MONETARIZM VA NEOLIBERALIZM. INSTUTSIONALIZM Reja: 1.Monetarizm nazariyasi 2. Neoliberalizm ta’limoti 1. Monetarizm nazariyasi. Monetarizm nazariyasi Keyns ta’limotiga muqobil bo'lib, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti nazariyasi sifatida o'tgan asrning 50-60- yillarida yaratildi, keyinchalik uning ko'p jihatlari boyitildi. U iqtisodiy ta’limotlar tarixida alohida o'rin tutadi. Unga AQSH iqtisochisi Milton Fridman tomonidan»Pulning miqdoriy nazariyasiga oid tadqiqotlar» nomli asarda asos solindi.Uning bosh g'oyasi, pul bozor iqtisodiyotida asosiy figura, uning harakatlantiruvchi kuchi, iqtisodiy o'sishni ta’minlovchi iqtisodiy vositadir.Bu yerda pul shunchaki ulug'lanmaydi, hatto u fetishlantiriladi, ya’ni uningsiz hech qanday iqtisodiy faoliyat yo'q, u mo'jizaviy qudratga ega. M. Fridman ta’kidlaydiki, erkin va xususiy tadbirkorlik o'rtasida ichki aloqadorlik, bog'liqlik mavjud, faqat iqtisodiy erkinlik sharoitidagina pul vositasida iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin; davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bu erkinlikni buzadi, iqtisodiyotning o'z qonunlari vositasida o'z-o'zini tartiblashtirishga to'siqlik qiladi. Davlat faqat pul aylanishini nazorat qilib, baholarini va ishlab chiqarishning barqarorligini ta’minlab tursa bo'ladi, bozorning o'zi o'z mexanizmi bilan iqtisodiy jarayonni tartiblashtiradi.Monetaristik ta’limotga ko'ra, pul muomalada yalpi talabni o'zgartirishga ta’sir etuvchi, hal qiluvchi vositadir. Pul massasi ortganda pulning odamlar aktivi tarkibidagi ulushi ham o'sadi. Buning oqibatida odamlar bu ulushni qisqartirishga, ya’ni pul sarfini kengaytirishga intiladilar. Bu esa narx navoning va iqtisodiy faoliyatning o'sishiga olib keladi. Va nihoyat, buning natijasida pullar odamlar o'rtasida qayta taqsimlanadi va iqtisodiyotda barqarorlik tiklanadi. Demak, muomalada pul miqdorining ko'payishi ishlab chiqarish hajmining ortishiga xizmat qiladi. Pul miqdoriga nisbatan bunday qarashda Keyns fikriga o'xshashlikni ko'rish mumkin. Biroq Keyns bo'yicha muomaladagi pul miqdori foiz stavkasi vositasi orqali investitsion talabni oshiradi, demak iqtisodiy o'sishni ta’minlab turadi. Fridman ta’limotidagi o'ziga xoslik shundaki, jami talabning o'sishi ishlab chiqarish hajmining qisqa muddatlarda o'sishiga ta’sir qiladi, uzoqroq muddatda esa u baholar darajasiga ta’sir etadi. Biroq yalpi milliy mahsulotga ta’sir ko'rsatmaydi. Bu pulning miqdoriy ta’limotidagi yangicha talqindir. Monetarizm ta’limotiga ko'ra, ularing ilmiy tadqiqoti inflyatsiyaga yo‘l qo'ymaslik va iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga qaratilgan. Fridman inflyatsiyani sof pul hodisasi deb qaraydi, uni bartaraf qilish uchun budjetning taqchilligini qisqartirish, kasaba uyushmalari faoliyatini cheklash, aholining to'la bandligi siyosatidan voz kechish tadbirlarini qo'llashni tavsiya etadi. Shuningdek, buning uchun Markaziy bankning mustaqilligini ta ’minlash va qisqa muddatli makroiqtisodiy tartiblashtirishdan voz kechish kerak. Pul miqdorining o'sishi yalpi milliy mahsulotning real ko'payishiga olib borishi darkor. Bunday holat «monetar qoida» nomini oigan edi. Yana shu narsa qoidaga kirishi kerakki, pul emissiyasi bir maromda borishi lozim. Shunda inflyatsiya cheklanishi, barqarorlik ta’minlanishi mumkin. Monetarizm ta’limotiga ko'ra faqat Markaziy bankkina ishlab chiqarish bilan muomaladagi pul miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ta’minlab turadi. Bu ikki omilning nisbati quyidagicha tavsiflanadi: Hg Ihq Pm Pt Bu yerda: Hg — bozordagi narx darajasi; Ih — ishlab chiqarish hajmi; Pm — muomaladagi pul miqdori; Pt- pul birligining harakat tezligi. Monetaristlar keynschilardan farq qilib, aholini ish bilan to'la band qilish orqali iqtisodiy o'sishni ta’minlab bo'lmaydi, buning uchun esa faqat pulga, uning massasiga pul muomalasiga ijobiy ta’sir ko'rsatadigan chora-tadbirlarni ko'rish kifoya qiladi, iqtisodiy o'sishga eng samarali, xavf-xatari kam vosita pul massasini ma’lum me’yorda (yiliga 3-5 foizga) oshirib borishdir, deydilar. Ular bu tavsiyaning ilmiyligini uzoq yillardan buyon pul emissiyasi sohasidagi kuzatishlar tasdiqlashini uqtirishadi. Bu masaladagi me’yor shuki, pul massasining ko'payishi iqtisodiyotda mehnat unumdorligining o'sishidan 1 -2 foiz yuqoriroq bo'lishi kerak degan fikrni bildirishadi. Monetarizm ta’limotchilari fikricha, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda odamlarning iste’mol qilish darajasi ancha yuqorilashib ketgan, shuning uchun ularning iste’mol uchun sarf-harajatlarida ham unchalik tez o'zgarish kuzatilmaydi, ular pul sarflarini o'zgarishini rejalashtirishadi. Oqibatda pul harakatidagi tezlik ham ishlab chiqarishning hajmi hamsekin o'zgaradi. Ular ijtimoiy-iqtisodiy sohada pul miqdoridagi o'zgarish bilan narx darajasidagi o'zgarish o'rtasida bog'liqlik mavjudligini nazarda tutib, quyidagi xulosani chiqarishgan: bozordagi narx-navo muomaladagi pul massasiga bevosita bog'liqdir, narx shunday vositaki, u talab va taklifga bevosita ta’sir etish orqali iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi, talab va taklif muvozanatini ta’minlaydi, bu o'z navbatida, iqtisodiyotdagi mutanosib taraqqiyotni belgilaydi.Ushbu nazariyaning kamchiligi shunda ediki, u iqtisodiy o'sish bilan bog'liq qarashlarni inkor etadi. Masalan, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini tanqid qilish orqali obyektiv ravishda ishsizlikni ko'paytirishga turtki beradi, ish kuchi potensialidan foydalanish darajasini pasaytirib yuboradi, ishsizlik va inilyatsiyani ijtimoiy muammoga aylanishiga sababchi bo'ladi. To'g'ri, monitarizm o'z davrida ijobiy rol o'ynaydi, u davlatning iqtisodiy siyosati darajasiga ko'tarildi. Monetaristlar va keynschilar uchun umumumiy kamchilik shunda bo'ldiki, ular ko'proq iqtisodiy omillarning ta’sirini ilmiy tahlil qildilar, ijtimoiy omillar ta’sirini, ularning iqtisodiy o'sishga olib keluvchi kuch ekanligini inobatga olmadilar. G'arb mamlakatlaring ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi mavjud sobiq sotsialistik tuzum bilan raqobatliligi sharoitida aholining ijtimoiy ahvolini yaxshilashga, ijtimoiy sohalarni investitsiyalashga urg'u beriladi bozor iqtisodiyotiga asoslangan tuzumning g'olib chiqishiga xizmat qildi. Monetarizm ta’limotidan kelib chiqadigan xulosa shuki, iqtisodiy o'sish va barqarorlik muammolarini tatbiq qilishda bir taraflara yondashuv foyda bermaydi, aksincha, ko'p omillik konsepsiyasi ta’sirini nazarda tutmoq kerak. Prezidentimizning «O'zbekiston iqtisodiy islohotlari chuqurlashtirish yo'lida» asarida bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o'sish va makroiqtisodiy barqarorlikning chuqur asosi bo'lib iqtisodiyotda tub tarkibiy o'zgarishlar qilish siyosati xizmat qilishi uqtiriladi. Bu nazariy xulosa o'zining ijobiy samarasini berayotganini mamlakatimiz misolida ko'rish mumkin. Zero, keyingi yillarda makroiqtisodiy ko'rsatkichlardagi barqaror o'sish tendensiyasi fikrimizni tasdiqlaydi. Prezidentimiz o'zining yuqorida zikr etilgan asarida monetarizm nazariyasiga ortiqcha baho berilganligi xususida to'xtalib, shunday deb yozgan edi: Binobarin monetarizm hech qachon ishlab chiqarishni tanglikdan olib chiqishga gqodir bo'lgan yagona yo'naltiruvchi va hal qiluvchi kuch bo'lgan emas. Barqarorlashtirish dasturini ishlab chiqish chog'ida ana shu qattiq monetarizmga tayanmaslik kerak. Balki muvozanatea keltirilgan monetar sivosatni asosiv tarmoalarni va ishlab chiqarishni tarkiban avval tashkil qilishni qo'llab-quvvatlash siyosati bilan birga qo'shib olib borishi zarur. Eng asosiysi, aniqlab olingan ustuvor yo‘nalishlardan kelib chiqib, bosh strategik yo‘lni belgilab olishdan va makroiqtisodiy siyosatni yo'lga qo‘yishdan iborat». Yana shu narsa ham ta’kidlanadiki, albatta valyuta iqtisodiy barqarorlik, korxonalar moliyaviy ahvolini mustahkamlash, aholini ijtimoiy himoya qilish va iste’mol bozorining kuch omili bo'lishda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. 2. Neoliberalizm ta’limoti. XX asrning iqtisodiyot ta’limotlari tarixiga kirgan ta’limotlaridan biri liberalizmdir. U 1920-1930- yillarda, avvalroq, Angliyada (F. Xayek), so'ngra M. Fridman va V. Oyken tomonidan ishlab chiqildi. «Liberalizm» - erkinlik, erkin faoliyat ma’nolarida qo'llaniladi, u o'z nomiga monand erkin iqtisodiy faoliyatga keng yo'l berish, iqtisodiyotda bozorning boshqaruvchilik roliga yo'l qo'yib iqtisodiy muvozanatga erishishni maqsad qilib qo'yadi. Bu nazariya ilmiy jihatdan keynschilikka muholifat, monetarizmga monandroq, yaqinroq turadi.Liberalizm ta’limoti uning yirik vakili F. Xayek asarlarida rivojlantirildi.U o'z tadqiqotlarini iqtisodiyot muammolari bilan birga falsafiy, tarixiy,huquqiy, psixologik masalalari doirasida olib bordi. U o'z e’tiborini iqtisodiyot sohasida pul muomalasi, iqtisodiy sikl, ishsizlik, davlatning iqtisodiyotdagi kabi masalalarga qaratdi. U faqat bozor mexanizmigina iqtisodiy rivojlanish va barqarorlikni ta’minlaydi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi faqat qisqa muddatlardagina iqtisodiy o'sishga olib kelishi mumkin, uzoq keiajak uchun u faqat inflyatsiya va ishsizlikka giriftor qiladi, degan fikrda qat’iy turdi. F. Xayek o'zining «Qullikka yo'l» asarida sotsializmga, undagi rejali iqtisodiy boshqaruvga qattiq qarshi chiqdi va ta’kidlaydiki, agar jamiyat utopik sotsializm g'oyalariga ergashar ekan oqibatda u «qullikka yo'l oladi». Faqat hozirgi zamon bozor iqtisodigina sivilizatsiyaga olib keladi, iqtisodiy erkinlikni cheklash jamiyatni siyosiy va ijtimoiy tutqunlikka olib boradi, deb ta’lim beradi. U davlatning iqtisodiyotga aralashuvi oqibatlari nimalarga olib kelishini asoslashga harakat qildi. Uning fikricha, daromadlar va boylikni davlat vositasida qayta taqsimlash odamlarni boqimandalikka va kafolatlangan daromadga ko'niktirib qo'yadi, natijada, mustaqillik, mustaqil xo'jalik yuritish, tavakkalchilik qilish, o'z mulki va irodasini himoya qilish kabi qadriyatlardan ajraladi. U asosiy xavfni- budjet va pul siyosatini davlat qo'lida markazlashuvida ko'rdi. Bu shunga olib boradiki, davlat qiyinchiliklardan chiqish, qayta chiqimlarini qoplash maqsadida pulni emissiya qiladi. Shuning uchun F. Xayek «pulni markazlashtirmaslik», ya’ni pul emissiyasi huquqini faqat Markaziy bankka bermaslik, bu huquqni boshqa banklarga ham berish kerak, deb hisoblaydi. Pul bozoridagi bunday raqobat salbiy iqtisodiy hodisa-inflyatsiyani bartaraf qiladi. F. Xayek demokratik boshqaruv tizimiga qarshi chiqadi, zero u parlarent hukumat va boshqa davlat institutlari vositasida ish yuritib, ozchilik manfaatlariga ko'pchilik manfaatining qurbon bo'lishiga yo'l ochadi. Bu esa budjet taqchilligi va inflyatsiya tendensiyasini kuchaytiradi, bozorning iqtisodiyotni boshqarishi vazifasiga putur yetkazadi. Uning fikriga ko'ra, ekspluatator deb atalayotganlar kapitalistlar, tadbirkorlar yoki ayrim individlar emas, balki ma’lum tashkilotlardir (davlat idoralari, bir guruh kishilar). Aynan ular demokratik boshqaruv shiori ostida iqtisodiy tuzilmalar ishini samarasizlikka yetaklaydi. Liberalizm ta’limoti tarafdorlari davlat qo'liga jamiyat hayotini boshqarishni berib qo'yilishi uni juda yomon ma’naviy-ahloqiy tanazzulga giriftor qildi, deb eslaydi. Ular aytadiki, davlat keiajak avlodni tarbiyalash, ularni o'qitish, kasb berish, hayotini ta’minlash vazifalarini o'z qo'lida markazlashtirib olgach, odamlarda jamiyat va oila oldidagi mas’uliyat yo'qoladi. Demak, davlatlashtirish vositasida daromadlarni qayta taqsimlash siyosati amalda milliy daromadni boylardan kambag'allarga emas, ulardan davlatga va korporatsiyaga taqsimlanishga olib keladi. Natijada yalpi sinf davlat amaldorlari va menejerlar shakllanib, jamiyatning imkoniyatlari ularning qo'liga o'tadi.Albatta, klassik liberalizm o'zgarishsiz qolmadi. U jamiyatdagi turli oqimlar, qarashlar, g'oyalar ta’sirida o'ziga xoslik, yangilanish kasb etib bordi. Ana shunday yangi liberalizm oqimidan biri- «sotsial bozor xo'jaligi» g'oyasidir. Unga ko'ra, bozor shunday ajoyib adolatli erkin mexanizmdirki, u talab va taklif qonuni ta’sirida narxlari shakllantiradi, ya’ni bozor narxini vujudga keltiradi, u esa resurslarni kerakli, samara beradigan jabhalarga qarab taqsimlaydi. Faqat erkin bozor narxi vositasidagina bozor muvozanatiga erishiladi. Liberalizm nazariyasi, umuman iqtisodiyotni tartiblashtirishga qarshi emas. Faqat bu vazifani davlat emas, bozor va undagi narx bajargani ma’qul. Liberalizmda sotsial-institutsionalizm ta’siri ham yo'q emas. Bu ta’sirni, shunda ko'rish mumkinki, go'yo bozor iste’molchi uchun rag'batlantiruvchi kuchga ega, u iste’molchiga o'z talabini qondirish uchun tanlab olish imkoniyatini beradi. Iste’molchining rag'batlantirganligi tufayli iqtisodiy o‘sish ham barqaror tus oladi. Nazariya tarafdorlari iqtisodiyotning me’yoriy ko'rsatkichi sifatida «iqtisodiy hayotning sotsialligi» (ijtimoiylashuvi) darajasini ilgari suradilar. Buning ma’nosi shuki, iqtisodiy o'sish va barqarorlikka faqat iqtisodiy vositalar bilan erishish qiyin, ular yoniga (ijtimoiy) qadriyatlari ham qo‘shish orqali hayotni sotsiallashtirish mumkin. Liberalizmda inson, uning qadr-qimati, hayot tarzi, farovonligi kabilar muhim ahamiyatga ega. Avvalo, insonning o'zi o'z farovonligi uchun kurashishi kerak. Biroq bu intilish ma’lum chegaraga ega. Bu chegara jamiyat manfaatlari uyg'unlashuvi doirasida amal qilish kerak ya’ni u «sotsial tartibga» bo'ysunishi darkor. Aynan shu yerda davlat kerak bo'ladi. U odamlarga erkin raqobat sharoiti yaratib berib, o'z farovonligi va jamiyat ravnaqiga yo'l ochib beradi. Biz yuqorida ko'rib chiqqan qator nazariyalarda bozor iqtisodi yo'lida rivojlanib borayotgan mamlakatlar uchun ham yaroqli jihatlar mavjud. Ularni o'rganish, kerakli g'oyalarni tatbiq etish esa tezroq demokratik qadriyatlari egallashga olib boradi. Institutsionalizm. Sotsial-institutsionalizm ta’limoti. Iqtisodiy ta’limotlar tarixida vujudga kelgan nazariyalari tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, ularing barchasi iqtisodiyotga barqarorlik baxsh etish va uning o'sish sur’atlarini ta’minlashga qaratilgan. Faqat iqtisodchilar bu pirovard maqsad uchun omil tanlashda, yondashuvda bir-birlaridan farqlanishadi. Ana shunday ta’limotlardan biri sotsial- institutsionalizmdir. Unga AQSH olimlari- A. Veblen, J. Kammons, U. Mitchell, J. Gelbrayt, R. Xeylbroner, A. Grachi, U. Rostou kabi iqtisodchi-sotsiologlar asos solishgan. Ularing umumiy fikri shuki, iqtisodiyotga yangi kuch, o'sish sur’atlari baxsh etadigan omil institutlardir, ya’ni turli ijtimoiy-iqtisodiy muassasalardir. Ular bu institutlarga oilani, korporatsiyani, xayriya jamg'armalarini, iste’molchilar jamiyatini, kasaba uyushmalarini, turli klublarni, boshqaruvchilar guruhlarini kiritishadi. Go'yo bu muassasalar faoliyatida jamiyatning turli toifalarining urf- odatlari, an’analari, axloqi, fe’l-atvori, dunyoqarashlari namoyon bo'ladi; iqtisodiyot kategoriyalari, iqtisodiy munosabatlar ijtimoiy psixologiya ko'rinishida tahlil qilinadi. Ular odamlarning iqtisodiy faoliyatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi,mulkiy munosabatlarning o'mi va roli ham inkor etiladi. Ushbu ta’limotning «institutsionalizm» deb atalishini XX asr boshlarida Amerika iqtisodchisi U. Gamilton taklif etgan. Institutsionalistlar sotsiologiyani siyosiy iqtisod bilan bog'laydilar, iqtisodiy nazariyani sotsiologik kategoriyalar bilan bog'laydilar. Ularning fikriga ko'ra, an’analar, urf-odatlar ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishning birlarchi asoslaridir, real iqtisodiy munosabatlar esa ularga nisbatan ikkilarchidir, odamlarning tafakkuri, qarashlari, urf-odatlarining ko'rinishidir. Sotsial-institutsionalizm tarafdorlari marjinalizm ta’limoti metodologiyasini, uning asosiy g'oyalarini tanqid qiladilar va inkor etadilar. Ularning fikricha, neoklassik ta’limot iqtisodiy muammolarni tor doira bilan cheklaydi, ya’ni faqat bozor iqtisodiyoti o'z-o'zini tartibga soluvchi mexanizm deb qarab, iqtisodiyotni sotsial munosabatlardan ajratib talqin qiladi. Masalan, J. Gelbrayt monetaristlaring iqtisodiyotni pul bilan eng yaxshi tartibga solish mumkin degan fikrini inkor etadi. U bozor iqtisodiyotiga asoslangan kapitalizmni doimo o'zgarishlar uchrab turadigan tuzum, u o‘z-o‘zidan transformatsiyalashib, ziddiyatlarini o'zi bartaraf etib, o'z iqtisodiy va boshqaruv dastaklari bilan yangilanib boruvchi jamiyat deb talqin qiladi. Sotsial-institutsionalistlar o'zlarining nazariy metodologik konsepsiyasi markaziga aynan transformatsiya g'oyasini qo'yadi. Bunda ular obyektiv ravishda rivojlanib boradigan sanoat ishlab chiqarishiga asoslanadigan yirik korporatsiyalarga, ilmiy-texnika inqilobiga,