Monologik nutqini rivojlantirish. REJA: 1.Disleksiya va disgrafiyani bartaraf etishda fonematik idrokni rivojlantirish. 2.Agrammatik disleksiya va disgrafiyani bartaraf etish. Tayanch tushunchalar: fonematik idrok, bo‘g‘in analizi va sintezi, agrammtik disleksiya, agrammatik disgrafiya. O‘qish va yozuv buzilishlarining mexanizmi ko‘p jixatdan bir-biriga o‘xshashdir, shuning uchun ularni bartaraf etish yuzasidan olib boriladigan logopedik-tuzatish ishlari metodikasi xam o‘xshash bo‘ladi. Fonematik disleksiya, artikulyator - akustik disgrafiya va fonemalarning buzilishi asosidagi disgrafiyani bartaraf etishda fonematik idrokni (tovushlar differensiatsiyasini) rivojlantirish. Tovushlar differensiatsiyasini aniqlash va mustaxkamlash bo‘yicha olib boriladigan logopedik ishlar turli analizatorlarga (nutq eshituv, nutq xarakat va ko‘ruv) tayangan xolda olib boriladi. Tovushlarning bir-biridan farqlash ustida olib boriladigan ishning muvaffaqiyatli bo‘lishi fonematik analiz va sintezni rivojlantirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Almashtiriladigan tovushlarni bir-biridan farqlash ustida olib boriladigan logopedik ishlar 2 bosqichni o‘z ichiga oladi: Birinchi bosqich - tayyorgarlik (almashtirilayotgan xar bir tovush ustida ishlash). Ikkinchi bosqich - almashtirilayotgan tovushlarni eshitish va talaffuz jixatdan farqlash. Birinchi davrda almashtirilayotgan xar bir tovushning talaffuz va eshitish obrazining ketma-ketligi aniqlanadi. Olib boriladigan ish rejalari quyidagilardan iborat: ko‘rish, eshitish, taktil idrok etish, kinestetik sezish orqali tovushlarni jarangdorligi va artikulyatsiyasini aniqlash; bo‘g‘inlarda tovushlarni ajratish; so‘zlarda tovushning o‘rnini (boshida-o‘rtasida-oщirida) aniqlash; tovushlarni so‘zdagi ketma-ketligini aniqlash (tovush sanoq bo‘yicha nechanchi o‘rinda, qaysi tovushdan keyin kelayapti, o‘zidan oldin qaysi tovush turibdi); gap, matnlarda tovush o‘rnini aniqlash. Ikkinchi bosqichda almashtiriladigan tovushlarni talaffuz va eshitish jixatdan qiyoslash ishlari olib boriladi. Bunda xam olib boriladigan ish birinchi bosqichdagidek bo‘lib, xar bir tovush eshitish va talaffuz jixatdan aniqlanadi. Asosiy maqsad ularni bir-biridan farqlashdir, shuning uchun nutqiy materialga almashtirilayotgan tovshlar ishtirok etgan so‘zlar tanlab olinadi. Disgrafiyani bartaraf etishda yozuv mashqlari katta o‘rin tutadi. Artikulyator - akustik disgrafiyani bartaraf etishda avval tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni to‘g‘irlash lozimdir. Ishning boshlang‘ich davrida tovushlarni aytib takrormaslik tavsiya etiladi, chunki bu xolatda yozuvda xatoliklarga yo‘l qo‘yilishiga olib kelishi mumkin. Disgrafiya va fonmeatik disleksiyani bartaraf etishda tilning analiz va sintez tomonini rivojlantirish. Gapda so‘zning soni, ketma-ketligi va o‘rnini aniqlash qobiliyatini quyidagi topshiriqlarni bajarish orqali shakllantirish mumkin: 1. Syujetli rasmlar asosida gap tuzish va gapdagi so‘zlar sonini aniqlash. 2. Ma’lum sondagi so‘zlarni bo‘yicha o‘ylab topish. 3. So‘zlar sonini ko‘paytirib, gapni kengaytirish. 4. Gapda so‘zlar o‘rnini aniqlash (ko‘rsatilgan so‘z nechanchi o‘rinda turibdi). 5. Ma’lum sondagi so‘z ishtirok etgan gaplarni matndan ajratish. 6. Gapda nechta so‘z bo‘lsa, shuni ko‘rsatuvchi sonni ko‘rsatish. Bo‘g‘in analizi va sintezini rivojlantirish.Bo‘g‘in analiz va sintezini rivojlantirish ustida ishlarini yordamchi usullardan foydalanishdan boshlash lozim. Bo‘g‘in analizini shakllantirishda quyidagi yordamchi vositalar taklif qilinadi, masalan, so‘zlarni bo‘g‘inlarga ajratganda qarsak chalish va so‘zdagi bo‘g‘in sonini aytish. Nutqda bo‘g‘in analizini rivojlantirish jarayoni so‘zlarda unli tovushlarni ajratish xamda bo‘g‘inlarga ajratishning asosiy qoidalarini o‘zlashtirishga asosiy e’tibor beriladi: so‘z necha unli tovushdan iborat bo‘lsa, unda shuncha bo‘g‘in bo‘ladi. So‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lishda unli tovushlarga tayanish o‘qish va yozuvda unli touvshlarni tushirib qoldirish, unlilarni o‘qshish kabi xatolarning oldini olish va bartaraf etishga imkoniyat beradi. Unli tovushlar asosida so‘zlarda bo‘g‘in tarkibini aniqlash malakasini shakllantirish uchun unli va undosh touvshlar differensiatsiyasi xamda nutqda unli tovushlarni ajratish bo‘yicha dastlabki ishlarni olib borish zarur. Unli va undosh tovushlar xaqida, ularni farqlashning (ular artikulyatsiya usuli va jarangdorligi bыyicha farqlash) asosiy belgilari xaqida tasavvurlar xosil qilindi. Mustaxkamlash uchun quyidagi usullardan foydalanish tavsiya etiladi: logoped unli tovushlarni talaffuz etganda bolalar qizil, undosh tovushlarni talaffuz etganda ko‘k bayroqchani ko‘taradilar. Keyinchalik unli tovushlarni bo‘g‘in va so‘zlarda ajratish bo‘yicha ish olib boriladi. Buning uchun avval bir bo‘g‘inli so‘zlar (uy, oy, non, nok, ot) taklif etiladi. Bolalar so‘zlarda unli tovush va uning o‘rnini (so‘z boshida, o‘rtasida, oxirida) aniqlaydilar. Buning uchun so‘zning grafik sxemasidan foydalanish mumkin. Bolalar unli tovushning so‘zdagi o‘rniga qarab sxemaning boshi, o‘rtasi, oxirida belgi-aylanacha qo‘yadilar: Keyin ikki va uch bo‘g‘inli so‘zlar ustida ish olib boriladi. Buning uchun quyidagi topshiriqlarni berish tavsiya etiladi: 1. So‘zdagi unli tovushlarni aytish. Buning uchun talaffuz etilishi yozilishidan farq qilmaydigan so‘zlar. 2. Berilgan so‘zda faqat unlilarni yozish (olma - O____A). 3. Unli tovushlarni ajratish va shu tovushga taaluqli xarflarni topish. 4. Berilgan unli tovushlarga taaluqli rasmlarni ajratish. Bo‘g‘inlarda analiz va sintezni mustaxkamlash uchun quyidagi topshiriqlarni berish mumkin: 1. So‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lib qaytarish. Bo‘g‘inlar sonini sanash. 2. Aytilgan so‘zlardagi bo‘g‘in sonini aniqlash va shu songa taalu=li raqamni ko‘rsatish. 3. Nomalangan rasmlarni ikki qatorga bo‘g‘inlar soniga qarab ajratish. Aytilishida 2 va 3 bo‘g‘indan iborat rasmlar (anor, anjir, olxo‘ri) tavsiya etiladi. 4. Nomalangan rasmlardan birinchi bo‘g‘inni ajratish va uni yozzish, so‘ng ajratilgan bo‘g‘inlarni biriktirib so‘zlar, gaplar tuzish va xosil bo‘lgan so‘z va gaplarni o‘qish. Maslan: "oltin", "malina", "radio", "kesak", "tabiat". Berilgan so‘zlarning birinchi bo‘g‘inlarini biriktirilganda quyidagi so‘zlar xosil bo‘ladi: olma, raketa. 5. So‘zlarda tushurib qoldirilgan bo‘g‘inni rasmlar yordamida aniqlash. ar______; _______los; ka______; ol_____ri. 6. Tartibsiz berilgan bo‘g‘inlardan so‘z tuzish (tar, gi, ki, be, vuz, lam, tob, щi). 7. Gaplardagi ma’lum sondagi bo‘g‘inli so‘zlarni ajratish. "Fonematik analiz" atamasi bilan xam oddiy, xamda murakkab shakldagi tovushlar analizini belgilaydilar. Oddiy shakldagi ko‘rinish bu so‘zlar tarkibidagi tovushlarni ajratishdir. V.K. Orfinskiy ma’lumotiga ko‘ra, bu shakl maktabgacha yoshidagi bolalarda paydo bo‘ladi. Murakkab shakldagi ko‘rinish bu so‘zlardagi birinchi va oxirgi tovushlarni ajratib olish va tovush o‘rnini (so‘z boshida, o‘rtasida, oxirida) aniqlashdan iborat. Eng murakkab ko‘rinish, bu so‘zlarda tovushlar ketma-ketligi, tovushlar soni, boshqa tovushlarga nisbatan o‘rnini (qaysi tovushdan keyin kelyapti, o‘zidan oldin va keyin qaysi tovush kelyapti) aniqlashdir. Tovushlar analizining bu shakli maxsus o‘qitish jarayonida amalga oshiriladi. Fonematik analiz va sintezni rivojlantirishda olib boriladigan logopedik ishlarda tovush analizining ko‘rsatilgan shakllarini ontogenezda shakllanishi izchilligini xisobga olish lozim. Olib boriladigan ish quyidagi davrlarni o‘z ichiga oladi: 1 davr - fonematik analiz va sintezni yordamchi vositalar va xarakatlar asosida shakllantirish. Ish dastlabki yordamchi vositalar: so‘zning grafik sxemasi va fishkalar yordamida o‘tkaziladi. 2 davr – nutqda tovush anlizini shakllantirish. Bunda so‘z aytiladi so‘ng so‘zdan birinchi, ikkinchi, uchinchi va boshqa tovushlar aniqlanadi xamda ular soni belgilanadi. 3 davr - fonematik analizni aqliy faoliyatida shakllantirish. O‘quvchilar so‘zlarni nomlamay va eshitib idrok etmay faqat tasavvur asosida tovushlar soni va ketma-ketligini aniqlaydilar. Taxminiy topshiriqlar: I. 3,4,5 tovushdan iborat so‘z o‘ylab topish: II. Aytilishi (nomi) 4 yoki 5 tovushdan iborat bo‘lgan rasmlarni ajratib olish. III. Rasmning nomidagi (rasm aytilmaydi) tovushlar soniga mos bo‘lgan ko‘rsatish. IV. Rasmlarni tovushlar soniga qarab ikki qatorga ajratish. Murakkablashtirish tamoyili fonematik analiz shakllarini va nutq materiallarini murakkablashtirish orqali amalga oshiriladi. Tovush analizini shakllantirish jarayonidan so‘zning fonematik qiyinchiliklarni xisobga olish zarurdir. Buning uchun yozma ishlardan keng foydalaniladi. So‘zlarning fonematik analizni mustaxkamlashga oid taxminiy ish turlari: 1. So‘zlarda tushirib qoldirilgan xarflarni qo‘yish: n . k; k . tob; ba . i=; =u . sh. 2. Berilgan tovush so‘zning boshida, o‘rtasida, oxirida kelgan so‘zlar (randa, archa, anor) tanlash. 3. Kesma xarflar asosida so‘z tuzish, masalan: ona, bola, lola, ruchka va boshqalar. 4. Gapdan ma’lum sonli tovushlar ishtirok etgan so‘zlarni tanlash, og‘zaki aytish va yozib qo‘yish. 5. Bo‘g‘inga turli sondagi tovushlarni qo‘shib borib, so‘z xosil qilish. Masalan: Bo - (bol) Bo - (bola) Bo - (bodom) Bo - (bo\bon) 6. Ma’lumsondagi tovushlar ishtirok etgan so‘z tanlash. 7. Xar bir tovushga so‘z tanlash. So‘zlar doskaga yozib boriladi. So‘zlar ma’lum bir ketma-ketlikda yozib boriladi: avval 3 xarfli so‘ng 4,5,6 xarfli: g‘ O Sh q g‘oz ona sham qon g‘arb oyna sharf qand g‘aram oppoq shamol qalam g‘ijjak olho‘ri sholg‘om qalpoq 8. Kubik o‘yini. Bolalar kubikni o‘yin doirasiga tashlaydilar va so‘z o‘ylaydilar. Kubikni to‘rt tomonida turli sonda nuqtalar bo‘lib, o‘yin doirasiga kubik nechta nuqtali tomoni bilan tushsa bolalar shuncha tovushli so‘z o‘ylab topishlari lozim bo‘ladi. 9. So‘z-topishmoq o‘yini. Doskaga so‘zning birinchi xarfi yoziladi, qolgan xarflar o‘rniga nqtalar qo‘yiladi. Bolalar birinchi xarf va nuqtalar soniga qarab so‘zni topishlari lozim. Agar bolalar so‘zni topa olmasalar ikkinchi xarf yoziladi, shunda xam so‘zni topa olmasalar xarflar qo‘shib boriladi. Masalan: S. . . (soat), Sh. . . (shaftoli). 10. Gapning grafik sxemasini tuzish gap so‘z bo‘g‘in . . . . . . . . . tovush. 11. Rebusni topish. Bolalarga bir nechta rasmlar ko‘rsatiladi; masalan: "olma", "sabzi", "mashina", "olxo‘ri", "nok". Bolalar rasmlarni nomlaydilar va birinchi tovushni ajratib, shu tovushni belgilovchi xarfni yozib boradilar, so‘ng xosil bo‘lgan so‘zni o‘qiydilar (osmon). 12. Nomida ma’lum sonli tovushga ega bo‘lganni nomlash. 13. qaysi tovush yo‘q? Sabzi-abzi, randa-anda, olma-oma. 14. So‘zlardagi bir xil tovushlarni ayt: gilos-saroy, gul-barg, kitob-laylak. 15. Grafik to‘rt sxema asosida rasmlarni tanlash. Masalan: To‘g‘ri to‘rtburchak va uning bo‘linishi-so‘z va bo‘g‘inni bildiradi. Doiralar esa tovushni bildiradi, bo‘yalgani-undosh tovush, bo‘yalmagan-unli tovush. 16. Grafik sxemaga asoslanib so‘z o‘ylab topish. 17. Grafik sxemaga mos keladigan so‘zni gap ichidan ajratib olish. 18. Mevalar, gullar, xayvonlar, sabzavotlarning nomini aytish nomlari aytilgan xar bir so‘z berilgan grafik sxemaga mos kelishi lozim. Fonematik analizni rivojlantirish yuzasidan olib beriladigan ishning dastlabki davrlarida tovushni aytib takrorlashga imkon beriladi. Biroq vazifalarni bajarishda bu usulga uzoq to‘xtalib qolish tavsiya etilmaydi. Agrammatik disleksiya va disgrafiyani bartaraf etish.Agramatik disleksiya va disgrafiyani bartaraf etish vazifalari: bolada morfologiya va sintaktikani umumlashtirish, so‘zning morfologik tarkibi va gapning tuzilishi xaqidagi tasavvurlarni shakillantrishdir. Ishning asosiy yo‘llanmasi: gap tuzilishini aniqlash, so‘z o‘zgarishi va so‘z yasalish vazifalarini rivojlantirish, bir o‘zakli so‘zlar va so‘zlarning morfologik tuzilishi ustida ishlash. Tilning morfologik tuzilishini o‘zlashtirish gap tuzilishining o‘zlashtirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Gap ustida ishlashda uning tuzilish jixatdan murakkabligi, ontogenezda uning turli tipda xosil bo‘lish ketma-ketligi xisobga olinadi. Gap ustida ishlash quyidagi rejalar asosida amalga oshiriladi: 1. Ikki tarkibli gaplar, bu bosh kelishigdagi otlar va xozirgi zamon 3-shaxs fe’llarini o‘z ichiga oladi. 2. Boshqa ko‘rinishdagi ikki tartibli gaplar. 3. 3-4 so‘zdan iborat bo‘lgan yoyiq gaplar. Masalan: Baxor ko‘rkam fasl. Dalada paxta terimi boshlandi. Birinchi sentyabr mustaqillik kuni. Keyinchalik murakkab tipdagi gaplar ustida ishlanadi. Bolalarning gap tuzshida sxemalar tashqi tayanch sifatida katta axamiyatga ega. Bolalarga oldin ko‘rgazmali sxema yoki fishkalar bo‘yicha gap tuzish metodi tushuntiriladi. Masalan: qizcha gul uzayotgani xaqida rasm taklif qilinadi. Savollar yordamida sub’ekt (ya’ni kimligi) aniqlanadi, predikat so‘z (ya’ni nima qilyapti), xarakat ob’ekti (nima?). Xar bir ajratilgan so‘z fishka bilan belgilanadi.