatlarni qidirib topish; • kapitalni samarali joylashtirish yo'llarini aniqlash, undan oqilona va samarali foydalanishni baholash; • kontragentlar bilan optimal moliyaviy munosabatlarni o'rnatish; • korxonaning moliyaviy ahvoli, to'lovga qobilligi va kreditga layoqatliligi ustidan nazorat o'rnatish. Bozor munosabatlariga o'tilganiga qadar moliyaviy rejalashtirishning mazmuni korxonalarda sof operativ vazifalami — markazlashtirilgan iqtisodiyot amal qilganligi uchun yetarli darajada formal bo'lgan korxonalarning besh yillik moliyaviy rejalaridagi ko'rsatkichlami ishlab chiqish, istiqbolga mo'ljallangan rejalarning loyihasini baholash, korxonaning yillik moliyaviy rejalarini tuzish kabilarni hal etishga qaratilgan edi. Bunday amaliyotning hukm surganligi korxona moliyaviy xizmatlarining obro'yiga obro' qo'shmas, chunki ularga hech narsa bog'liq emas edi. Bozor iqtisodiyotida moliyaviy xizmatlarning roli tubdan o'zgardi. Ular korxona rivojlanishini faol va ta'sirchan boshqaradi va bir vaqtning o'zida, shu rivojlanishning yo'nalishi va sifatini nazorat qiladi. Hozirgi sharoitdagi moliyaviy rejalashtirish barcha zaruriy harakatlarni oldindan ko'zda tutishgina (ko'ra bilishgina) emas. Bu tegishli ishlarni amalga oshirish jarayonida yuzaga chiqishi mumkin bo'lgan har qanday kutilmagan holatlarni ko'ra olish qobi-liyati hamdir. Albatta, xo'jalik yurituvchi sub'ekt o'z faoliyatidagi barcha risklarga barham beraolmaydi. Lekin u ana shuday vaziyat-larni oldindan ko'ra bilish yordamida samarali boshqarish imko-niyatiga ega. Moliyaviy rejalashtirish amaliyotida quyidagi asosiy metodlardan foydalanish mumkin: • iqtisodiy tahlil metodi; • normativ metod; • balansli hisob-kitoblar va pul oqimlari metodi; • ko'p variantlilik metodi; • iqtisodiy-matematik modellashtirish metodi; • va boshqa metodlar. Moliyaviy rejalashtirish jarayonining quyidagi asosiy bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin: • xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatining moliyaviy natija-larini tadqiq etish; • operativ rejalarning o'zgarishi asosida moliyaviy hisobotlarning bashorat variantlarini ishlab chiqish; • o'z reja topshiriqlarining bajarilishini ta'minlash uchun xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy resurslarga bo'lgan aniq ehtiyoj-larini aniqlash; • moliyalashtirish manbalari (shu jumladan, ichki va tashqi manbalarning) va ularning tarkibiy tuzilishini bashoratlash; • xo'jalik yurituvchi sub'ektlar moliyasini boshqarish tizimini yaratish va uni qo'llab- quwatlash; • shakllantirilgan rejalarni operativ o'zgartirish tartibini ishlab chiqish. Moliyaviy rejalashtirishning ikki turi bo'lishi mumkin: • strategik moliyaviy rejalashtirish; • joriy moliyaviy rejalashtirish. Strategik moliyaviy rejalashtirish o'z ifodasini strategik moliyaviy rejalarda topadiki, u tashqi va ichki muhitda o'zgarayotgan xo'jalik yuritish sub'ekti moliyaviy taraqqiyotining ko'p variantli bashorati-dan iboratdir. Strategik moliyaviy reja, hech bo'lmaganda, quyidagi savollarga aniqjavob bermog'i lozim: • xo'jalik yurituvchi sub'ekt uchun talab qilinadigan kapitalning o'lchami qanday, u qaysi manbalar hisobidan va qanday muddatlarda jalb qilinadi? • bu kapitaldan qanday qilib foydalaniladi? • o'z kuchiga ishongan holda xo'jalik yurituvchi sub'ekt rivojlanishi mumkinmi? Agaryo'q bo'lsa, moliyaviy resurslarni jalb qilishning manbalari qanday? • xo'jalik yurituvchi sub'ekt pul mablag'lari tushumi, ishlab chiqarishning rentabelligi va investitsiyalar daromadligining qanday darajalariga chiqishi mumkin va qay muddatlarda? O'z navbatida, joriy moliyaviy rejalashtirishning asosiy funksiya-lari quyidagilardan iborat: • ishlab chiqarish, investitsion, marketing, ilmiy-loyihaviy va qidiruv faoliyatlarini hamda ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan moliyaviy resurslarning hajmi va manbalarini aniqlash; • mahsulotni (ishni, xizmatni) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish tannarxini rejalashtirish; • pul oqimlarini rejalashtirish; • butun xo'jalik yurituvchi sub'ekt doirasida foydani rejalashtirish; • investitsiya daromadliligini rejalashtirish. Moliyaviy rejalashtirish mamlakat milliy xo'jaligini rejalashti-rishning tarkibiy qismi bo'lib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejasi ko'rsatkichlariga tayanadi, moliya tizimidagi barcha organlarning faoliyatlarini muvofiqlashtirishga yo'naltiriladi. Moliya tizimi tarkibidagi alohida bo'g'inlarning nisbiy mustaqilligi quyidagilarni o'zida aks ettiruvchi moliyaviy rejalar ishlab chiqilishi zarurligini taqazo etadi: • pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish shakllari va metodlarining o'ziga xosligi; • moliyaviy resurslarni tarmoqlar va hududlar bo'yicha qayta taqsimlash. Moliyaviy rejalashtirishning bosh ob'ekti rejada o'z miqdoriy ifodasini oladigan moliyaning bo'g'inlari hisoblanadi. Konkret pul fondlari mablagiarining harakati yagona tizimga birlashtirilgan tegishli moliyaviy rejalarda ifodalanadi va mustahkamlanadi. Moliyaviy rejalar tizimi markazini byudjet rejasi egallaydiki, unda byudjet fondining harakati, daromadlar va xarajatlarni shakllantirish va ulardan foydalanish shakllari va metodlari, daromad va xarajatlarning tarkibiy tuzilishi va tuzilmasi o'z miqdoriy ifodasini topadi. Byudjetdan tashqari fondlarning harakati, mos ravishda, Pensiya fondi, Ijtimoiy sug'urta fondi, Majburiy tibbiyot sug'urtasi fondi, Yo'l fondi, Aholi bandligi davlat fondi kabilarning moliyaviy rejalarida ularning daromadlari va xarajatlarida o'z aksini topadi. Ularning daromadlar qismida yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy va ixtiyoriy badallari ifodalanadi. Sug'urta badallarining miqdori mehnat haqiga nisbatan foizlarda o'rnatiladi. Byudjetdan tashqaridagi fondlarga qisman byudjet mablag'lari tushishi, mablag'lar yetishmaganda byudjetdan tashqaridagi fondlar bir-birlaridan qarzga mablag'lar olishi mumkin. Shunday qilib, bunday fondlar bir-biri va byudjet fondi bilan chambarchas bog'liqdir. Sug'urta fondi butun jamiyat, alohida mintaqalar, hududlar va fuqarolar miqyosidagi yo'qotmalarni tiklash uchun kerak bo'ladi. Barcha ho'jalik yurituvchi sub'ektlarning ehtiyojlarini hisobga olish uchun sug'urta fondi ham rejali tarzda shakllantiriladi va undan foydalaniladi. Bu yerdagi moliyaviy rejaning daromadlar qismida korxona, tashkilot va alohida fuqarolarning badallari, boshqa fondlardan mablag'laming tushishi, xarajatlar qismida esa tabiiy ofatlardan ko'rilgan zararlarni qoplash, sug'urtalanganlarga sug'urta to'lanmalari summasini toiash kabilar aks ettiriladi. Sug'urta fondini shakllantirish va undan foydalanish rejasi mablag'lardan yanada samaraliroq foylanishga imkon beradi. Moliyaviy rejalashtirishning umumdavlat va hududiy darajala-riga istiqbol uchun mo'ljallangan moliyaviy rejalar, moliyaviy balans-lar, shuningdek, aholi daromadlari va xarajatlari harakati muvoza-natini ishlab chiqish va amalga oshirish kiradi. Istiqboldagi moliyaviy rejalashtirish iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot hamda moliyaviy siyosatni muvoflqlashtirishni ta'minlash, shuningdek, ishlab chiqiladigan islohotlar, dasturlar va qonunlarning moliyaviy oqibatlarini kompleks tarzda bashoratlash, uzoq muddatli salbiy tendensiyalarni kuzatish va ularga nisbatan tegishli choralarni o'z vaqtida qabul qilish maqsadlarida amalga oshiriladi. Odatda, istiqbol uchun mo'ljallangan moliyaviy rejalar navbatdagi uch yil uchun ishlab chiqilib, uning birinchi yili uchun byudjet tuziladi, navbatdagi ikki yil reja davri hisoblanib, ular davomida e'lon qilingan iqtisodiy siyosatning haqiqiy natijalari kuzatiladi. Istiqbolga mo'ljallangan moliyaviy rejalar mamlakat, uning ma'muriy-hududiy tuzilmalari ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishiga moslashtirib, yaqin muddatli bashorat ko'rsatkichlarini hisobga olgan holda har yili o'zgartirilishi mumkin. Reja davri esa, bunda yana bir yil oldinga suriladi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarishning mutanosibligi va muvozanatini ta'minlashda, pul muomalasini tartibga solishda davlatning yig'ma moliyaviy balansi (moliyaviy resurslar balansi) va har bir ma'muriy-hududiy tuzilmalarning daromadlar va xarajatlar balansi muhim o'rinni egallaydi. Davlatning yig'ma moliyaviy resurslar balansi mamlakat, uning sub'ektlari, mahalliy-hududiy tuzilmalari va ma'lum hududda faoliyat ko'rsatayotgan barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning barcha daromadlari va xarajatlari yig'indisidan iboratdir. U o'tgan yilgi davlatning hisobot yig'ma moliyaviy balansi asosida va mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti-ning bashorat ko'rsatkichlariga muvofiq ravishda tuziladi hamda ular byudjet loyihalarini ishlab chiqishda asos bo'lib xizmat qiladi. Bu moliyaviy hujjatlar Moliya vazirligi va moliya tizimining boshqa bo'linmalarining faol ishtirokida Iqtisodiyot vazirligi tomo-nidan ishlab chiqiladi. Balansda byudjet fondi hamda byudjetdan tashqaridagi fondlar, sug'urta fondi, kredit fondi, korxona va tash- kilotlarning pul fondlari va nihoyat, fuqarolarning pul mablag'lari tarkibida rejalashtirilayotgan resurslarning shakllanishi va ulardan foydalanish aks ettiriladi. Moliyaviy rejalashtirishning balans metodi mamlakat, uning ma'muriy-hududiy tuzilmalari va mahalliy ma'muriyatlari miqiyosida moliyaviy resurslar defitsitini aniqlashga, barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasida mablag'larni samarali va asosli qayta taqsimlashga imkon beradi. Davlatning moliyaviy resurslar balansi mavjud barcha moliyaviy rejalarni yagona tizimga birlashtiradi. Uning ko'rsatkichlari byudjet va kredit rejalarini, shuningdek, boshqa moliyaviy rejalarni tuzishda asos sifatida qabul qilinadi. Boshqa bir sintetik balans — aholi daromadlari va xarajatlarining balansi — davlatning yig'ma moliyaviy balansi moliyaviy resurslar balansi bilan bevosita bog'langandir. Unda naqd puUi va naqd pulsiz shakllardagi aholi pul resurslarining harakati o'z ifodasini topadi. Balansda aks ettirilayotgan aholining pul daromadlari o'z manbasiga ko'ra quyidagi uch guruhga bo'linadi: • ish haqi va ish haqiga ustamalar, mukofotlar, safar xarajatlari uchun mo'ljallangan mablag'lar, yollanma xodimlarga ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy xarakterdagi to'lanmalar; • tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, korxonalarning foydasiga ishtirok etish, shaxsiy mulk bilan operatsiyalar va moliya— kredit operatsiyalaridan olinadigan daromadlar; • ijtimoiy transfertlar — davlat pensiyalari, nafaqalar, stipen-diyalar va shunga o'xshashlar. Xuddi shuningdek, balansda aks ettirilayotgan aholining pul xarajatlari ham quyidagi guruhlardan iborat bo'ladi: • iste'mol xarajatlari; • soliqlar, boshqa majburiy to'lovlar va ixtiyoriy badallar; • pul to'planmalari va jamg'armalar. Moliyaviy reja hisoblangan ushbu balans aholining daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi proporsiyani aniqlaydi, mehnat haqi va pensiya ta'minotining o'sganligi, tovarlar taklifi hajmining oshganligini ifodalaydi. Shularga muvofiq ravishda, aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi naqd pulli pul aylanmasi, chakana tovar aylanmasi, soliq tushumlari, kredit resurslarini rejalashtirish uchun muhim rol o'ynaydi. Bu balans Moliya vazirligi, Markaziy bank va moliya tizimining boshqa organlari ishtirokida Iqtisodiyot vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi. Ma'lum bir muddatni qamrab olishiga qarab, moliyaviy rejalar quyida ikki guruhga bo'linishi mumkin: • uzoq muddatli moliyaviy rejalar; • qisqa muddatli moliyaviy rejalar. Uzoq va qisqa muddatli moliyaviy rejalar bir-birlaridan nafaqat o'zining qamrab olish gorizonti bo'yicha, balki rejalashtirish maqsadlariga ko'ra ham farqlanadi. Agar uzoq muddatli moliyaviy rejalarning (rejalashtirishning) bosh maqsadi moliyaviy barqarorlik nuqtai-nazaridan firma kengayishining yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan sur'atlarini aniqlash bo'lsa, qisqa muddatli moliyaviy rejalarning (rejalashtirishning) bosh maqsadi firmaning doimiy to'lovga qobilligini ta'minlashdan iboratdir. Alohida olingan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy rejasi unga tegishli bo'lgan biznes-rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Unda marketing, operativ faoliyat, mulkka egalik huquqi va korxona faoliyat ko'rsatishining boshqa yo'nalishlari qiymat ko'rsatkichlarida ifodalanadi. Moliyaviy reja korxonaning butun faoliyatini moliyaviy jihatdan ta'minlash vositasi sifatida maydonga chiqadi va bir vaqtning o'zida, shu faoliyatning moliyaviy natijalarini ko'rsatadi. Biznes-reja tarkibida moliyaviy reja quyidagi yo'nalishlar bo'yicha ishlab chiqiladi: • bozorlarni va ko'zda tutilayotgan sotuvlar hajmini o'zlashtirishning loyihaviy ko'rsatkichlarini ishlab chiqish; • tannarxning turli ko'rinishlarini (to'liq, ishlab chiqarish, to'g'ri va boshqalar) hisob- kitob qilish. Bu yerda marketing tadqiqotlari, reklama, bozorlarni o'zlashtirish xarajatlarini hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi; • pul mablag'larining yillik oqimini loyihalashtirish va moliyaviy natijalarni aniqlash. Bu tushumlaming kelib tushishi, debitorlik va kreditorlik qarzlarining o'zgarishi, soliq to'lovlarini optimallashtirish va boshqalar bo'yicha o'sish-o'zgarishlar bashorat qilinishini taqoza etadi. Shu yerning o'zida foydaga oid hisob-kitoblar korxonaning joriy istiqboldagi salohiyati bilan, shuningdek biznes-rejaning boshqa bo'limlarida aniqlanadigan cheklanmalar bilan muvofiqlashtirilishi kerak; • zaruriy investitsiyalarning hajmi, ishlab chiqarishni kengaytirish bo'yicha moliyaviy resurslarning hajmi, ularning samaradorligi va foydaga ta'sirini aniqlash; • va boshqalar. Umuman olganda, moliyaviy reja ko'rsatkichlari davlatning moliyaviy ahvolini tahlil qilish uchun boshlang'ich material hisoblanadi, istiqboldagi rejalashtirish uchun ahborot asosi bo'lib xizmat qiladi. Moliyaviy rejalar tizimi moliyaviy resurslar manbalarining (jismoniy va yuridik shaxslar daromadlari) tarkibiy tuzilishidagi o'zgarishlar ob'ektiv ravishda o'zaro bog'liqligi va uzoq muddatli tendensiyalarini, shuningdek kelajakda bu tendensiyalar rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan omillarni aniqlashga imkon beradi. Moliyaviy rejalashtirishni moliyaviy bashoratlashsiz tasawur etib bo'lmaydi. U yoki bu davr mobaynida davlatning mumkin bo'lgan moliyaviy holatini oldindan ko'ra bilish va moliyaviy reja ko'rsatkichlarini asoslashga moliyaviy bashoratlash deyiladi. Nazariya va amaliyotda moliyaviy bashoratlash ikkiga ajratiladi: • o'rta muddatli (5—10 yillik) moliyaviy bashoratlash; • uzoq muddatli (10 yildan ortiq) moliyaviy bashoratlash. Moliyaviy bashoratlash moliyaviy rejalarni tuzish bosqichidan oldin sodir bo'ladi. Unda jamiyatning ma'lum bir davrdagi taraqqiyotiga bag'ishlangan moliyaviy siyosat konsepsiyasi ishlab chiqiladi. Moliyaviy bashoratlashning bosh maqsadi ma'lum bir davrda aslida mayjud bo'lish ehtimol tutilgan moliyaviy resurslarning haqiqiy hajmi, ularni shakllantirish manbalari va foydalanish istiqbollarini aniqlashdan iborat. Moliyaviy bashoratlar moliya tizimi organlariga moliya tizimini rivojlantirish va takomillashtirishning, moliyaviy siyosatni amalga oshirish shakllari va metodlarining turli- tuman variantlarini belgilashga imkon beradi. Shu ma'noda, moliyaviy bashoratlar moliyaviy siyosatni ishlab chiqishning zaruriy qismi va bir vaqtning o'zida muhim bosqichi hisoblanadi. Ular yordamida moliya tizimining barcha sub'ektlari oldida turgan ijtimoiy- iqtisodiy vazifalarni yechishning (hal qilishning) turli ko'rinishlari ishlab chiqiladi. Moliyaviy bashoratlash turli metodlar qo'llanishini taqoza etadi. Ularning eng asosiylari quyidagilar bo'lishi mumkin: • iqtisodiyjarayonlarni aniqlaydigan omillarga bog'liq ravishda moliyaviy reja ko'rsatkichlari rivojini belgilaydigan iqtisodiy o'lchov modeliniyaratish; • korrelyasion-regression tahlil; • bevosita ekspertli baholash metodi. Aniq shakllantirilgan maqsad va unga erishish vositalari asosida dasturli-maqsadli yondashuvdan foydalanadigan moliyaviy rejalash-tirish metodi sifatida moliyaviy dasturlashtirish quyidagilarni ko'zda tutadi: • yo'nalishlar bo'yicha davlat xarajatlari ustuvorligini belgilash; • davlat mablag'lari sarflanishining samaradorligini oshirish; • muqobil variantning tanlanishiga muvofiq ravishda moliya-lashtirishni to'xtatish. Dastur variantining tanlanishi, eng awalo, iqtisodiy omillarga bog'liq. Bunda faqat maqsadga erishish ko'lami, ahamiyati va murakkabligi emas, balki mavjud zaxiralarning hajmi, kutilayotgan jami samara, mo'ljal amalga oshmaganda ichki yo'qotishlar ham hisobga olinadi. Moliyaviy siyosat sohasidagi uzoq va qisqa muddali maqsadlar va choralarni muvofiqlashtirishning muhim usuli sifatida dasturlashtirishdan hozirgi moliyaviy rejalashtirish amaliyotida faol foydalanish maqsadga muvofiqdir. Rivojlangan mamlakatlarda o'tgan asrning 60-yillaridan moliyaviy dasturlashtirish amalda qo'Uanmoqda. Uning asosiy mohiyati besh yillik «o'zgarib turadigan» xarajatlar rejasini tuzish bilan belgilanadi. Har yili joriy yil rejasi ko'rsatkichlarining kutilayotgan ijrosi asosida reja o'zgartiriladi. Bunda ko'rsatkichlar besh yillik shkala bo'yicha bir yil oldinga (hisobot yilidan keyingi yilga) «ko'chiriladi». Oldinda turgan birinchi yilning reja ko'rsatkichlari direktiv (majburiy), keyingi to'rt yillik ko'rsatkichlar esa mo'ljalli (orientirovkali) xarakterga ega hisoblanadi. Hozirgi paytda dunyoning juda ko'p mamlakatlarida ishlab chiqarish maqsadlariga, resurslar va ijrochilar bo'yicha muvozanatga yo'naltirilgan ilmiy-tadqiqot, tashkiliy-xo'jalik va boshqa tadbirlar tizimidan iborat bo'lgan maqsadli kompleks dasturlar majmuasidan keng foydalanilmoqda. 5.2. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni moliyaviy tartibga solish • Zamonaviy iqtisodiy dunyo — aralash iqtisodiyot dunyosidir. Bu qoida o'ziga xos o'zgarmas haqiqat hisoblanadi va uni inkor etish mumkin emas. Dunyoning hyech bir rivojlangan mamlakatida jamiyat ustidan bozorning «mutlaq hukmron» bo'la olmaydi. Shunga qaramasdan, barcha bozor qonunlarining harakati ob'ektiv bo'lib, ularni bekor qilib bo'lmaydi. Xuddi shuningdek, bozor institutlari «nomenklatura»sining kengayishi, ular o'rtasidagi aloqalarning murakkablashuvi, yangi tizimlarning (evolyusiya yoki taraqqiyot qonunlariga muvofiq ravishda) shakllanishini ham rad etib bo'lmaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga davlatning ta'siri quyidagi maqsadlar uchun zarur: • hayotiy faoliyatning umumiy sharoitlari va iqtisodiy qarorlarning amalga oshirilish asoslarini, jamiyatning xavfsizligini, mulkka egalik qilish huquqi va shaxsning erkin rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan huquqiy rejim o'rnatish va uni himoya qilish, samarali raqobatni qo'llab-quwatlash va rivojlantirish davlat uchun har doim zarur; • barqarorlashtiruvchi tadbirlarni amalga oshirish (davlat iqtisodiy o'sishning sur'atlarini, inflyasiyavabandlik darajasini tartibga solib turishi, iqtisodiyotning tarmoq va mintaqaviy tuzilmasidagi ilg'or o'zgarishlarni rag'batlantirishi, tashqi iqtisodiy muvozanatni va milliy valyutaning kursini qo'llab-quwatlashi lozim); • resurslarning ijtimoiy yo'naltirilgan qayta taqsimlanishini amalga oshirish (davlat jamiyat uchun zarur bo'lgan, lekin xususiy sektor shug'ullanmaydigan ishlab chiqarish tizimini yo'lga qo'yish, ish haqi, pensiyalar, nafaqalarning minimal darajasini kafolatlashi, ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolarga yordam berishi, qat'iylashti-rilgan daromadlarning indeksatsiyasini amalga oshirishi zarur). Rivojlangan har qanday davlat yirik mulkka — mamlakat milliy boyligining katta qismiga — ega bo'ladi. Bu mulk, asosan, moddiy— buyumlar shaklida (tabiiy boyliklar, binolar, inshootlar, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish korxonalari, muzeylar, qo'riqxonalar, davolash manbalari, kutubxonalar, oltin zaxiralari va h.k.) mavjud bo'lib, o'zining mo'ljallanganligiga ko'ra ular davlat boshqaaivi va iqtisodiy tartibga solishdajoriy ehtiyojlarni «to'lash» uchun ishlatil-masligi kerak. Ma'lumki, hozirgi va kelajak avlodga mo'ljallangan milliy boyliklar behuda ishlatilmaydi, aksincha, ko'paytirib boriladi. Shuning uchun ham davlatning (agar, albatta, davlat hududlar, aholi, an'analar va h.k.lar majmuasi sifatida emas, balki boshqaruv organi sifatida qaralsa) haqiqiy boyligi uning markazlashtirilgan pul fondidan, ya'ni davlat moliyasining moddiy asosidan iborat ekanligi malum bo'ladi. Barcha zamonaviy iqtisodiy makon uchun turli-tuman pul oqimlarining harakati va ularning bir-birlari bilan qo'shilib ketishi, o'z o'lchami bo'yicha turlicha bo'lgan pul fondlarini (shaxsiy, jamoa, kredit, rezerv, valyuta, sug'urta, byudjet, markaziy, mintaqaviy, homiylik va boshqalar) shakllantirish va ulardan foydalanish xosdir. Ularning barchasi yagona real manba — mamlakat ichida va xorijda shu yilning o'zida yaratilgan qo'shilgan qiymat - hisobidan «oziqlanadi». Bu fondlarni qayta taqsimlashning tartibi va tarkibiy tuzilmasini, ya'ni davlat uning qancha qismini o'ziga olishi va undan qanday foydalananishi, milliy xo'jalik takror ishlab chiqarishining proporsiyalari, ijtimoiy sohani ta'minlash, zaru-riy rezervlami yaratish, milliy xavfsizlikni ta'minlash imkoniyatlari va h.k.larni belgilab beradi. Hozirgi paytda dunyoning sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarida markazlashtirilgan pul fondlarining jami hajmi YalMning o'rtacha 30 foizdan 50 foizgacha tashkil etadi. Shunday qilib, qolgan barcha pul oqimlari harakatini tartibga solishning ichki imkoniyati va boshqa har qanday pul fondlarini shakllantirish sharoitlariga ta'sir ko'rsatish zamonaviy davlat moliyasi miqdoriy xarakteristikasiga borib taqaladi. Biroq, rivojlanayotgan dunyo, shuningdek o'tish iqtisodiyotiga ega bo'lgan mamlakatlar moliyasi uchun bu sifatlar, ularning bunday ko'lami xos emas, albatta. Bu mamlakatlarda tegishli raqamlar YalMga nisbatan 11—17% atrofida tebranadi va aynan shu raqamlarning o'zi davlat tomonidan bu jarayonga aralashuvning yetarli darajada faol emasligidan dalolat beradi13. Bu jarayonlarning yanada rivojlanish tendensiyalari to'g'risida gapirilganda, qayd etish kerakki, bu o'rinda davlatning tartibga solish roli uzluksiz yuqoriga o'sib boruvchi to'g'ri chiziq sifatida qaralmaydi. Chunki rivojlangan xorij mamlakatlarida xususiy sub'ektlar daromadlarini davlat daromadlariga «oqib o'tishi»ning o'ziga xos bo'lgan iqtisodiy chegarasiga erishilgan. Shunga muvofiq ravishda, G'arbning nazariy bilimlari tegishli hukumatlarni davlat ta'sirini qisqartirish yo'lidan borishlari uchun faol va muvaffaqiyatli tarzda harakat qilmoqda. Aksincha, dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlari va bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan mamlakatlarning kelajak manzarasi bosh-qacharoqdir. Bu mamlakatlarda bozor tuzilmalari va institutlari-ning rivojlanishi va mustahkamlanishi bilan yondosh ravishda davlatning moliyaviy tartibga solishi ham kuchayib borishi kerak. Ularning tegishli iqtisodiy «chegara»ga yetishiga hali ancha bor. Turli ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda moliyaning ahamiyatini to'liq idrok etish uchun davlat xarajatlari va davlat daromadlarining o'rni va vazifasini atroflicha tahlil qilib chiqmoq lozim. " Xonjdagi eng buyuk zamonaviy nazariyotchilardan bin E.Xansen o'zining oxirgi asarlaridan bin bo'lgan «AQShning urushdan so'nggi iqtisodiyoti» da shunday deb yozadi: «Ijtimoiy xarajatlari eng past darajada bo'lgan mamlakatni menga ko'rsatingchi, men sizga turmush darajasi eng past bo'lgan mamlakatni aytaman» Yana u davom etib ta'kidlaydi' «Hatto Qo'shma Shtatlarda ham maorif ishiga yo'naltinlgan 100 dollar ishlab chiqarish binolari, inshootlari, mashinalar va asbob-uskunalarga sarflangan 100 dollarga nisbatan yuqoriroq bo'lgan mehnat unumdorligiga olib keladi». (Qarang: Хассен Э. Послевоенная экономика США. — М.: Прогресс, 1966. ее.84, 147). Dastlab, davlat xarajatlari tavsifiga murojaat qilish kerak. Chunki aynan davlat xarajatlari davlat moliyasining ijtimoiy vazifasi nimadan iborat ekanligini aniq ko'rsatadi. Shunga mos ravishda, aynan davlat xarajatlarining tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va hajmi moliya tizimi faoliyatining natijalarini o'zida aks ettiradi va bu tizim ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida o'z funksiyalarini bajarayaptimi yoki yo'qmi, degan muammoni aniqlashga imkon beradi. Takror ishlab chiqarish jarayonida davlat moliyasining rolini aniqlab olish uchun ularni bir necha belgilar bo'yicha klassifikatsiya qilish mumkin. Agar davlat xarajatlariga tovarlar yoki mehnatda ifodalangan xizmatlar qarama-qarshi turadigan bo'lsa, u holda davlat pul mablag'lari oqimlarining boshqa ne'matlarga o'ziga xos tarzda transformatsiyalashuvi sodir bo'ladi. Shu munosabat bilan bunday xarajatlarni transformatsion xarajatlarga kiritish mumkin. Ularning orasidan quyidagilarni ajratib ko'rsatish lozim: • davlat iste'moli (davlat sektori ishchilarining ish haqi, joriy ehtiyojlarni qoplash uchun davlat tomonidan sotib olingan tovarlar uchun to'lovlar, ishlab chiqarishni dotatsiyalashtirish; davlat qarziga xizmat ko'rsatish, byudjetlararo subsidiyalar va shu yerda ko'rsatilgan maqsadlar uchun foydalaniladigan ssudalar); • davlat investitsiyalari (davlat korxonalari va tashkilotlarining asosiy kapitali va aylanma fondlarining o'sgan qismiga quyilmalar, davlat zaxiralari va rezerlari, uzoq muddatli byudjet kreditlarini yaratish). Shunday qilib, iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda transformatsion xarajatlar davlatdan tashqari sektorda tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish hajmini bevosita o'zgartiradiki, bulardan jamiyat vaziyatga qarab foydalanadi va bir vaqtning o'zida barcha ehtiyojlarningning tarkibiy tuzilmasiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Agar davlat xarajatlari turli xildagi pensiyalarni (yosh bo'yicha, nogironlik, boquvchisini yo'qotganda, alohida xizmatlari uchun) va nafaqalarni (bolalarga, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo'qotganda, ishsizlik bo'yicha) to'lashga yo'naltirilsa, mablag' berishning o'ziga xos — transfert shakli sodir bo'ladi. Bunda mablag'lar soliq to'lovchilardan shu to'lanmalarni oluvchilarga beriladi. Bunday holda yangi qiymat yaratUmaydi. Bunday xarajatlar transfert xarajatlar deyiladi. Bu xarajatlar jamiyat daromadlari a'zolar o'rtasida taqsimlanishini o'zgartiradi. Davlat xarajatlari yana joriy (davlat iste'moli va transfertlar) hamda kapital xarajatlarga (davlat investitsiyalari) bo'linadi. Bunday bo'linish takror ishlab chiqarish ko'lamlari o'sishiga moliyaning ta'sirini baholash uchun muhimdir. Shuningdek, davlat xarajatlarini insonlarga (shaxsiy daromadlar) va kapitalga (joriy quyilmalar va investitsiyalar) xizmat qilish mezoni bo'yicha ham klassifikatsiya qilinishi mumkin. Bu narsa ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish va uni iste'mol qilishda mazkur ulushlarni alohida hisobga olishga imkon beradi. Davlat xarajatlarini guruhlarga ajratishda funksional prinsip mamlakat taraqqiyotining ichki muammolarini hal qilish va dunyo hamjamiyati bilan o'zaro munosabatlariga doir faoliyatini (ijtimoiy, iqtisodiy, tadqiqotchilik, boshqaruvchilik, tashqi siyosiy va boshqalar) namoyish qilishi mumkin. Ana shu narsalarning o'zi rnaium tizimga xos ustuvor yo'nalishlarni aks ettiradi va davlat siyosati ta'sirchanligini baholashga imkon beradi. Masalan, davlatning ijtimoiy funksiyalarni bajarish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlari aholi kam ta'minlangan qatlamlarining tabaqalashtirish, tibbiy xizmat, uy-joy, kafolatlangan minimal pensiya va nafaqalar olishga tegishli sharoitlarni yaratadi, ijtimoiy munosabatlar barqaror bo'lishini ta'minlaydi. Bularning barchasi talabning hajmi va tarkibiy tuzilmasiga keskin ta'sir ko'rsatadi va bu narsa quyidagilarda namoyon bo'ladi: • ijtimoiy subsidiya oluvchilar aholining moddiy ne'matlar iste'moli qismiga nisbatan barqaror to'lovga qobiliyatli talabning barqarorligini ta'minlaydi; • ijtimoiy-madaniy soha tashkilotlarini joriy saqlash uchun tovarlar va xizmatlarni davlat tomonidan sotib olinishi bozorning juda ko'p bo'g'inlarida talab va taklif o'rtasidagi muvozanatga o'z ta'sirini ko'rsatadi; •maorif, sog'liqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy ta'minot ob'ektlarining kengaytirilishi,uy-joy qurilishiga davlat dotatsiyalari bilan birgalikda, faqat qurilish materiallariga emas, balki qurilish industriyasi bilan bog'liq sanoatning boshqa alohida tarmoqlari uchun ham chuqur bozorni yaratadi, uzoq muddatli foydalanishga mo'ljallangan narsalar uchun talabni oshiradi. Bundan tashqari, davlatning ijtimoiy-madaniy tadbirlarga bogiiq xarajatlari ayni zamonda malakali ishchi kuchini tayyorlashga yo'naltirilgan investitsiyalardan iboratdir. Bunday tadbir zaminida ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va tadbirkorlik sohasini qo'llab-quvvatlashga doir strategik chora borligi ham yaqqol ko'rinadi. Davlatning boshqa funksiyalarini amalga oshirilishi jarayonida ham, xususan, sanoat va qishloq xo'jaligi korxonalarini subsidiyalashtirish va kreditlashtirishda, infratuzilma ob'ektlarini yaratish va ularni takomillashtirishda, harbiy qurilish uchun qurol-aslahalarni sotib olishda, davlat qarzlarini qaytarish va ular bo'yicha foizlarni kamaytirishda ham bozor kon'yunkturasini keskin o'zgartiradi. Yuqorida sanab o'tilgan xarajatlar hajmining o'zgartirilishi investitsiyalar o'lchamiga, jami talabning hajmiga va taklifning tarkibiy tuzilmasiga bevosita o'z ta'sirini ko'rsatadi. Shunday qilib, davlat xarajatlari barcha talab-ehtiyojlarning qondirilishida ijobiy tarkibiy qism hisoblanishi mumkin. Teskari holatlarda esa, ya'ni harbiy, boshqaruv, mafkuraviy xarajatlar salmog'i ko'tarilib, shuningdek, davlat qarzlariga xizmat qilish xarajatlari hajmi kattalashganda davlat xarajatlari faqat sun'iy ijtimoiy talablarning o'sishiga olib keladiki, ular oxir-oqibatda, qutilib boimaydigan vayronagarchilik kuchlar(i)ni vujudga keltiradi. (Jahon amaliyotida bunday misollar juda ko'p, masalan, o'tgan asrning 70-80—yillarida butun kapitalistik dunyoni qamrab olgan inflyasiya, 1998 yilning avgustida Rossiyada sodir bo'lgan moliyaviy tanazzul va boshqalar). Umumdavlat pul fondi mablag'larining sarf etilishi, shubhasiz, davlatning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishini moddiy jihatdan ta'minlaydigan resurslarning mobilizatsiya qilinishini taqoza etadi. Qo'shilgan qiymatni moliyaviy qayta taqsimlashning dastlabki bosqichida davlat daromadlari — YalM va MDning bir qismini qaytarilmaslik sharti bilan davlatning ixtiyoriga o'tkazishga doir iqtisodiy munosabatlar xizmat qiladi. Davlat daromadlarining hajmi va tarkibi bilan manipulyasiya qilish vositasida umumishlab chiqarish ko'rsatkichlarini tartibga solish imkoniyati quyidagi ob'ektivshart- sharoitlarbilan izohlanadi. Jismoniy va yuridik shaxslar ega bo'lgan va o'zlarining joriy xarajatlari hamda investitsiyalarini to'lash uchun foydalaniladigan resurslar bir qismining davlat ixtiyoriga o'tkazilishi yuqoridagi ijtimoiy tizim sub'ektlaridagi daromad darajasini