Mollyuskalar tuzilishi: mantiya, Chig’anoq,mantiya bo’shlig’i, jabralar, osfradiyalar, oyoq, oziqlanish, selom, ichki transport, ekskretsiya, Nerv tizimi va sezgi a’zolari, ko’payishi va rivojlanishi. R E J A: 1. Mollyuskalar tipiga tavsif. 2. Qorin oyoqli mollyuskalar sinfi. 3. Qorin oyoqli mollyuskalarning muhim turkumlari vakillari. Mollyuskalar xilma xil tuzilgan eng qadimgi hayvonlardan ajralib turadi. 1. Ko’pchilik mollyuskalar bilaterial simmetriyali hayvonlar, biroq, bir qancha turlarida organlarining joylanishi o’zgarib, tana simmetriyasi buzilishi natijasida assimetrik shaklga kiradi. 2. Ko’pchilik mollyuskalarning bo’g’imlarga bo’linmagan. Faqat tuban tuzilgan mollyuskalarda metamyerlik tuzilishga xos bo’lgan belgilarni ko’rish mumkin. 3. Tanasi bosh, gavda va oyoq deb ataladigan uch bo’g’imdan iborat. Faqat ikki tavaqali mollyuskalarda bosh bo’limi bo’lmaydi. Harakatlanish organi qorin devoridan hosil bo’lgan yagona o’simtadan iborat. 4. Mollyuskalar ikkilamchi tana bo’shliqli hayvonlar bo’lib, selom qoldig’i yurakoldi xaltasi (pyerikardiy) va jinsiy bezlari bo’shlig’idan iborat. Ichki organlari oralig’ini esa biriktiruvchi to’qima to’ldirib turadi. 5. Hamma mollyuskalar tanasining asosi mantiya deb ataladigan teri burmasi bilan uralgan. Mantiyasi bilan tanasi oralig’ida mantiya bo’shlig’i hosil bo’ladi. Bu bo’shliqda jabralar va ayrim sezgi organlari joylashgan. Ayrish, orqa chiqaruv va jinsiy bezlarning teshigi ham ana shu bo’shliqqa ochiladi. 6. Mollyuskalar tanasining orqa tomonida mantiyadan hosil bo’lgan chig’anog’i tarixiy taraqqiyot davomida reduktsiyaga uchragan. 7. Qon aylanish sistemasi ochiq bo’lib, qoni tomirlar orqali oqishi bilan birga lakunlar va sinuslar deb atladigan naylar orqali ham oqib o’tadi. Yuragi qorincha va bo’lmacha deb ataldigan ikki yoki undan ko’proq kameralarga bo’linadi. 8. Nafas olish organlari odatda ktenidiy deb ataldigan jabralardan iborat. Faqat quruqlikda hayot kechiradigan va bir qancha chuchuk suvli qorinoyoqli mollyuskalari o’pka orqali nafas oladi. 9. Ayrish organi halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga o’xshash tuzilgan bir juft naysimon buyrakdan iborat. Buyragi yurakoldi xaltasidan boshlanib, chiqarish sifoni deb ataladigan mantiya bo’shlig’iga ochiladi. 10. Nerv sistemasi tanasining har-xil qismida tarqoq joylashgan nerv tugunlaridan iborat. Faqat tuban tuzilgan mollyuskalarning nerv sistemasi halqum atrofi nerv halqumi hamda tana bo’ylab yo’nalgan nerv tolalaridan iborat bo’ladi. 11. Dengizda hayot kechiradigan mollyuskalarning lichinkalari troxoforaga o’xshash yelkanli lichinka-veligerdan iborat. Mollyuskalar tipiga xilma-xil tuzilgan 150000 ga yaqin turi kiradi. Ko’pchilik mollyuskalar dengizlarda va chuchuk suv havzalarida hayot kechiradi. Ular orasida quruqlikda yashaydigan turlari ham mavjud. Bu tip yonbosh nervlilar va chig’anoqlilar kenja tipiga ajratiladi. Biz chig’anoqlilar kenja tipiga mansub bo’lgan qorinoyoqli mollyuskalar sinfiga to’xtalamiz. QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR (GASTROPODA) SINFI Qorinoyoqlilarning ko’pchilik vakillari dengizlarda hayot kechiradi, bir qancha turlari chuchuk suv havzlarida va quruqlikda yashashga o’tgan. Ular orasida parazit turlari ham uchraydi. Bosh qismi tanasidan aniq ajralib turadi. Yagona oyog’i keng va yassi tovondan iborat. Chig’anog’i yaxlit bo’lib, ayrim vakillarida reduktsiyaga uchragan. Ular tanasining ustki tomoni cho’zilib, keng ichki hataga o’xshash hosil qiladi. Qorin oyoqli mollyuskalarning tuzilish xususiyatlarini tok shillig’i ( Helix pomatia) misolida byeriladi. Tashqi tuzilishi: Qorinoyoqlilarning bosh qismida og’iz teshigi, bir ikki paypaslagichlari va bir juft ko’zlari joylashgan. Boshining oldingi qismi xartumga o’xshash tuzilgan. Oyog’i odatda keng va yassi qoirn o’simtadan iborat oyog’inig ustida joylashgan tanasi spiral shaklida buralgan. Tanasining pastki tomoni mantiya burmalarini hosil qiladi. Mantiya ostida mantiya bo’shlig’i va mantiya kompleksi kiruvchi organlar joylashgan. Mantyasi chig’anoq hosil qiladi. Chig’anog’i odatda spiral shaklida o’ralgan bo’lib, uning ingichka uchki qismi byerk, kengaygan qisimda esa teshigi bo’ladi. Bu teshikda mollyuskaning boshi va oyog’i chiqb turadi. Chig’anoq soati strelkasi yo’nalishida yoki unga teskari buralgan bo’lishi mumkin. Havf tug’ilganida mollyuska tanasini chig’anoq ichiga tortib oladi. Qorinoyoqli mollyuskalarda chig’anoq turli darajada reduktsiyaga uchragan bo’lishi mumkin. Masalan: shilliq qurtlar va yalang’och jabrali mollyuskalar chig’anog’i martiya ostida joylashgan yupqa palstinka yoki mayda ohak tanachalar shaklida saqlanib qolgan, Suvda va quruqda yashovchi hayot kechiradigan qorinoyoqlilarda butunlay yo’qolib ketadi. Mantiya bo’shlig’i chig’anoqning pastki qismida joylashgan bo’lib, unga orqa chiqaruv teshigi, siydik yo’li va ba’zan jinsiy bezlarining yo’li ochiladi. Tok shilig’i: 1- chig’anoq, 2-paypaslagichli bosh, 3-oyoq, 4-nafas olish teshigi, 5-jinsiy teshik, 6-ko’z. Ovqat hazm qilish sistemasi: og’iz teshigi boshining ostki tomonida joylashgan. Ayrim yirtqich vakillarida boshining oldingi qismi cho’zilib hartumni hosil qiladi. Og’iz teshigi og’iz bo’shligi orqali halqumga o’tadi. Halqumni bitta yoki ikkita jag’lar hamda plastinkasimon muskulli tilcha qirg’ichi (radiula) bo’ladi. Halqum bo’shlig’iga bir juft so’lak bezlarining yo’li ochilgan. Ayrim yirtqich mollyuskalar so’lak bezi tarkibida yerkin xlorid kislotasi bo’ladi. Bu kislotaning so’lakdagi mikdori 4% ga etadi. Halqum ancha uzun qizilo’ngachga ochiladi. Qizilo’ngachning kengaygan qismi jig’ildon deb ataladi. Halqum va qizilo’ngach ektodyermal oldingi ichakdan iborat. O’rta ichakning oldingi qismi xaltasimon kengaygan bo’lib, oshqozon deb ataladi. Oshqozon bo’shligiga “jigar” yo’li ochilgan. Jigar suyuqligi uglevodlarga ta’sir qiladi. Oshqozon ingichka ichak bilan tutashgan. Ingichka ichak bir necha marta bo’ralib, orqa ichakka ulanadi. Orqa ichak bosh yaqinidagi chiqaruv teshigi orqali tashqi muhitga ochiladi. Nafas olish sistemasi: Qorinoyoqlilar jabralar yoki o’pka bilan nafas oladi. Haqiqiy jabralar ktenidiy tipidagi juft organlar bo’lib patsimon shaklda va tanasining ikki qator bo’lib joylashgan. Har bir ktenidiy yassi ustuncha-o’qidan va unda ikki qator bo’lib joylashgan yaproqchalardan iborat. Quruqlikda hayot kechirishga o’tgan mollyuskalarda ktenidiy yo’qolib uning o’rniga o’pka paydo bo’ladi ya’ni suvda nafas olish havodan nafas olish bilan almashinadi. Bunda molyuskalar mantiya bo’shlig’ining bir qismi tanadan ajraladi, uning devorida juda ko’p qon tomirlari paydo bo’ladi va mantiya bo’shlig’i o’pka bo’shlig’iga aylanadi. Qon aylanish sistemasi: Yuragi har xil tuzilgan. Primitiv vakillarining yuragi qornicha va ikkita bo’lmadan iborat bo’lib, boshidan orqaroqda joylashgan. Oliy qorinoyoqli mollyuskalar yuragining faqat o’ng bo’lmasi saqlanib qoladi, chap bo’lmasi esa butunlay yo’qolib ketadi. Yurak qorinchasida aorta boshlanadi. Aorta ikkita aorta tomirga ajraladi. Organlari yaqinida aorta arteriyalarga bo’linadi. O’pkali mollyuskalarda yirik qon tomirlari ancha mayda kapillyarlarga bo’linadi. Qon tomirlaridan biriktiruvchi to’qima joylashgan lakunlarga to’kiladi. Birmuncha yirik lakunlar oshqozon, jigar va jinsiy bezlarni o’rab turadi. Qon lakunlardan jabralarni o’pkaga boradi: u yerda oksidlangach yana yurakka kelib quyiladi. Nerv sistemasi: Oliy qorinoyoqlilarda nerv hujayralari nerv tomirlarining ma’lum joylarida to’planib, bir necha nerv tugunlari hosil qiladi. Oldjabrali qorinoyoqlilarda besh juft nerv gangliylari bo’ladi. Shu jumladan, Birinchi jufti serebral gangliylar halqum ustida, ikkinchi jufti pedal gangiylar oyog’ining oldingi qismida, uchinchi jufti plevral gangliylar pedal gangliylar ustida, to’rtinchi juft vistseral gangiylar orqa ichakning ostida, beshinchi juft parital gangiylar esa plevrovistseral nerv stvolining orqasida joylashgan. Nerv gangliylari o’zaro nerv stvollari orqali tutashgan. Serebral nerv gangliylari ko’zlar statotsislar, halqum va paypaslagichlarni pedal oyoq muskullarni, pleval mantiyani, parietal-ktennidiy va osfradiylarni va vistseral gangliylar esa ichki organlar ishini idora qilib turadi. Sezgi organlari: Boshidagi paypaslagichlari, mantiyani chetlari tuyg’u vazifasini bajaradi. Kimyoviy sezish vazifasini bajaradigan osfradiylar ktenidiylar