MOLIYAVIY SIYOSAT
Reja:
1. Moliyaviy siyosatning mazmuni va tamoyillari.
2. Moliyaviy siyosat davlatning moliyaviy munosabatlar sohasidagi mustaqil
faoliyati ekanligi.
3. Moliyaviy siyosat turlari.
1-savol bayoni. Moliyaviy siyosatga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
moliyadan foydalanishning metodlari, uni tashkil qilishning amaliy shakllari va
metodologik prinsiplarining majmuiga (yig‘indisiga) moliyaviy siyosat deyiladi.
Ayrim hollarda moliyaviy siyosat davlatning o‘z funksiyalarini bajarishi
uchun moliyaviy munosabatlardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan davlat
organlarining ma’lum bir faoliyati sifatida talqin qilinadi. Bunday talqin o‘zida bir
necha xavfni mujassam etadi. Buning boisi shundaki, milliy xo‘jalik taraqqiyotida
davlatning roli to‘g‘risidagi jamiyatda hukmron bo‘lgan tasavvurlarga muvofiq
ravishda davlatning vazifalari va funksiyalari
ham o‘zgaradi,
transformatsiyalanadi. Masalan, mamlakat iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi,
aholi turmush darajasi sotsial-iqtisodiy sharoitlarini tenglashtirish va shunga
o‘xshash davlatning funksiyalari va vazifalarini aniqlaydigan boshqa bir qancha
masalalar hamon munozaraligicha qolmoqda. Buning ustiga, moliyaviy siyosatdan
faqat davlatning funksiyalarini bajarish vositasi (instrumenti) sifatida foydalanish
davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari bilan moliya
tizimining boshqa sub’ektlari, ya’ni aynan mamlakatning aholisi va xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlari manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqadi.
Masalan, ko‘plab mutaxassislar, shu jumladan, davlat hokimiyat
organlarining vakillari tomonidan amaldagi soliq mexanizmining nosamarali
ekanligi, biznesning ayrim sohalari uchun esa uning oqibati juda yomon
natijalarga olib kelishi mumkinligi ilmiy va amaliy jihatdan asoslansa-yu,
moliyaviy siyosat uzoq vaqt davomida o‘zgarmasdan qolaversa, amalga
oshiriladigan soliq islohotlari uning mohiyatini o‘zgartirmasa, bunday holda
davlatning moliyaviy siyosati davlat hokimiyatining tegishli organlari tomonidan
faol ravishda hayotga tadbiq etilayotgan alohida shaxslar guruhining moliyaviy
siyosatiga aylanadi, qoladi.
Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagi uch mantiqiy xulosa kelib chiqadi:
birinchidan, moliyaviy siyosat faqat o‘z manfaatlarini ko‘zda tutadigan
hokimiyat organlarining u yoki bu maqsadlarga erishishining instrumenti emas,
balki jamiyatning sotsial-iqtisodiy vazifalarini yechish vositasi bo‘lishi kerak;
ikkinchidan, davlatning moliyaviy siyosati faqat davlat hokimiyat
organlarining emas, balki moliya tizimi barcha sub’ektlarining manfaatlarini
hisobga olishi lozim;
uchinchidan, davlat moliyaviy siyosati va davlat hokimiyat organlarining
moliyaviy siyosatini farqlash zarur.
Shunday qilib, davlat moliyaviy siyosatini mamlakat moliya tizimining
barcha bo‘g‘inlarida moliyaviy resurslarning o‘sishini balanslashtirilgan
(mutanosiblashtirilgan) holda ta’minlash bo‘yicha davlat sotsial-iqtisodiy
siyosatining bir qismi sifatida qarash kerak. Xorijiy tajribalarning ko‘rsatishicha,
moliyaviy resurslarning balanslashtirilgan (mutanosiblashtirilgan) holda
o‘sishining zarurligini inkor etish mamlakat moliya tizimining o‘zini
degradatsiyalashuviga, iqtisodiyotning yemirilishi va vayron bo‘lishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning o‘ziga xos bo‘lgan eng asosiy xususiyati shundan
iboratki, bu siyosat mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga va
iqtisodiy muvaffaqiyatlarga uzluksiz ravishda ta’sir ko‘rsatib turishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunday siyosat aholining turmush farovonligi
ta’minlab va davlat daromadlarining manbaini ko‘paytirib, moliyaviy xo‘jalikka
nisbatan eng yuqori natijalarni berishi mumkin. Moliyaviy siyosatning ana shunga
yo‘naltirilganligi orqali uning quyidagi eng asosiy maqsadini aniqlash mumkin:
jamiyatning sotsial-iqtisodiy taraqqiyoti, aholi turmushining darajasi va sifatini
oshirish uchun moliyaviy sharoitlarni yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy
maqsadidir.
Moliyaviy siyosat moliyaning o‘zida (boshqaruv ob’ektlarida) bevosita
mujassam bo‘lgan boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini, ishning konkret
metodlari, moliya tizimining (boshqaruv sub’ektlari) organlarini tashkil qilish
bilan yagona joyga bog‘lashga imkon beradi.
Dunyoning barcha mamlakatlarida moliyaviy siyosat moliya tizimi
orqali amalga oshirilib, uning faoliyati quyidagi prinsiplar asosida quriladi:
moliya tizimi bo‘g‘inlarining o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini inobatga
olib moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish;
barcha moliyaviy muassasalar funksiyalarining umumiyligi;
barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida markazdan umumiy
boshqarish.
Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning (o‘tkazishning, hayotga tatbiq
etishning) asosiy metodologik prinsiplari quyidagilardan iborat:
pirovard maqsadga bog‘liqlik;
xo‘jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy balanslashtirilganligi
(muvozanatliligi, mutanosibligi);
jamiyat barcha a’zolarining manfatlariga muvofiqligi (mos kelishi);
real (haqiqiy) imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni
hisobga olish.
Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan o‘z
funksiyalari va dasturlarini (uzoq, o‘rta va qisqa muddatli) bajarish uchun
moliyaviy resurslarni mobilizatsiya qilish (jalb qilish), ularni taqsimlash va qayta
taqsimlashga yo‘naltirilgan davlat tadbirlarining majmui ta’minlaydi. Bu
tadbirlarning orasida moliyaviy munosabatlarning shakllari va normalarini
huquqiy reglamentatsiya qilish (tartibga solish) muhim o‘rin egallaydi.
O‘z-o‘zidan moliyaviy siyosat yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin emas.
Uning yaxshi yoki yomon ekanligi jamiyatning (yoki uning ma’lum bir qismining)
manfaatlariga qanchalik muvofiqligi va quyilgan maqsadlarga erishish hamda aniq
vazifalarning yechilishiga qanchalik ta’sir ko‘rsatganligi bilan belgilanadi.
Hukumatning moliyaviy siyosatiga baho berish uchun va uni o‘zgartirish
(korrektirovka qilish) bo‘yicha rekomendatsiya (tavsiya) berish uchun, birinchi
navbatda, butun jamiyat manfaatlari va aholining alohida guruhlari manfaatlarini
ajratgan (taqsimlagan) holda jamiyat taraqqiyotining aniq dasturiga, yechilishi
lozim bo‘lgan masalalarning muddatlari va metodlarini aniqlagan holda
istiqboldagi va yaqin yillardagi vazifalarning tavsifiga ega bo‘lmoq lozim. Faqat
ana shunday sharoitdagina moliyaviy siyosatni amalga oshirishning konkret
mexanizmini ishlab chiqish va unga ob’ektiv (xolisona) baho berish mumkin.
Agar moliyaviy siyosat ijtimoiy taraqqiyotning ehtiyojlarini, jamiyat butun
qatlamlarining va alohida guruhlarining manfaatlarini, konkret tarixiy sharoitni va
hayotning o‘ziga xos xususiyatlarini qanchalik ko‘p (yuqori darajada) hisobga
oladigan bo‘lsa, uning natijaliligi shuncha yuqori bo‘ladi.
Bir vaqtning o‘zida, moliyaviy siyosatning muvaffaqiyatliligi
(muvaffaqiyati) muvofiqlashtirish mexanizmining sifatli ishlab chiqarilishiga va
jamiyat turli qatlamlari manfaatlarining amalga oshirilishiga hamda davlatning
ixtiyorida bo‘lgan ob’ektiv imkoniyatlarning mavjudligiga, ya’ni jamiyat sotsial
tuzilmasidagi hamda ijtimoiy ong va psixologiya holatidagi o‘zgarishlarni hisobga
olgan holda moliyaviy siyosatning amalga oshirilishiga, ayrim hollarda, bir-biriga
qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning ta’siridan har tomonlama foydalanish
mexanizmining ishlab chiqilishiga bevosita bog‘liq.
Moliyaviy siyosat, eng avvalo, moliyaviy resurslarning maksimal hajmini
shakllantirishga yo‘naltirilgan (qaratilgan) bo‘lishi kerak. Chunki aynan moliyaviy
resurslar har qanday o‘zgarishlarning moddiy asosini tashkil etadi. Shunga
muvofiq ravishda moliyaviy siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun
davlatning moliyaviy ahvoli to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar zarurdir. Huquqiy
demokratik davlatda moliyaviy statistikaning ko‘rsatkichlari keng jamoatchilikka
ham tegishli bo‘lishi kerak. Moliyaviy hisobotlar esa doimiy, o‘z vaqtida
beriladigan, hamma olishi mumkin bo‘lgan va eng asosiysi ishonchli bo‘lmog‘i
lozim.
Moliyaviy siyosatning mazmuni u qamrab olishi mumkin bo‘lgan moliyaviy
munosabatlar rivojlanishi yo‘nalish-larining umumiy kompleksi bilan belgilanadi.
Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin:
moliyaviy siyosatning umumiy konsepsiyasini (uning maqsadlarini,
prinsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali
metodlarini) ishlab chiqish;
makrodarajada va bozor iqtisodiyotining sub’ektlari darajasida iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantiradigan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos (adekvat)
bo‘lgan dinamik holdagi moliya mexanizmini shakllantirish;
markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan resurslar va moliyaviy
oqimlarning samarali boshqarilishini oshirish bo‘yicha choralar tizimini ishlab
chiqish va amalga oshirish;
ijtimoiy takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotni istiqbolli restrukturizatsiya
qishlishdagi roliga muvofiq ravishda sotsial iqtisodiy tizimning barcha darajalari
va sohalari bo‘yicha moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil
qilish;
iqtisodiy o‘sishning joriy va istiqboldagi moliyaviy salohiyatini
shakllantirish.
Shuningdek, moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo‘nalishlari
jamiyat taraqqiyotida davlatning roli to‘g‘risidagi fanning rivojlanish darajasiga va
iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokining darajasini aniqlaydigan tegishli
nazariy konsepsiyalarga, moliyaviy siyosatni amalga oshirishning alohida
instrumentlaridan foydalanishda, ya’ni moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning
konkret shakllarida namoyon bo‘ladi. Shunga asosan ta’kidlash joizki, yigirmanchi
yuz yillikda jamiyatning taraqqiyotida davlatning roli to‘g‘risidagi masala
bo‘yicha moliya nazariyasining asosiy yo‘nalishlari mumtoz burjuaziya siyosiy
iqtisodchilari A.Smit (1723-1780) va D.Rikardo (1772-1823) hamda ingliz
iqtisodchisi J.Keyns (1883-1946) va ularning izdoshlari tomonidan aniqlangan.
Mumtoz siyosiy iqtisod asoschilari bo‘lgan A.Smit va D.Rikardolar
konsepsiyalarining mohiyati shundan iboratki, davlat iqtisodiyotga aralashmasdan
erkin konkurensiyani (raqobatni) saqlamog‘i lozim va jamiyat xo‘jalik hayotini
tartibga solishda asosiy rol bozor mexanizmlariga ajratilishi (berilishi) kerak. Ana
shu prinsiplarni inobatga olgan holda yigirmanchi yuz yillikning 20-yillari oxiriga
qadar moliyaviy siyosat davlat harajatlari va soliqlarni cheklashga, davlatning
muvozanatli (balans-lashtirilgan) byudjetini ta’minlashga qaratildi. Shu
maqsadlarga muvofiq ravishda moliyaviy munosabatlarni tashkil etish, asosan,
harbiy, boshqaruv va davlat qarzini qaytarish hamda unga xizmat qilish
harajatlarini byudjetdan moliyalashtirish orqali davlat funksiyalarining amalga
oshirilishini ta’minladi. Byudjet daromadlari esa, asosan, egri (bilvosita) soliqlar
yordamida (hisobidan) shakllantirildi.
XX asrning 20-yillari oxirlaridan boshlab keynschilik nazariy konsepsiyasi
ustunlik qila boshlab, unga ko‘ra iqtisodiyot taraqqiyotida davlatning rolini takror
ishlab chiqarish jarayonining siklik rivojlanishiga aralashish va uni tartibga solish
orqali kuchaytirish zarurligi asoslandi. Bunday moliyaviy siyosatni amalga
oshirishning asosiy instrumenti sifatida yangi ish joylarini yaratishga yo‘naltirilgan
davlat harajatlari maydonga chiqdiki, bu narsa bir vaqtning o‘zida bir necha
iqtisodiy va sotsial vazifalarning yechilishiga imkon berdi: aholining bandlik
darajasi ortdi va aksincha, ishsizlik kamaydi; tadbirkorlik faoliyati o‘sdi;
qo‘shimcha talab shakllantirildi; MD ko‘paydi (ortdi); sotsial ehtiyojlarni
moliyalashtirishda katta imkoniyatlar paydo bo‘ldi va h.k.
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi Davlat byudjeti harajatlarining oshishiga
olib keldi va shunga muvofiq ravishda bir vaqtning o‘zida davlat daromadlarining
oshirilishini ta’minlashga qaratilgan moliyaviy choralar ko‘rildi. Daromad solig‘i
davlat daromadlarini oshirishning asosiy manbaiga aylandi. Uni hisoblashda
soliqqa tortishning progressiv stavkalari qo‘llanildi. Soliqlarning bunday tizimi
MDni taqsimlashda davlatning rolini oshirishga olib keldi.
Moliyaviy yo‘nalishda har ikkala nazariy konsepsiyalar o‘rtasidagi farq
mohiyatan byudjet defitsitini turli xilda (ravishda, tarzda) baholanishi bilan
belgilanadi. Agar birinchi konsepsiya defitsitsiz byudjetni shakllantirish va undan
foydalanishning zarurligidan kelib chiqqan bo‘lsa, ikkinchi konsepsiya esa byudjet
defitsitining bo‘lishi mumkinligiga yo‘l qo‘ygan va buning ustiga iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishda byudjet defitsitiga faol rol ajratgan.
Haqiqatdan ham XX asrning 30-60-yillarida keynscha moliyaviy siyosat deb
nom olgan siyosat g‘arb mamlakatlarida o‘zining samaradorligini isbotladi. Davlat
iqtisodiyotga aralashuvining kengayishi va davlat tartibga soluvchi funksiyasining
kuchayishi oqibatida moliyaviy munosa-batlarni tashkil qilish murakkablashdi.
Davlat harajatlarini defitsitli moliyalashtirish siyosati davlat kreditining
rivojlanishini belgilab berdi. Uzoq va o‘rta muddatli qarzlarni jalb etish ssuda
kapitallari bozorining rivojlanishiga olib keldi va o‘zining ahamiyati bo‘yicha
davlat moliyaviy resurslarini shakllantirishning ikkinchi manbaiga aylandi. Buning
natijasida MDni qayta taqsimlashda moliyaning roli yanada kuchaydi.
XX asrning 70-yillarida iqtisodiy nazariyaning neoklassik yo‘nalishi
moliyaviy siyosatning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini belgilab berdi. Bu
konsepsiya davlatning tartibga soluvchi rolidan voz kechmasa-da, lekin uning
iqtisodiyotga va sotsial sohaga aralashuvi darajasini biroz chekladi. Amalda esa
davlatning aralashuvi kamaymadi va aksincha biroz kuchaydi. Chunki bunday
aralashuv endilikda faqat Davlat byudjetining daromadlari va harajatlari orqali
amalga oshirilib qolinmasdan, balki pul muomalasini, valyuta kursini, ssuda
kapitallari va qimmatli qog‘ozlar bozorini ham tartibga solish orqali sodir etildi.
Buning natijasida davlatning ta’sir doirasi kengaydi va kapitallar oqimida uning
roli kuchaydi. Bularning barchasi taraqqiyotning qayta qurilish tuzilmasiga va
sotsial omillariga o‘zining ta’sirini ko‘rsatdi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy siyosati zamonaviy
nazariyalar ostida bo‘lib, bu nazariyalar amalda tartibga solish ikki tizimining
konvergensiyasidan (qo‘shilib ketganligidan, aralashuvidan) iborat. Shunga
muvofiq ravishda ayrim davlatlar davlat tomonidan tartibga solishning ham
keynschilik va ham neokeynschilik tizimining turli-tuman elementlaridan
foydalanadilar.
Sovet davlatida va sotsialistik oriyentatsiyada (yo‘nalishda) bo‘lgan barcha
mamlakatlarda moliyaviy siyosat K.Marks (1818-1881) va V.I.Leninning (1870-
1924) nazariy konsepsiyalari ta’sirida shakllandi. Sotsialistik davlatning mohiyati
va funksiyalari haqidagi markscha-lenincha nazariya sovet davlati moliyaviy
siyosatining asosiy prinsipini – moliyaviy markazlashtirishni – belgilab berdi.
Faqat davlatning ixtiyorida moliyaviy resurslar katta qismining
to‘planishinigina (konsentratsiya qilinishinigina) emas, balki moliyaviy
munosabatlarni tashkil etishda davlatning monopolligini (yakka hokimligini)
ko‘zda tutivchi moliyaviy markazlashtirish zaruriyatga aylandi. Chunki davlatning
funksiyalari shu qadar kengaytirildiki, ularning eng asosiylari xo‘jalik-
tashkilotchilik va madaniy-tarbiyaviy funksiyalar bo‘lib qoldi.
Sovet davlati iqtisodiyot va sotsial sohaning ehtiyojlarini byudjetdan to‘liq
moliyalashtirdi. Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda davlatning roli keskin oshdi.
Chunki iqtisodiy va sotsial rivojlanishning davlat rejalari yordamida u ijtimoiy
faoliyatning barcha sohalariga bevosita rahbarlik qildi. Bu, albatta, xususiy mulk
shakllarining davlat (umumxalq) mulkiga aylanishi bilan belgilanadi. Shunga
muvofiq ravishda davlat MDni qayta taqsimlashning soliq shakllaridan ishlab
chiqarish sohasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqsimlashga va Davlat byudjeti orqali qayta
taqsimlashga o‘tdi.
Moliyaviy markazlashtirish yana shunda namoyon bo‘ldiki, davlat bevosita
va monopol ravishda baholarni shaklantirish, pul muomalasi, hisob-kitoblar tizimi
va kredit munosabatlarini ham tartibga soldi. Shunday qilib, boshqaruv tizimini
barcha qiymat elementlari butun ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarib turuvchi
yagona ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga amalda birlashtirildi.
Bunaqangi moliyaviy siyosat bir ijtimoiy munosabatlar tizimidan insoniyat
tarixi uchun mutlaqo yangi bo‘lgan ikkinchi ijtimoiy munosabatlar tizimiga
o‘tilishini, sovet davlati oldida turgan va faoliyatining turli bosqichlarida vujudga
kelgan sotsial-iqtisodiy muamolarning yechilishini kafolatladi. Bu moliyaviy
siyosatni yetarli darajada samarali bo‘lgan moliyaviy siyosat deyish mumkin.
Chunki chor Rsssiyasidan, Fuqarolar urushidan, chet el harbiy intervensiyasidan
meros bo‘lib qolgan favquloddagi murakkab moliyaviy vaziyatga qaramasdan
fashistlar Germaniyasi bilan urush arafasida Sovet davlati yetarli darajada kuchli
iqtisodiy salohiyatni yaratishga muvaffaq bo‘ldi, urushda g‘alaba qozondi va
qiyosiy qisqa muddatlarda urushdan vayron bo‘lgan xalq xo‘jaligini tikladi.
II Jahon urushidan keyingi yillarda Sovet davlatining moliyaviy siyosati
g‘arb mamlakatlari va eng avvalo, AQSH bilan qurollanish poygasi va kosmosni
rivojlantirishdagi musobaqani (raqobatni) moliyaviy jihatdan ta’minlashga
qaratildi.
Bir vaqtning o‘zida sotsialistik lager mamlakatlariga juda katta miqdordagi
moliyaviy yordamlar ko‘rsatildi:
ularning taraqqiyotida sotsialistik oriyentatsiyani (yo‘nalishni) ta’minlash
uchun;
sotsialistik mamlakatlarni sanoati rivojlangan mamlakatlarga aylantirish
uchun;
kuchli harbiy ittifoqchilarni shakllantirish va umuman mudofa qobiliyatini
mustahkamlash uchun.
Bu maqsadlarga erishish uchun xom-ashyo bazasini va eng avvalo, neft va
gaz qazib chiqarishni yuqori tezlashtirilgan sur’atlarda rivojlantirish talab etildi.
Yangi qazilma-boyliklarini o‘zlashtirish (ularning geografiyasi shimoli-sharq
tomonga qarab kengaya boshladi) juda katta miqdordagi moliya resurslarning
bo‘lishini taqoza etdi. Chunki bu narsalar faqatgina yangi hududlarni o‘zlashtirish,
o‘sha tumanlarga ishchi kuchining migratsiyasining (mehnatga haq to‘lashning
oshirilgan normalari bilan birgalikda) zarurligi bilan kuzatilmasdan, balki neft va
gaz quvurlarini qurish bilan birgalikda davom etdi. Xalqaro bozorda neft va
gazning bahosi yuqori bo‘lib turgan paytlarda ularni eksport qilish harajatlarni
ma’lum darajada qoplagan edi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bunday moliyaviy
siyosatni amalga oshirish MDni tegishli tarzda qayta taqsimlanishini talab qildi.
Buning natijasida mamlakatda harbiy-sanoat kompleksi taraqqiy etgan bir
tomonlamali iqtisodiyot yaratildi.
Davlat tomonidan belgilangan maqsadlar nuqtai-nazaridan urushdan keyingi
davrning moliya siyosati va uni amalga oshirish choralarini nosamarali deb aytish
unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Hukumat dasturlarida aholi turmush darajasi
oshganligining deklaratsiya qilinganligi, albatta, bu boshqa narsa. Shunday
bo‘lishiga qaramasdan aholining turmush darajasi mehnatga haq to‘lashning
darajasiga va qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat va yengil sanoat, fuqarolik qurilishi va
iste’mol predmetlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning rivojlanish darajasiga
bog‘liq. Agar harbiy-sanoat kompleksida (mamlakat aholisining kattagina qismi
shu sohada band edi) mehnatga haq to‘lashning darajasi qiyosiy jihatdan yuqoriroq
bo‘lishiga qaramasdan, hatto unga band bo‘lgan aholi ham o‘zining iste’mol
talablarini qondirish imkoniyatiga ega emas edi. Shuning uchun ham iste’mol
bozorining rivojlanishida ortda qolish urushdan keyingi davrda sovet davlati
moliya siyosatining samaradorligini salbiy baholashning sababidir.
Moliyaviy siyosatni ishlab chiqishda moliyaviy resurslarni taqsimlash va
qayta taqsimlashning negizida quyidagilarning yotishi prinsipial ahamiyatga
egadir:
taqsimlash munosabatlarining sub’ektlarini tanlash, ya’ni moliyaviy
resurslarning egalari va taqsimlovchilarini tanlash;
yuridik shaxslar va aholining o‘z ehtiyojlarini qondirishdagi mustaqillik
darajasi va davlatning funksiyalariga bog‘liq ravishda davlat ixtiyoridagi
moliyaviy resurslarning markazlashtirilish darajasini aniqlash;
birinchi darajali ijtimoiy ehtiyojlar va ularni qondirish choralarini aniqlash
va shularga mos ravishda moliyaviy resurslardan foydalanishning ustuvor
yo‘nalishlarini belgilash;
moliyaviy resurslarni shakllantirishning manbalari va metodlarini tanlash.
Moliyaviy siyosat ko‘p o‘lchamli(dir) tushuncha hisoblanadi. Agar umumiy
holda uning sohasi jamiyat taraqqiyotining alohida bosqichlarida hukmronlik
qilgan nazariy konsepsiyalardan kelib chiqqan holda iqtisodiy va sotsial sohalarni
boshqarishda davlatning ishtirok etish parametrlari bilan aniqlansa, uning qiymat
munosabatlarining elementlari bo‘yicha differensiatsiya qilinishi (tabaqalanishi)
moliya tizimining rivojlan-ganligiga va uning ayrim (alohida) bo‘g‘inlarining
mustaqilligiga bog‘liq bo‘ladi.
2-savol bayoni. Moliyaviy boshqaruvning barcha tizimi davlatning
moliyaviy siyosatiga asoslanadi. Shuning uchun ham moliyaviy siyosat moliyaviy
boshqaruv tizimida eng asosiy element hisoblanadi. Moliyaviy siyosat davlatning
moliyaviy munosabatlar sohasidagi mustaqil faoliyatidir. Bu faoliyat davlatning u
yoki bu iqtisodiy va sotsial rivojlanish dasturini amalga oshirish uchun tegishli
moliyaviy resurslar bilan ta’minlashga qaratilgan.
Sotsial rivojlanish deyilganda faqatgina maorif, madaniyat, sog‘liqni saqlash
va boshqa sotsial ehtiyojlarning rivojlanishi tushunilibgina qolmasdan jamiyatning
sotsial tuzilmasi ham tushuniladi. Shuning uchun ham moliyaviy siyosatni faqat
iqtisodiy siyosatga bog‘lab qo‘yish maqsadga muvofiq emas.
Siyosat davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini qamrab oladi. Siyosiy
ta’sir ob’ekti hisoblangan ijtimoiy munosabatlar sohalariga bog‘liq ravishda
iqtisodiy yoki sotsial, madaniy yoki texnikaviy, byudjet yoki kredit, ichki yoki
tashqi siyosat to‘g‘risida gapiriladi.
Moliyaviy siyosat o‘z-o‘zini bosib turuvchi mustaqil ahamiyatga ega bo‘lib,
bir vaqtning o‘zida ijtimoiy faoliyatning har qanday sohasida davlat siyosatini
amalga oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. Bu yerda uning iqtisodiyot,
sotsial soha, harbiy islohotlar yoki xalqaro munosabatlar bo‘lishi prinsipial
ahamiyatga ega emas.
Siyosat, siyosiy ta’sir va siyosiy rahbarlik quyidagi uch elementlardan tarkib
topadi:
bosh maqsadni aniqlash va qo‘yish hamda jamiyat hayotining ma’lum bir
davriga xos qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun yechilishi zarur bo‘lgan
istiqboldagi va yaqin kunlardagi vazifalarni konkretlashtirish;
yordamida qo‘yilgan maqsadlarga qisqa muddatlarda erishiladigan, yaqin
kunlardagi va istiqboldagi vazifalar esa oqilona tartibda hal qilinadigan
munosabatlarning metodlari, vositalari va konkret shakllarini ishlab chiqish;
qo‘yilgan vazifalarni yechishga qodir bo‘lgan kadrlarni tanlash va joy-joyiga
qo‘yish, ularning bajarilishini tashkil qilish.
Demak, takror ishlab chiqarishning alohida ehtiyojlarini qondirish va
uzluksiz takror ishlab chiqarish jarayonini moliyaviy resurslar bilan ta’minlash
uchun ijtimoiy boylikni shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash
jarayonlariga yo‘naltiriladigan maqsad va vazifalarning yechilishini aniqlashga
moliyaviy siyosat deyiladi.
Agar gap korxonalarning moliyaviy siyosati xususida ketadigan bo‘lsa, bu
narsa korxona moliyaviy menejer-larining biznesni yuritish maqsadlariga erishish
borasidagi maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatini anglatadi. Korxona moliyaviy
siyosatining maqsadi quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
raqobat kurashi sharoitida korxonaning sog‘lom hayot kechirishiga (faoliyat
ko‘rsatishiga) erishish;
yirik moliyaviy muvaffaqiyatsizliklardan va bankrotga (kasodga)
uchrashdan qochib qutilish;
raqobatchilar bilan kurashda yetakchilikka (lider bo‘lishga) erishish;
korxonaning bozor qiymatini maksimallashtirish;
korxona iqtisodiy salohiyatining o‘sish sur’atlarini barqaror o‘stirish;
ishlab chiqarish va realizatsiya hajmini oshirish;
foydani maksimallashtirish;
harajatlarni minimallashtirish;
rentabelli faoliyatni ta’minlash
va boshqalar.
Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi ustuvorlik, eng
avvalo, biznesni yuritishning maqsadlariga muvofiq ravishda aniqlanadi.
9-mavzu. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari
Reja:
1. Byudjet siyosati, soliq siyosati.
2. Byudjet siyosatini belgilovchi omillar, uning faqat byudjet jarayoniga
tegishli emasligi.
3. Pul-kredit siyosati, baho siyosati, investitsion siyosat, ijtimoiy-moliyaviy
siyosat, boj siyosati.
1-savol bayoni. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo‘nalishlari)
quyidagilardan iborat:
-
byudjet siyosati;
-
soliq siyosati;
-
pul siyosati;
-
kredit siyosati;
-
baho siyosati;
-
investitsion siyosat;
-
sotsial moliyaviy siyosat;
-
boj siyosati.
O‘z navbatida, moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va sotsial siyosatini
amalga oshirishning vositasi bo‘lib hisoblanadi va shu ma’noda yordamchi rolni
o‘ynaydi. Bir vaqtning o‘zida davlat siyosatining boshqa – milliy, geosiyosat,
harbiy – yo‘nalishlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha
besh yo‘nalishning (iqtisodiy, sotsial, milliy, geosiyosat, harbiy) yig‘indisi
(majmui) davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatida xizmat
qiladigan moliyaviy siyosatni aniqlab beradi.
Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida
boshqaruvning yuqori (oliy) organlariga tegishlidir. Mamlakatning sub’ektlari
darajasida moliyaviy siyosat borasida qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari
cheklangan va mahalliy hokimiyat organlarining funksiyalari unchalik katta emas.
Ularning bu funksiyalari byudjet va mahalliy soliqlar bilan chegaralanadi.
Tarixiy tajribadan ma’lumki, byudjet siyosatining mohiyati davlat
tomonidan amalga oshiriladigan funksiya va vazifalarni bajarish jarayonida talab
etiladigan markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish hamda byudjet
harajatlarining mazkur yo‘nalishda moliyalashtirilishi bilan belgilanadi. Shu bilan
birga, markazlashtirilgan pul fondini shakllantirib, ulardan foydalanish orqali
davlat jamiyatdagi iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga harakat qiladi. Byudjet
siyosati davlat iqtisodiy siyosatining yadrosi hisoblanib, davlat bilan fuqarolik
institutlari hamda fuqarolar o‘rtasidagi moliyaviy o‘zaro munosabatlarni aks
ettiradi.
Davlatning byudjet siyosati deganda davlat tomonidan o‘z funksiyalarini
bajarish uchun talab etiladigan pul mablag‘larini shakllantirish bilan bog‘liq
bo‘lgan byudjet munosabatlarini tashkil etish bo‘yicha chora-tadbirlar yig‘indisi
tushuniladi.
Byudjet siyosati davlat moliyasi sohasida davlatning maqsad va vazifalarini
aniqlash, byudjetga mablag‘larni mobilizatsiya qilish mexanizmini ishlab chiqish,
byudjet mablag‘laridan foydalanish yo‘nalishlarini belgilash, davlat moliyasi, soliq
va byudjet tizimini boshqarish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni tartibga
solishning fiskal vositalari yordamida tashkil etishni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘yadi va bu davlat tomonidan olib borilayotgan byudjet siyosatining ijtimoiy-
iqtisodiy mohiyatini anglatadi. Belgilangan maqsaddan kelib chiqib byudjet
siyosatining strategik yo‘nalishlari hamda mo‘ljallarini aniqlaydigan vazifalari
ishlab chiqiladi.
Byudjet-soliq siyosatining o‘ziga xos bo‘lgan eng asosiy xususiyati shundan
iboratki, bu siyosat mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga va
iqtisodiy muvaffaqiyatlarga uzluksiz ravishda ta’sir ko‘rsatib turishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bilamizki, yaqin o‘tmishda mamlakatimiz iqtisodiy
va ijtimoiy taraqqiyotiga, ma’lum ma’noda, to‘sqinlik qilib qolgan byudjet-soliq
siyosati yurgizildi. Buning ustiga shu davrlar mobaynida mamlakat taraqqiyotini
ta’minlashda faol byudjet-soliq siyosatning roliga yetarlicha baho berilmadi.
Jamiyat hayotining barcha jabhalarida va eng avvalo, iqtisodiy sohada moliyaviy
munosabatlarning roli buzib ko‘rsatildi. Moliya va moliyaviy dastaklarning faol
roli inkor etilib, byudjet-soliq siyosat talab etilgan muammolarni hal qilishga
qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib qoldi. Rivojlanishning uzoq
davriga mo‘ljallangan va ilmiy jihatdan asoslangan konsepsiyalarning ishlab
chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko‘zlab
amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni qiyin ahvolga olib keldi.
O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishda bozor munosabatlariga yuz tutar ekan,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi, moliyaviy munosabatlarida,
shu jumladan byudjet-soliq siyosatida ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga
to‘g‘ri keldi. Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-tadbirlari
asosida bajarila boshlandi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2017 yil 7-fevral “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-sonli Farmonini qabul qilinishi
mamlakatimiz kelajagini belgilaydigan hamma sohadagi strategiyani yaratdi.
Bu borada O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 30 dekabrdagi “2021 yil
uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi Qonuni qabul
qilinganligi hamda yangi tahrirdagi Soliq kodeksining qabul qilinishi bilan
byudjet-soliq siyosati tizimida qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Buni
2021 yil 1 yanvardan boshlab esa, Soliq kodeksining umumiy qismi bo‘yicha
endilikda barcha soliq turlari bo‘yicha soliq stavkalari Soliq kodeksi bilan
belgilanishini ijobiy faoliyat deb qayd etish mumkin. Mamlakatimizda pul-kredit
siyosati, baho siyosati, investitsion siyosat, ijtimoiy siyosat, migaratsion siyosat va
boj siyosatida ham keskin ijobiy siljishlar samarali tarafga o‘zgardi.
O‘zbekiston ham boshqa mamlakatlar qatori COVID-19 pandemiyasining
salbiy oqibatlari bilan to‘qnash keldi. Karantin cheklov choralarini kiritish
sharoitida epidemiologik xolatning sezilarli yomonlashuvi hamda iqtisodiy
faollikning pasayishi byudjet-soliq siyosatini yumshatish, sog‘liqni saqlash
harajatlarining ortishi va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha tezkor
choralar ko‘rishni taqozo etdi. Natijada, iqtisodiy o‘sishning sekinlashuvi
sharoitida qo‘shimcha tashqi qarzni jalb qilinishi bilan byudjet taqchilligi va tashqi
qarz hajmining ortishi kuzatildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 03 aprel “Koranavirus
pandemiyasi davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik subektlarini
qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5978-sonli
Farmoni33 qabul qilinishi iqtisodiyot tarmoqlarini va aholini qo‘llab-quvvatlashda
o‘z ijobiy natijalarini berdi.
Endilikdagi asosiy vazifalarimiz mamlakatimiz byudjet-soliq siyosati
muammolari qatoriga uning davr bilan hamnafasligini ta’minlash, uning davlatimiz
rivojlanishining o‘zgargan sharoitlariga tezda moslasha bilishini ta’minlash, o‘z
yechimini kutayotgan vazifalarni hal etish uchun kerakli usullarni o‘z vaqtida topa
bilish, strategik konseptual yechimlarni ishlab chiqish, mablag‘larga qarab yashash
talabiga rioya etilishini ta’minlash, fuqarolar ijtimoiy talab-ehtiyojlarini
qondirishning moliyaviy bazasini, ya’ni asosini belgilashda qoldik usulidan
ijtimoiy harajatlarning adresliligini ta’minlashga o‘tish kabi tadbirlar kiradi.
Shu bilan birgalikda hozirgi sharoitda ishlab chiqilgan davlat byudjet-soliq
siyosati konsepsiyasining maqsadi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ijtimoiy
ishlab chiqarish samaradorligini butun choralar bilan oshirish asosida jamiyat
a’zolarining turmush farovonligi darajasini ta’minlashdan iborat. Byudjet-soliq
siyosati strategiyasining ijtimoiy yo‘naltirilganligi xalq farovonligini oshirishga
yuboriladigan moliya resurslarini ko‘paytirish imkoniyatlarini qidirib topishda
namoyon bo‘libgina qolmay, balki iqtisodiy siyosatning bosh maqsadiga butunlay
yangicha yondoshuvda ham namoyon bo‘ladi va endilikda aholi turmush darajasi
va ishlab chiqarishning o‘sishini moliya resurslardan samarali foydalanish
yo‘nalishlarini belgilaydi.
Byudjet-soliq siyosatini faollashtirish maqsadida moliyaviy resurslarni qayta
taqsimlash amaliyotini tubdan o‘zgartirish katta ahamiyatga ega. Byudjet
vositasida, shuningdek, yuqori tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan «vertikal»
uslubga qarama-qarshi moliyaviy resurslarni moliya bozori orqali «gorizantal»
qayta taqsimlash ham borgan sari yanada keng rivoj topadi. Mablag‘larning
